эх сурвалж:http://ehhelbichig.wordpress.com/
МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургуулийн багш Цэвэлийн Шагдарсүрэн “Монголчуудын үсэг бичгийн товчоон”,”Монголчуудын утга соёлын товчоон” хоймсон бүтээлээрээ төрийн шагнал хүртсэн юм. Дөчөөд оноос бид уламжлалт монгол бичгээ гээж, кирилл бичиг хэрэглэх болсоор даруй 60 жилийг үдэж байна. Монголчуудын түүх соёлын үнэт дурсгал, бахархал болсон монгол бичгийн талаар ямар бодолтой явдгийг нь түүнээс сонирхсон юм.- Монголчууд уламжлалт бичгээ кириллээр солих болсныг та юу гэж үздэг вэ?- Аливаа улс үндэстэн бичиг үсгээ солиход буюу солиулахад улс төр, хэл шинжлэлийн гэсэн хоёр гол шалтгаан байдаг. Монголчуудын хэдэн зууны туршид тогтвортой, өргөн хэрэглэж ирсэн монгол бичгийг кирилл бичгээр солих болсон учир шалтгаан нь цэвэр улс төрийнх. Олон нийтэд ойлгуулж ирсэн тайлбар нь огт өөр боловч тэр нь хэл шинжлэлийн үндэслэл огт байхгүй байсан гэж хэлж болно.
Монгол бичгийн хэл одоогийн монгол хэлнээс хоцрогдсон, монгол бичиг нь нэг үсгээр хэд хэдэн авиаг тэмдэглэдэг, монгол бичгээр гадаад үгийг бичих боломжгүй тул шинжлэх ухааны бүтээлийг бичих аргагүй гэх мэтээр монгол бичгийг «хоцрогдсон», «сурахад хэцүү» гэж албан ёсоор тайлбарлаж, дээр нь «хуучны хүнд суртлын үлдэгдэл» гэж намын баримт бичигт тэмдэглэсэн байдаг.
Гэтэл ийм “хоцрогдол” бусад бүх бичигт байдаг нь нийтлэг үзэгдэл юм.
- Хэл шинжлэлийн талаас нь илүү дэлгэрэнгүй тайлбар хэлж өгөөч?- Нэгдүгээрт, бичгийнх нь ярианы хэлтэйгээ яг тохирох боломж байдаггүй. Жишээлбэл, англи хэлний толь бичигт толгой үг бүрийн ард тухайн үгийг хэрхэн дуудах ёстойг тусгай галигаар хадаж өгдөг. Энэ нь англи бичгийн хэл нь одоогийнхоо ярианы хэлнээс үлэмж ялгаатай болохыг харуулахын зэрэгцээ бусад хэлний хувьд ч ердийн зүйл болохыг баталж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, авианы бичигт нэг үсгээр нэг авиаг тэмдэглэх боломж бас байдаггүй. Англи хэлний union, bus, bush, bury, brutal, business, turn, culture гэх зэрэг найман үгэнд буй u эгшиг өөр өөр дуудлагатайг бид мэдэх болж байна. Солонгос авианы бичигт ч үеийн эцэст орсон дан, давхар,нийлмэл 27 гийгүүлэгчийг долоон авиагаар дууддаг байна.
Гуравдугаарт, Монголын орчуулгын түүхийг эргэн үзвэл, Төв Азийн санскрит, төвд, хятад, манж, мөн Европ дахины орос, франц, англи хэлнээс орчуулсан шашины болон иргэний, бараг бүх сонгодог зохиолыг орчуулж, монгол бичгээр гаргажээ. Єнгөрсөн зууны эхэн үе гэхэд «Библи»-ийг монгол бичгээр олон удаа хэвлэн нийтэлсэн байдаг.
Энэ бүх орчуулгын бүтээлд тухайн хэлний онцлогийг хадгалсан хүн, газар усны нэр буюу оноосон нэр, тухайн үеийн шинжлэх ухааны нэр томъёог уг хэлнийх нь дуудлагаар тэмдэглэсээр иржээ. Товчоор хэлэхэд ХVI зуун гэхэд монгол бичгээр төвд, санскрит, хятад зэрэг гадаад үгийг тэмдэглэх тогтолцоо хэдийнэ буй болчихсон байсан. Санскрит үгийг тэмдэглэнэ гэдэг бол гарал нэгтэй энэтхэг-европ хэлний үгийг бичиж болно гэсэн үг.
- Монгол бичгийг кирилл бичгээр солих болсон улс төрийн учир шалтгааныг та юу гэж үздэг вэ?- Энэ учир шалтгааныг нэгэн хэсэг ярьдаггүй байсан боловч 1962 онд Их тэнгэрийн аманд Ю.Цэдэнбал дарга зохиолчдыг хүлээж авах үед Ч.Лодойдамба, Б.Явуухулан нар “Монгол бичгээр бичсэн зохиол, шүлгээ шинэ бичиг болгоход найруулгын сайхан өнгө аяс нь илт алдраад байна” гэж хэлжээ. Үүний хариу болгож Ю.Цэдэнбал дарга «… Ирээдүйд нэг хэл, нэг бичигтэй болох онол бий шүү дээ. Энэ бол биелэгдэх зүйл. Бид хуучин үсэгтээ эргэж орно гэж ярихгүй …» гэж ам алдсан тухай тэмдэглэл бий.
Тэгээд ямар онол байдаг юм бол гэж хайхад И.В.Сталин 1950 онд А.Хлопов гэдэг хүнд бичсэн захидалдаа «…нийтийн нэг хэлэнд нийлэх явдал … дэлхий дахинд социализм ялсны дараа… үед холбогдоно…» гэж тэмдэглэсэн байдаг юм билээ.
- Уламжлалт бичиг үсгээ гээж, зээлдмэл бичиг үсэг авна гэдэг их л хүчтэй нөлөөлөл байна даа?- Ер нь бичиг үсэг шинээр авна, солино гэдэг бол чухамдаа шашин сурталтай шууд холбоотой байдгийг олон улсын түүх гэрчилдэг. Жишээлбэл, цагтаа идэрхэг хүчирхэг явсан согд, уйгарууд уугуул Буддын шашнаа гээн лалын шашинд орж, үндэсний согд, уйгур бичгээ араб болгосноор түүхийн тавцангаас буухын үүдийг нээсэн гэж түүхчид үздэг. Үүнчлэн монгол бичгийг кирилл үсгээр сольсон нь чухамдаа монголчууд Маркс-Лениний шашинд орох, Ю.Цэдэнбалын хэлснээр «Ирээдүйд нэг хэл нэг бичигтэй болох онол»-ын эхний алхам байжээ гэж үзэхэд хүргэдэг.
- Монголчуудын бичгийн соёлын тухай товчхон хэлбэл?- Энэ асуултын тухайд монгол бичгээс эхлэн хариулмаар байна. Монголчууд бид бичгийн соёлын хувьд бусад олон улс үндэстнээс яав ч хойгуур орохгүй. Монгол бичгийн хувьд өнөөдрийн бидний мэдэж байгаагаар, хамгийн эртний гэх дурсгал 1224 оных. Монгол угсааны Хятан нарын бичгийн дурсгал гэвэл Х зуунд хамаарна.
Гэхдээ монгол бичгийн хэл аль үеийн монгол хэлний онцлогийг хадгалсан бэ гэж яривал, түүнээс өмнө буюу лавтай VII-VIII зууны монгол хэлний онцлогийг хадгалсан байдаг. Ингэж бодвол одоо бидэнд мэдрэгдэж байгаа 1224 оны “Чингисийн чулууны бичиг” гэдэг дурсгалыг хамгийн эртнийх гэж үзэх аргагүй.
- Монгол бичиг монголчуудын авч хэрэглэж ирсэн олон бичиг үсгийн дотор ямар байр суурь эзэлж байсан бэ?- Монголчууд түүхийн туршдаа 10 шахам бичгийг боловсруулж хэрэглэж ирсэн. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд хамгийн урт удаан буюу анх буй болсон цагаасаа өнөөдрийг хүртэл хэрэглэгдэж байгаа, орон зайны хувьд хамгийн өргөн нийтлэг буюу ар, өвөр монгол, буриад, баруун монгол гэх зэрэг нийт монголчуудын тогтвортой хэрэглэж ирсэн нь монгол бичиг. Үүний цаад учир шалтгаан нь монгол бичгийн үсэг зүй, зөв бичих зүйн ухаалаг шийдэлтэй холбоотой гэж үздэг.
Ойлгомжтойгоор тайлбарлахад, монгол бичигт о, у, ө, ү, д, т, г, х гэх зэрэг эгшиг, гийгүүлэгч олон үсэг хэд хэдэн дуудлагатай. Энэ нь санамсаргүй буюу муу боловсруулсан хэрэг биш. Халхад өндөр гэдэг үгийг буриадад үндэр гэж, Төв халхад соёл, ташуур гэж байхад Баруун халхад суял, дашуур гэж, Халхад халзан гэхийг даригангад галзан гэх зэргээр өөр өөрийнхөө нутаг усны аялгуугаар дуудах боломжтой зохиосон хэрэг. Єөрөөр хэлбэл, монгол бичиг нь Монголын олон ястан өөр өөрийнхөө нутгийн аялгууг бие даан хадгалж хөгжүүлэх боломжийг хангаж өгсөн гэсэн үг.
Харин монгол бичгийг улам сайжруулах, боловсруулах зорилгоор харьцангуй хожуу зохиосон тод , соёмбо, вагиндра зэрэг бичиг нь ийм онцлоггүй. Єөрөөр хэлбэл, ойрд, халх, буриад гэх зэрэг өөр өөрийнхөө гол болгосон аль нэгэн аялгууны онцлогийг бусад аялгуутанд хүчээр тулгаж хүлээлгэх зарчимд хүрсэн юм.
Тийм ч учраас сүүлд зохион хэрэглэх болсон тэдгээр бичиг нь нийт монголчуудын бус, тодорхой нэг газар нутагт, тодорхой ястанд хэрэглэгдэх болсон бөгөөд энэ нь монгол гэдэг нийт нэг үндэстнийг бичгээр нь салгах байдалд арга буюу хүргэсэн юм. Тэгээд ч тод бичиг зөвхөн баруун монголчуудын дунд, соёмбо бичиг Халхад, вагиндра бичиг Буриадад хэрэглэгдэх болсноор яваандаа нийт монголчуудын дунд монгол бичигт зайгаа арга буюу тавин өгөхөд хүрсэн.
Харин Юань гүрний үед шинээр зохиосон Монголын дөрвөлжин бичиг нь Юань хэмээх нэгэн их гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан монгол, хятад, төвд, түрэг зэрэг олон хэлийн ард түмнийг нэгэн бичгээр нэгтгэх зорилго тавьснаараа өвөрмөц онцлогтой юм. Тийм ч учраас дөрвөлжин бичгийг эрдэмтэд XIII зууны олон улсын монгол цагаан толгой гэж үнэлдэг.
Наад зах нь Хятадын ханз үсэг бол дүрс бичиг тул тэр үед хятад хэлний авиа зүй ямар байсныг сэргээн тодруулах боломжгүй, харин Монголын дөрвөлжин бичгээр хятад хэлээр тэмдэглэж үлдээсэн олон дурсгал нь тэр үеийн хятад хэлний онцлогийг тодруулах баримт болж өгдөг. Тэр үеийн хятад хэлийг судалсан эрдэмтэд үүнийг ашигласан байдаг.
- Монгол бичиг үсгийг өөр үндэстнүүд авч хэрэглэж байсан байх нь ээ?- Өөрийн үндэсний бичиггүй байсан Төв Азийн зүрчид, тангуд, солонгос, манж зэрэг үндэстэн төр улсаа байгуулмагц үндэсний бичгээ буй болгодог уламжлалын дагуу үсэг бичгээ шинээр боловсруулахдаа тухайн үед үлэмжхэн нөлөөтэй байсан монголчуудын (монгол, хятан, дөрвөлжин зэрэг) үсэг бичгийг хэвээр нь буюу дотоод зарчмыг нь авч хэрэглэсэн гэдгийг гадаад дотоодын эрдэмтэд хэдийнэ хүлээн зөвшөөрчээ.
Монгол бичгээр монголчуудын түүх соёлын хэдэн зууны туршид буй болгосон үлэмж их өв хадгалагдаж ирсэн. Тухайлбал, 1246 оноос эхэлсэн олон дипломат албан бичиг Ватикан, Парис, Тегеранд уг эхээрээ хадгалагдаж байна. Монголын бичгийн мэргэдийн туурвисан түүх, уран зохиол, улс төрийн бүтээл болон 108 боть Ганжуур, 225 боть Данжуур зэрэг төвд, санскритаас орчуулсан Дорно дахины шашны их хөлгөн судар, хятад, манжаас орчуулсан иргэний сонгодог уран зохиолууд бүгд монгол бичгээр бидний үед хүрэлцэн ирсэн билээ.
- Уламжлалт бичгийн соёлоо алдсаны уршгаар одоо ямар байдалтай болоод байна вэ?- Аль нэг ард түмний бичиг үсгийг хэлнээс нь салгаж үзэх аргагүй, өөрөөр хэлбэл, нэг юмны хоёр тал гэсэн үг. Цаашлаад тухайн ард түмний хэл, бичиг, сэтгэхүй гурав нэгдмэл зүйл. Аль нэг нь гажихад нөгөө хоёр нь гажиж эхэлнэ гэсэн үг. Тийм ч учраас Америкийн хэл шинжээч И.Е.Гельб «Бичиг үсгийн судалгаа» гэдэг бүтээлдээ: “…аливаа үндэстний оршин тогтнох гадаад бэлгэ тэмдэг нь тэдний бичиг, хэл хоёр нь байдаг. Тийм ч учраас аливаа байлдан дагуулагчдын хувьд аль нэг ард түмнийг устгахад бичгийн үнэт өв санг нь үгүй хийх явдал бол эн тэргүүний зорилго нь болдог юм…” гэж тэмдэглээд олон түүхэн баримтыг жишээ болгон бичжээ.
Социализмын үед монголчуудын үндэсний бичгийг кирилл үсгээр сольсны цаад учрыг И.Е.Гельбийн тэмдэглэсэнтэй холбож үзэх бүрэн боломжтой. И.В.Сталины зүгээс Монголд хандсан энэ хандлага нь дардан замаар яваагүй бөгөөд үүний тулд улс үндсээ гэсэн, үндэсний бичиг соёлоо гэсэн Монголын хэдэн арван мянган эх оронч язгууртан ноёд, лам нар, үндэсний сэхээтнийг үгүй хийж, шорон гянданд мохоон тарчилгасныг түүх гэрчилнэ. Тэр үед улс төрийн элдэв шахалтын дор манай төр засаг ч И.В.Сталины нэгэн мөрийн туслагч болсоор ардчиллын үед хүрч ирсэн юм.
Хүмүүсийн эх хэлний мэдлэг боловсрол саарч, үгсийн сан дундарч, эх түүхээ мартан, уламжлалт хүмүүжил мартагдаж, өөрийн ёсыг доодолж, өрөөлийн соёлыг дээдэлдэг бүхэл бүтэн үе буй болсон гэж хэлж болно.
Монгол бичгийн хэл нь монгол хүний сэтгэлгээг хөгжүүлэн, эх хэлний торгон мэдрэмжийг нь ямагт цэнэглэн тэжээдэг байлаа. Тухайлбал, одоо бидний хөрөө, шүд, хутга, хялгас, хил, хязгаар зэрэг холбоотой гэж үзэх аргагүй олон үгийг монгол бичигтэй хүн “ таслах, огтлох, хэрчих…”гэсэн утга бүхий нэг язгууртай болохыг хялбархан олж харах жишээтэй. Єөрөөр хэлбэл, үгийн гарал, уугуул утга нь монгол бичгээс тодорхой харагдана. Энэ бол хэл, сэтгэлгээ хоёрыг холбож өгдөг байсан гол цөм нь байлаа.
Дэвшилт гэдэг өөр үгээр жишээ авъя. Энэ үгийг монгол бичгээр хоёр янзаар бичдэг. Утга нь нарийн ялгаатайн дээр өгүүлбэрт гүйцэтгэх үүрэг нь өөр. Тухайлбал: дэвшилт (ү) үзэл санаа гэвэл өгүүлбэрт их төлөв тодотгол болдог. Нийгмийн дэвшилт (э) гэвэл ердийн нэр үг. Энэ үгийг монгол бичгээр бичихэд аль нь билээ гэж бодож байгаад зөвийг нь сонгоно. Ялгаж зөвийг нь сонгоно гэдэг бол хэлний мэдрэмжийн дасгал гэсэн үг. Тамирчин хүн дасгал сайн хийж байж сайн өрсөлддөгтэй зарчмын хувьд адил.
Бодож сэтгэхгүй байх нь өнгөндөө амар юм шиг боловч яваандаа хоёр үг мэддэг байсан бол ганц үгтэй болж байгаа хэрэг. Үүнчлэн бохиртох, бохирдох гэдэг язгуур нэг ч, үндэс өөр хоёр үгийг ялгахаа больж, хууль цаазад хүртэл буруу хэрэглэсээр байна. Одоо монгол бичиг мэдэхгүй хүн Балданы, Ёндоны буюу Балдангийн, Ёндонгийн гэдгийн аль нь зөвийг мэдэхээ больсон. Энэ мэтээс үүдэж хэлний ядуурал аажмаар буй болдог байна.
Хэл ядуурахаар сэтгэлгээ ядуурах нь мэдээж. Сэтгэлгээ ядуурахад наад зах нь нэг үгийн утга учрыг олъё гэхээсээ буруу зөрүүг нь мэдэхгүй тулга тойрсон хэдэн үгээрээ “бэлэнчлэх”-эд хүрнэ. Элчин сайд Ц.Гомбосүрэн гуай “бэлэнчлэх сэтгэлгээ”-г “гуйланчлах сэтгэлгээ” гэвэл таарна гэсэнтэй санал нэг байна. “Хэрэггүй юмаа хаяж байхгүй бол хэрэгтэй юмаа олохоо байдаг” гэдэгчлэн хэл сэтгэхүйд буй болсон согогийг анагаахгүй бол хэцүүднэ ээ.
- Кирилл бичиг хэр зэрэг боловсронгуй бичиг вэ?- Одоо бидний хэрэглэж буй кирилл бичгийн зөв бичих зүйг энд хамааруулан ойлгож болно. Товчоор хэлбэл, шинэ кирилл бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний хэв шинжийн онцлогт огтхон ч нийцээгүй юм.
Олон зуун жилийн өмнө боловсруулсан монгол бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний онцлогт бүрэн тохирсон үг зүйн зарчимтай байсан бол кирилл үсгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний зүй тогтлыг анхааралгүй орос хэлийг дуурайж авиа зүйн зарчмыг суурь болгожээ. Энэ талаар академич Б.Ринчен, Ш.Лувсанвандан, Чой.Лувсанжав зэрэг мэргэжлийн олон эрдэмтэн сануулан хэлсээр байсан.
Тухайлбал, академич Ш.Лувсанвандан багшийн төрийн шагнал хүртсэн бүтээлд авиа зүй, үг зүйн төвшинд боловсронгуй болгох өдий төдий асуудал байгааг тодорхой баримт жишээгээр өгүүлсэн байдаг. Гэвч шинэ кирилл үсгийн дүрмийг боловсруулах комиссын дарга нь Ю.Цэдэнбал гуай байсан мөн гаднын улс төрийн оролцооноос болоод нам, төр, засгийн зүгээс огтхон ч хүлээж аваагүй.
Түүгээр үл барам “… шинэ үсгийг эсэргүүцэгч аливаа нэгэн үндэсний үзэлтэн, бут цохигдсон феодал, лам нарын үлдэгдэл эсэргүүцэгчдэд эрс хатуу цохилт өгч тэмцэх хэрэгтэй…” гэж мохоон дарсаар байлаа. Үүний дээр хэл шинжлэгч бус, аялдан дагагч дунд шатны эрх мэдэлтэн мэдэмхийрэн цэцэрхсээр зөв бичих зүйг боловсронгуй болгох, олон нийтийн монгол хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд үлэмж садаа болсон юм.
- Төрөөс эх хэлний талаар ямар бодлого баримталбал зохистой вэ?- Аливаа юманд эрэлт хэрэгцээ байх тусам үнэлгээ нь сайжирч, тухайн зүйлийн үйлдвэрлэл хөгждөг шиг хэл ч бас тийм зүйл аж. Хэлний хувьд нийгмийн хэрэгцээг нь дээшлүүлэх тутам тухайн хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайжирна гэсэн үг. Орчин үед дэлхийн олон улсад англи хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайн байгаагийн гол учир энэ.
Харин 1970- аад оноос МАХН, Монгол Улсын засаг төрийн зүгээс орос хэлний эрэлт хэрэгцээг илт нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн юм. Үүнд, сургуульд элсэх, төгсөхөд заавал орос хэлээр улсын шалгалт өгөх, эрдмийн зэрэг хамгаалах бүтээлийн хураангуй нь заавал орос хэлээр байх, их сургуулийн хичээлийг орос хэлээр заах тухай тогтоол шийдвэр гаргаж, орос хэлтэй хүн албан тушаал дэвшдэг хэмжүүр буй болгосон хэрнээ монгол хэлийг огтхон ч анхааралгүй орхижээ.
Тэгээд ч хүмүүс би монгол хүн юм чинь монгол хэлээ мэдэлгүй яах вэ гэж монгол хэлний боловсрол, мэргэжлийг үл тоомсорлон, биеэ дайчлахаа больж тулга тойрсон хэдхэн буруу, зөв үгэндээ ханан эргэлдэж, эх хэлний тухайд үлэмж залхуу болохын үүд нээгдсэн гэхэд болно. Иймд манай засаг төрийн зүгээс олон нийтэд улс Монголоо, үндэс угсаагаа, өв соёлоо гэсэн сэтгэлийг багаас нь суулгангаа туурга тусгаар улсын хувьд монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээг дээшлүүлж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээг сайжруулахад чиглэсэн бодлогыг буй болгоход анхаарах цаг болжээ.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлийг нийгмийн эрэлт шаардлагатай болгоно гэсэн үг. Үүнийг төр, засаг л санаачлан хийхгүй бөгөөс ганц нэг хувь хүн хийх боломжгүй. Монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээ дээшилсэн цагт хүн бүр монгол хэлний боловсролдоо анхаарч, сурах, судлах эрмэлзэл өсч, тэр хэмжээгээр заах арга, судалгааны цар хэмжээ улам нарийсан хөгжинө. Нийтээр эх орон, өв соёлоороо бахархах болж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээ дээшилсэн цагт хүмүүс хэлнийхээ боловсролд анхаарах шаардлага аяндаа буй болно.
Энэ шаардлагыг хангахад монгол туургатны хэдэн зууны түүх соёлын их өвийг тээж ирсэн, монгол хүний хэл, сэтгэлгээ хоёрыг найрсуулан холбосоор ирсэн үндэсний бичгийн үүрэг улам сэргэх болно.
Монгол бичгийн хэл одоогийн монгол хэлнээс хоцрогдсон, монгол бичиг нь нэг үсгээр хэд хэдэн авиаг тэмдэглэдэг, монгол бичгээр гадаад үгийг бичих боломжгүй тул шинжлэх ухааны бүтээлийг бичих аргагүй гэх мэтээр монгол бичгийг «хоцрогдсон», «сурахад хэцүү» гэж албан ёсоор тайлбарлаж, дээр нь «хуучны хүнд суртлын үлдэгдэл» гэж намын баримт бичигт тэмдэглэсэн байдаг.
Гэтэл ийм “хоцрогдол” бусад бүх бичигт байдаг нь нийтлэг үзэгдэл юм.
- Хэл шинжлэлийн талаас нь илүү дэлгэрэнгүй тайлбар хэлж өгөөч?- Нэгдүгээрт, бичгийнх нь ярианы хэлтэйгээ яг тохирох боломж байдаггүй. Жишээлбэл, англи хэлний толь бичигт толгой үг бүрийн ард тухайн үгийг хэрхэн дуудах ёстойг тусгай галигаар хадаж өгдөг. Энэ нь англи бичгийн хэл нь одоогийнхоо ярианы хэлнээс үлэмж ялгаатай болохыг харуулахын зэрэгцээ бусад хэлний хувьд ч ердийн зүйл болохыг баталж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, авианы бичигт нэг үсгээр нэг авиаг тэмдэглэх боломж бас байдаггүй. Англи хэлний union, bus, bush, bury, brutal, business, turn, culture гэх зэрэг найман үгэнд буй u эгшиг өөр өөр дуудлагатайг бид мэдэх болж байна. Солонгос авианы бичигт ч үеийн эцэст орсон дан, давхар,нийлмэл 27 гийгүүлэгчийг долоон авиагаар дууддаг байна.
Гуравдугаарт, Монголын орчуулгын түүхийг эргэн үзвэл, Төв Азийн санскрит, төвд, хятад, манж, мөн Европ дахины орос, франц, англи хэлнээс орчуулсан шашины болон иргэний, бараг бүх сонгодог зохиолыг орчуулж, монгол бичгээр гаргажээ. Єнгөрсөн зууны эхэн үе гэхэд «Библи»-ийг монгол бичгээр олон удаа хэвлэн нийтэлсэн байдаг.
Энэ бүх орчуулгын бүтээлд тухайн хэлний онцлогийг хадгалсан хүн, газар усны нэр буюу оноосон нэр, тухайн үеийн шинжлэх ухааны нэр томъёог уг хэлнийх нь дуудлагаар тэмдэглэсээр иржээ. Товчоор хэлэхэд ХVI зуун гэхэд монгол бичгээр төвд, санскрит, хятад зэрэг гадаад үгийг тэмдэглэх тогтолцоо хэдийнэ буй болчихсон байсан. Санскрит үгийг тэмдэглэнэ гэдэг бол гарал нэгтэй энэтхэг-европ хэлний үгийг бичиж болно гэсэн үг.
- Монгол бичгийг кирилл бичгээр солих болсон улс төрийн учир шалтгааныг та юу гэж үздэг вэ?- Энэ учир шалтгааныг нэгэн хэсэг ярьдаггүй байсан боловч 1962 онд Их тэнгэрийн аманд Ю.Цэдэнбал дарга зохиолчдыг хүлээж авах үед Ч.Лодойдамба, Б.Явуухулан нар “Монгол бичгээр бичсэн зохиол, шүлгээ шинэ бичиг болгоход найруулгын сайхан өнгө аяс нь илт алдраад байна” гэж хэлжээ. Үүний хариу болгож Ю.Цэдэнбал дарга «… Ирээдүйд нэг хэл, нэг бичигтэй болох онол бий шүү дээ. Энэ бол биелэгдэх зүйл. Бид хуучин үсэгтээ эргэж орно гэж ярихгүй …» гэж ам алдсан тухай тэмдэглэл бий.
Тэгээд ямар онол байдаг юм бол гэж хайхад И.В.Сталин 1950 онд А.Хлопов гэдэг хүнд бичсэн захидалдаа «…нийтийн нэг хэлэнд нийлэх явдал … дэлхий дахинд социализм ялсны дараа… үед холбогдоно…» гэж тэмдэглэсэн байдаг юм билээ.
- Уламжлалт бичиг үсгээ гээж, зээлдмэл бичиг үсэг авна гэдэг их л хүчтэй нөлөөлөл байна даа?- Ер нь бичиг үсэг шинээр авна, солино гэдэг бол чухамдаа шашин сурталтай шууд холбоотой байдгийг олон улсын түүх гэрчилдэг. Жишээлбэл, цагтаа идэрхэг хүчирхэг явсан согд, уйгарууд уугуул Буддын шашнаа гээн лалын шашинд орж, үндэсний согд, уйгур бичгээ араб болгосноор түүхийн тавцангаас буухын үүдийг нээсэн гэж түүхчид үздэг. Үүнчлэн монгол бичгийг кирилл үсгээр сольсон нь чухамдаа монголчууд Маркс-Лениний шашинд орох, Ю.Цэдэнбалын хэлснээр «Ирээдүйд нэг хэл нэг бичигтэй болох онол»-ын эхний алхам байжээ гэж үзэхэд хүргэдэг.
- Монголчуудын бичгийн соёлын тухай товчхон хэлбэл?- Энэ асуултын тухайд монгол бичгээс эхлэн хариулмаар байна. Монголчууд бид бичгийн соёлын хувьд бусад олон улс үндэстнээс яав ч хойгуур орохгүй. Монгол бичгийн хувьд өнөөдрийн бидний мэдэж байгаагаар, хамгийн эртний гэх дурсгал 1224 оных. Монгол угсааны Хятан нарын бичгийн дурсгал гэвэл Х зуунд хамаарна.
Гэхдээ монгол бичгийн хэл аль үеийн монгол хэлний онцлогийг хадгалсан бэ гэж яривал, түүнээс өмнө буюу лавтай VII-VIII зууны монгол хэлний онцлогийг хадгалсан байдаг. Ингэж бодвол одоо бидэнд мэдрэгдэж байгаа 1224 оны “Чингисийн чулууны бичиг” гэдэг дурсгалыг хамгийн эртнийх гэж үзэх аргагүй.
- Монгол бичиг монголчуудын авч хэрэглэж ирсэн олон бичиг үсгийн дотор ямар байр суурь эзэлж байсан бэ?- Монголчууд түүхийн туршдаа 10 шахам бичгийг боловсруулж хэрэглэж ирсэн. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд хамгийн урт удаан буюу анх буй болсон цагаасаа өнөөдрийг хүртэл хэрэглэгдэж байгаа, орон зайны хувьд хамгийн өргөн нийтлэг буюу ар, өвөр монгол, буриад, баруун монгол гэх зэрэг нийт монголчуудын тогтвортой хэрэглэж ирсэн нь монгол бичиг. Үүний цаад учир шалтгаан нь монгол бичгийн үсэг зүй, зөв бичих зүйн ухаалаг шийдэлтэй холбоотой гэж үздэг.
Ойлгомжтойгоор тайлбарлахад, монгол бичигт о, у, ө, ү, д, т, г, х гэх зэрэг эгшиг, гийгүүлэгч олон үсэг хэд хэдэн дуудлагатай. Энэ нь санамсаргүй буюу муу боловсруулсан хэрэг биш. Халхад өндөр гэдэг үгийг буриадад үндэр гэж, Төв халхад соёл, ташуур гэж байхад Баруун халхад суял, дашуур гэж, Халхад халзан гэхийг даригангад галзан гэх зэргээр өөр өөрийнхөө нутаг усны аялгуугаар дуудах боломжтой зохиосон хэрэг. Єөрөөр хэлбэл, монгол бичиг нь Монголын олон ястан өөр өөрийнхөө нутгийн аялгууг бие даан хадгалж хөгжүүлэх боломжийг хангаж өгсөн гэсэн үг.
Харин монгол бичгийг улам сайжруулах, боловсруулах зорилгоор харьцангуй хожуу зохиосон тод , соёмбо, вагиндра зэрэг бичиг нь ийм онцлоггүй. Єөрөөр хэлбэл, ойрд, халх, буриад гэх зэрэг өөр өөрийнхөө гол болгосон аль нэгэн аялгууны онцлогийг бусад аялгуутанд хүчээр тулгаж хүлээлгэх зарчимд хүрсэн юм.
Тийм ч учраас сүүлд зохион хэрэглэх болсон тэдгээр бичиг нь нийт монголчуудын бус, тодорхой нэг газар нутагт, тодорхой ястанд хэрэглэгдэх болсон бөгөөд энэ нь монгол гэдэг нийт нэг үндэстнийг бичгээр нь салгах байдалд арга буюу хүргэсэн юм. Тэгээд ч тод бичиг зөвхөн баруун монголчуудын дунд, соёмбо бичиг Халхад, вагиндра бичиг Буриадад хэрэглэгдэх болсноор яваандаа нийт монголчуудын дунд монгол бичигт зайгаа арга буюу тавин өгөхөд хүрсэн.
Харин Юань гүрний үед шинээр зохиосон Монголын дөрвөлжин бичиг нь Юань хэмээх нэгэн их гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан монгол, хятад, төвд, түрэг зэрэг олон хэлийн ард түмнийг нэгэн бичгээр нэгтгэх зорилго тавьснаараа өвөрмөц онцлогтой юм. Тийм ч учраас дөрвөлжин бичгийг эрдэмтэд XIII зууны олон улсын монгол цагаан толгой гэж үнэлдэг.
Наад зах нь Хятадын ханз үсэг бол дүрс бичиг тул тэр үед хятад хэлний авиа зүй ямар байсныг сэргээн тодруулах боломжгүй, харин Монголын дөрвөлжин бичгээр хятад хэлээр тэмдэглэж үлдээсэн олон дурсгал нь тэр үеийн хятад хэлний онцлогийг тодруулах баримт болж өгдөг. Тэр үеийн хятад хэлийг судалсан эрдэмтэд үүнийг ашигласан байдаг.
- Монгол бичиг үсгийг өөр үндэстнүүд авч хэрэглэж байсан байх нь ээ?- Өөрийн үндэсний бичиггүй байсан Төв Азийн зүрчид, тангуд, солонгос, манж зэрэг үндэстэн төр улсаа байгуулмагц үндэсний бичгээ буй болгодог уламжлалын дагуу үсэг бичгээ шинээр боловсруулахдаа тухайн үед үлэмжхэн нөлөөтэй байсан монголчуудын (монгол, хятан, дөрвөлжин зэрэг) үсэг бичгийг хэвээр нь буюу дотоод зарчмыг нь авч хэрэглэсэн гэдгийг гадаад дотоодын эрдэмтэд хэдийнэ хүлээн зөвшөөрчээ.
Монгол бичгээр монголчуудын түүх соёлын хэдэн зууны туршид буй болгосон үлэмж их өв хадгалагдаж ирсэн. Тухайлбал, 1246 оноос эхэлсэн олон дипломат албан бичиг Ватикан, Парис, Тегеранд уг эхээрээ хадгалагдаж байна. Монголын бичгийн мэргэдийн туурвисан түүх, уран зохиол, улс төрийн бүтээл болон 108 боть Ганжуур, 225 боть Данжуур зэрэг төвд, санскритаас орчуулсан Дорно дахины шашны их хөлгөн судар, хятад, манжаас орчуулсан иргэний сонгодог уран зохиолууд бүгд монгол бичгээр бидний үед хүрэлцэн ирсэн билээ.
- Уламжлалт бичгийн соёлоо алдсаны уршгаар одоо ямар байдалтай болоод байна вэ?- Аль нэг ард түмний бичиг үсгийг хэлнээс нь салгаж үзэх аргагүй, өөрөөр хэлбэл, нэг юмны хоёр тал гэсэн үг. Цаашлаад тухайн ард түмний хэл, бичиг, сэтгэхүй гурав нэгдмэл зүйл. Аль нэг нь гажихад нөгөө хоёр нь гажиж эхэлнэ гэсэн үг. Тийм ч учраас Америкийн хэл шинжээч И.Е.Гельб «Бичиг үсгийн судалгаа» гэдэг бүтээлдээ: “…аливаа үндэстний оршин тогтнох гадаад бэлгэ тэмдэг нь тэдний бичиг, хэл хоёр нь байдаг. Тийм ч учраас аливаа байлдан дагуулагчдын хувьд аль нэг ард түмнийг устгахад бичгийн үнэт өв санг нь үгүй хийх явдал бол эн тэргүүний зорилго нь болдог юм…” гэж тэмдэглээд олон түүхэн баримтыг жишээ болгон бичжээ.
Социализмын үед монголчуудын үндэсний бичгийг кирилл үсгээр сольсны цаад учрыг И.Е.Гельбийн тэмдэглэсэнтэй холбож үзэх бүрэн боломжтой. И.В.Сталины зүгээс Монголд хандсан энэ хандлага нь дардан замаар яваагүй бөгөөд үүний тулд улс үндсээ гэсэн, үндэсний бичиг соёлоо гэсэн Монголын хэдэн арван мянган эх оронч язгууртан ноёд, лам нар, үндэсний сэхээтнийг үгүй хийж, шорон гянданд мохоон тарчилгасныг түүх гэрчилнэ. Тэр үед улс төрийн элдэв шахалтын дор манай төр засаг ч И.В.Сталины нэгэн мөрийн туслагч болсоор ардчиллын үед хүрч ирсэн юм.
Хүмүүсийн эх хэлний мэдлэг боловсрол саарч, үгсийн сан дундарч, эх түүхээ мартан, уламжлалт хүмүүжил мартагдаж, өөрийн ёсыг доодолж, өрөөлийн соёлыг дээдэлдэг бүхэл бүтэн үе буй болсон гэж хэлж болно.
Монгол бичгийн хэл нь монгол хүний сэтгэлгээг хөгжүүлэн, эх хэлний торгон мэдрэмжийг нь ямагт цэнэглэн тэжээдэг байлаа. Тухайлбал, одоо бидний хөрөө, шүд, хутга, хялгас, хил, хязгаар зэрэг холбоотой гэж үзэх аргагүй олон үгийг монгол бичигтэй хүн “ таслах, огтлох, хэрчих…”гэсэн утга бүхий нэг язгууртай болохыг хялбархан олж харах жишээтэй. Єөрөөр хэлбэл, үгийн гарал, уугуул утга нь монгол бичгээс тодорхой харагдана. Энэ бол хэл, сэтгэлгээ хоёрыг холбож өгдөг байсан гол цөм нь байлаа.
Дэвшилт гэдэг өөр үгээр жишээ авъя. Энэ үгийг монгол бичгээр хоёр янзаар бичдэг. Утга нь нарийн ялгаатайн дээр өгүүлбэрт гүйцэтгэх үүрэг нь өөр. Тухайлбал: дэвшилт (ү) үзэл санаа гэвэл өгүүлбэрт их төлөв тодотгол болдог. Нийгмийн дэвшилт (э) гэвэл ердийн нэр үг. Энэ үгийг монгол бичгээр бичихэд аль нь билээ гэж бодож байгаад зөвийг нь сонгоно. Ялгаж зөвийг нь сонгоно гэдэг бол хэлний мэдрэмжийн дасгал гэсэн үг. Тамирчин хүн дасгал сайн хийж байж сайн өрсөлддөгтэй зарчмын хувьд адил.
Бодож сэтгэхгүй байх нь өнгөндөө амар юм шиг боловч яваандаа хоёр үг мэддэг байсан бол ганц үгтэй болж байгаа хэрэг. Үүнчлэн бохиртох, бохирдох гэдэг язгуур нэг ч, үндэс өөр хоёр үгийг ялгахаа больж, хууль цаазад хүртэл буруу хэрэглэсээр байна. Одоо монгол бичиг мэдэхгүй хүн Балданы, Ёндоны буюу Балдангийн, Ёндонгийн гэдгийн аль нь зөвийг мэдэхээ больсон. Энэ мэтээс үүдэж хэлний ядуурал аажмаар буй болдог байна.
Хэл ядуурахаар сэтгэлгээ ядуурах нь мэдээж. Сэтгэлгээ ядуурахад наад зах нь нэг үгийн утга учрыг олъё гэхээсээ буруу зөрүүг нь мэдэхгүй тулга тойрсон хэдэн үгээрээ “бэлэнчлэх”-эд хүрнэ. Элчин сайд Ц.Гомбосүрэн гуай “бэлэнчлэх сэтгэлгээ”-г “гуйланчлах сэтгэлгээ” гэвэл таарна гэсэнтэй санал нэг байна. “Хэрэггүй юмаа хаяж байхгүй бол хэрэгтэй юмаа олохоо байдаг” гэдэгчлэн хэл сэтгэхүйд буй болсон согогийг анагаахгүй бол хэцүүднэ ээ.
- Кирилл бичиг хэр зэрэг боловсронгуй бичиг вэ?- Одоо бидний хэрэглэж буй кирилл бичгийн зөв бичих зүйг энд хамааруулан ойлгож болно. Товчоор хэлбэл, шинэ кирилл бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний хэв шинжийн онцлогт огтхон ч нийцээгүй юм.
Олон зуун жилийн өмнө боловсруулсан монгол бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний онцлогт бүрэн тохирсон үг зүйн зарчимтай байсан бол кирилл үсгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний зүй тогтлыг анхааралгүй орос хэлийг дуурайж авиа зүйн зарчмыг суурь болгожээ. Энэ талаар академич Б.Ринчен, Ш.Лувсанвандан, Чой.Лувсанжав зэрэг мэргэжлийн олон эрдэмтэн сануулан хэлсээр байсан.
Тухайлбал, академич Ш.Лувсанвандан багшийн төрийн шагнал хүртсэн бүтээлд авиа зүй, үг зүйн төвшинд боловсронгуй болгох өдий төдий асуудал байгааг тодорхой баримт жишээгээр өгүүлсэн байдаг. Гэвч шинэ кирилл үсгийн дүрмийг боловсруулах комиссын дарга нь Ю.Цэдэнбал гуай байсан мөн гаднын улс төрийн оролцооноос болоод нам, төр, засгийн зүгээс огтхон ч хүлээж аваагүй.
Түүгээр үл барам “… шинэ үсгийг эсэргүүцэгч аливаа нэгэн үндэсний үзэлтэн, бут цохигдсон феодал, лам нарын үлдэгдэл эсэргүүцэгчдэд эрс хатуу цохилт өгч тэмцэх хэрэгтэй…” гэж мохоон дарсаар байлаа. Үүний дээр хэл шинжлэгч бус, аялдан дагагч дунд шатны эрх мэдэлтэн мэдэмхийрэн цэцэрхсээр зөв бичих зүйг боловсронгуй болгох, олон нийтийн монгол хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд үлэмж садаа болсон юм.
- Төрөөс эх хэлний талаар ямар бодлого баримталбал зохистой вэ?- Аливаа юманд эрэлт хэрэгцээ байх тусам үнэлгээ нь сайжирч, тухайн зүйлийн үйлдвэрлэл хөгждөг шиг хэл ч бас тийм зүйл аж. Хэлний хувьд нийгмийн хэрэгцээг нь дээшлүүлэх тутам тухайн хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайжирна гэсэн үг. Орчин үед дэлхийн олон улсад англи хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайн байгаагийн гол учир энэ.
Харин 1970- аад оноос МАХН, Монгол Улсын засаг төрийн зүгээс орос хэлний эрэлт хэрэгцээг илт нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн юм. Үүнд, сургуульд элсэх, төгсөхөд заавал орос хэлээр улсын шалгалт өгөх, эрдмийн зэрэг хамгаалах бүтээлийн хураангуй нь заавал орос хэлээр байх, их сургуулийн хичээлийг орос хэлээр заах тухай тогтоол шийдвэр гаргаж, орос хэлтэй хүн албан тушаал дэвшдэг хэмжүүр буй болгосон хэрнээ монгол хэлийг огтхон ч анхааралгүй орхижээ.
Тэгээд ч хүмүүс би монгол хүн юм чинь монгол хэлээ мэдэлгүй яах вэ гэж монгол хэлний боловсрол, мэргэжлийг үл тоомсорлон, биеэ дайчлахаа больж тулга тойрсон хэдхэн буруу, зөв үгэндээ ханан эргэлдэж, эх хэлний тухайд үлэмж залхуу болохын үүд нээгдсэн гэхэд болно. Иймд манай засаг төрийн зүгээс олон нийтэд улс Монголоо, үндэс угсаагаа, өв соёлоо гэсэн сэтгэлийг багаас нь суулгангаа туурга тусгаар улсын хувьд монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээг дээшлүүлж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээг сайжруулахад чиглэсэн бодлогыг буй болгоход анхаарах цаг болжээ.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлийг нийгмийн эрэлт шаардлагатай болгоно гэсэн үг. Үүнийг төр, засаг л санаачлан хийхгүй бөгөөс ганц нэг хувь хүн хийх боломжгүй. Монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээ дээшилсэн цагт хүн бүр монгол хэлний боловсролдоо анхаарч, сурах, судлах эрмэлзэл өсч, тэр хэмжээгээр заах арга, судалгааны цар хэмжээ улам нарийсан хөгжинө. Нийтээр эх орон, өв соёлоороо бахархах болж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээ дээшилсэн цагт хүмүүс хэлнийхээ боловсролд анхаарах шаардлага аяндаа буй болно.
Энэ шаардлагыг хангахад монгол туургатны хэдэн зууны түүх соёлын их өвийг тээж ирсэн, монгол хүний хэл, сэтгэлгээ хоёрыг найрсуулан холбосоор ирсэн үндэсний бичгийн үүрэг улам сэргэх болно.
No comments:
Post a Comment
Та санал сэтгэгдлээ бичнэ үү.