МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ЭРДЭМТЭД ХААНА ЯВНА?

http://zereglee.blogspot.com/2006/12/blog-post_4894.html

Monday, December 11, 2006

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ЭРДЭМТЭД ХААНА ЯВНА?

Сэтгүүлч, орчуулагчид олноороо төрөх болсон өнөө үед тэр хэмжээгээрээ монгол хэл маань эвдэрч байх шиг харагдах боловч энэ талаар эрдэмтэн мэргэд, багш нар дуугуй байгаа нь хачирхалтай санагдана. Өчүүхэн би монгол хэлний мэрэгжилтэн биш ч хэлнийхээ төлөө санаа зовж явдаг жирийн нэг монгол иргэний хувьд зүрх гарган энэ талаар саналаа хуваалцмаар санагдана.

Хуучин системийн үед орос хэлнээс орчуулга хийдэг зарим хүмүүсийг их эрдэмтэн Ринчин гуай шүүмжилэхдээ “МОНЦАМЭ-гийн монгол хэл” гэсэн хэллэг хүртэл гаргаж байсан. Өнөө үед монгол хэлийг халтварлахад орос хэлнээс гадна англи хэлнээс орчуулах болсноор нэрмээс болж байна. Монгол хэл нэг янзаараа байх ёсгүй, өөрчилөгдөж байх ёстой гэж үздэг эрдэмтэн мэргэд байдаг юм байна. Гэвч хэл маань баяжиж өөрчилөгдөж байна уу, ядуурч өөрчилөгдөж байна уу гэдэг асуудал гарч ирж байх шиг.

Албан ёсны хэлэнд бол бизнес, компьютер, маркет, глобальчлал гэх мэт олон гадаад үгээр “баяжиж” байж болох юм. Харин энгийн ярианы монгол хэл ядуурсаар байна гэж хэлмээр байна. Одоо манай ач хүү “та үүнийг нээрээ гэж бодож байна уу” гэхийн оронд “та итгэлтэй байна уу?” гэх, “яг, тийм, нээрээ, баттай” гэх мэтээр ярихыг оронд “итгэлтэй байна” гэх мэт ярих болов. Гэтэл англи хэлэнд итгэл гэдэг үгийг trust, belief, confidence, faith, conviction, assurance гэх мэт маш олон үгээр орчуулж болно. Энгийн ярианд хэргэлэгддэг “Are you sure?” (нээрээ биз?), “Yes, I am sure” (тиймээ, нээрээ) гэдэг зүйлсийг зөвхөн “итгэл” гэсэн үгээр орчуулж байгаа нь хэлийг ядууруулж буй нэг зүйл гэж үзмээр.

Энэ мэтчилэн олон жишээг телевизийн уран сайхны кинонуудын орчуулгаас сонсож болно. Залуучууд, хүүхдүүдийн хэлийг эвдэж ядууруулж байгаа нь телевизийн кинонуудын орчуулга юм. Эхлээд UBS телевиз ганцаараа байсан бол одоо дээр нь ТВ5, ТВ9, STV зэрэг олон телевиз нэмэгдээд байна. Сүүлийн үед үндэсний телевизийн англи хэлний киноны орчуулга нэмэгдээд байна. Тэдгээрийн киног орчуулагчид салаа олон утгатай орос буюу англи үгсийн ганц л утгыг мэддэг бололтой юм. Тиймээс ч of course, yes, sorry, no!, why! гэх мэт үгийг зөвхөн “тэгэлгүй яахав”, “тийм”, “уучилаарай”, “үгүй ээ”, “яагаад” гэсэн үгнээс өөрөөр орчуулдаггүй. Гэтэл of course гэдэг нь урьдах асуултыг нотлон хариулж байгаа хэрэг. Жишээ нь “Do you love me?” (Чи надад хайртай юу?) гэдэгт нөгөөдөх нь “of course” гэж хариулж байвал “хайртай байлгүй яахав” гэж байгааг орчуулагч нь “тэгэлгүй яахав” гэдэг нь инээдэмтэй сонсолгддог. Киноны баатар юмнаас унах ч юмуу, юмаар цохиулах гэх мэт хүнд, тэр битгий хэл аймаар байдалд орохдоо “No! No!” гэж хашигарч байгааг орчуулагч нь ,”үгүй ээ, үгүй ээ” гэхээс өөрөөр орчуулж мэддэггүй. Уул нь монголчууд бол ийм тохиолдолд “яанаа, болиоч, ээж ээ” гэх мэт олон янзын үг хэргэлдэг шүү дээ. Why! гэдэг бол зөвхөн яагаад гэсэн дан ганц утгатай биш, “яаж байгаа нь тэр вэ, ямар учиртай юм бэ, юу болж байнаа” гэх мэт олон янзын хэллэгээр орчуулагдах баймаарсан. Can гэдэг үгийг нөгөөх ядмаг “орчуулагчид” зөвхөн “чадах” гэдэг ганц мэддэг үгээрээ орчуулдаг. Гэтэл энэ үг нь болно, болохгүй, зөвшөөрөл эрэх гэх мэт олон утгыг илэрхийлдэг. Үүнийг тухайн өгүүлбрийн ерөнхий утгаас мэдэж алинийг нь хэлээд байгааг оновчтой хэллэгээр орчуулах нь зүйтэй юм. Sorry гэсэн англи үгийг ганцхан уучлаарай гэсэн утгатай гэж орчуулагчид нь ойлгодог бололтой. Тэгвэл энэ нь “тун тусгүй юм болж, даан ч аргагүй болоод байна, яана даа, хөөрхий дөө” гэх мэт өөр утгуудаар хэлж байж болно. Тухайн өгүүлбрийг утгаас хамаарч үүнийг ойлгоно.

Заримдаа киноны баатруудын яриаг буруу орчуулах нь сонсогдоно. Жишээлбэл манай нэгэн телевизийн орчуулгын кинонд киноны баатрууд Long Live! гэж хашигарч байхад орчуулгаар дуу оруулагч наана нь “урт удаан амьдар” гэж байлаа. Уул нь энэ нь “Мандтугай” гэсэн хэллэг юм.

Бас нэг телевизийн орчуулгын кинонд цаад баатрууд нь Doc! (doctor буюу эмч гэсэн үгийн товч) гэж эмчийг дуудаж байхад наана нь “Док!” гэж монголоор хэлж байх юм (хүний нэр гэж ойлгосон бололтой). Америкийн аглиар бие засах газрыг bathroom гэдэг. Үүнийг гар нүүр угаах өрөө гэж буруу орчуулах юм. Чихэнд сонсогдох энгийн зарим үгийн орчуулгыг ингэж хийж байгаа юм чинь цаад киноны өгүүлбэрүүдийн утгыг зөв гаргаж байгаа болов уу гэдэгт эргэлзэхэд хүргэдэг. Сансар сувгаар гарч байгаа барууны киноны баатруудынх нь яриа дэлгэцэн дээр үсгээр гарч байх үед орчуулгыг хальт чагнаж байхад буруу зөрүү орчуулах, зарим хүнд хэллэгийг орхигдуулах зэрэг зүйл ажиглагдсан.

10-р сарын 3-нд Улаанбаатар телевизээр гарч байсан (16.50-ын үед) орчуулгын кинонд баатар нь “үхнэ гэдэг миний амьдралд тохиолдож байгаагүй хамгийн таагүй явдал” гэж яриад хэвтэж байх юм. Үхэлтэй тулгараад байгаа монгол хүн ингэж хэлээд хэвтэж байх уу? Уул нь “үхэж тамаа цайх нь ээ”, “үхэж үйлээ эдлэх нь ээ” ч гэдэг юм уу монголоор энэ мэтчлэн олон хэллэг бий. Түүнийг одоогийн залуучууд маань даан ч мэдэх ээ больжээ. Бас жирийн ярианд “төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэх” гэж дуулдана. Энэ бол албан ёсны хэллэг байсаар санж.

Орчуулгын ийм байдлаас ч болдог юмуу америкийн сайхан кинонуудыг монгол орчуулгаар үзэхэд үл ойлгогдоно. Хүүхэд залуучууд киноны үйл явдлаас нь хараад л ойлгосон болдог юм болов уу даа. Гэхдээ орчуулгын эрэмдэг монгол хэл залуу үеийн маань монгол хэлийг ямар болгох нь вэ дээ гэсэн түгшүүр төрүүлэх юмдаа. Энэ мэтчилэн киноны ядуу орчуулга монгол хэлийг улам ядууруулж байна. Залуучууд хүүхдүүд л ихэвчлэн тэдгээр киног үздэг учир тэдний хэл ядуурч байна.

Энэ бүхнийг орчин үеийнхэн монгол уран зохиолоо уншихаа больсонтой холбож үзмээр санагдана. Одоо 10 жил төгсөж байгаа хүүдүүдээс монголын нэрт зохиолчидын нэрийг мэдэхгүй хүүхэд цөөн бус гарах вий. Данзанрамжаа мэтийн дээр үеийн сонгдог зохиолчдын бүтээлийг ярихаа больё гэхэд С. Буяннэмэх, Д. Нацагдорж, Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн гуайн бүтээлүүдийг гартаа ч барьж үзээгүй залуус олон бий гэхэд хилсдэхгүй болов уу. Сонсох үзэх талаас хэл ингэж “ядууруулагдаж” (өнөө үед бас үйл үгийг ийм идэвхгүй хэвд оруулж ярьдаг моод болсон) байхын хажуугаар сонингуудын үг хэллэг, өгүүлбийн найрлага гэж холион бантан болжээ. Жишээнүүдийг дор толилуулая:“Хүйн долоон худаг хүртэл…(тоо) автобус явагдана”. (монголын радиогоор ярьсан наадмын комиссын хүний яриа. 7-р сарын 5) …ыг АНУ зориход олон олон фенүүд нь сэтгэл гонсойлгон үлдсэн (МНӨ -??” оны ¹45) Уул нь гонсойж үлдсэн байсаар юм. …Тэр үдэш …ядаж л Чукаг үг хэлүүлэхгүй, яриаг нь таслаад үзэгчид ч согтуу байгаа юмуу хэмээн уг нь “УБ Палас”-ийнхан гомдол мэдүүлж, хоолой хорсч байна гэж байсныг санамаар л юм даа.(Хүмүүс 2003. 11-р сар.¹44) Энэ өгүүлбэрээс үзэгчид согтуу байсан бололтой бөгөөд УБ Паласынхан гомдол мэдүүлж, бас дээр нь хоолой нь хорсч байжээ гэж ойлгогдоно. Гэтэл зохиогчийн хэлэх гэсэн санаа нь өөр бололтой. Уг зарын дагуу холбогдоход хятадын үр зулбуулдаг ямар ч өвчин мэдрэгдэггүй эм, найдвартай (Дээдсийн хүрээлэн ¹45) Үүнээс үзэхэд хятад хүний үрийг зулбуулдаг эм байгаа бололтой юм.

Сая нэг зургаа авхуулсан чинь (МНӨ ¹48)… Үүгээр бол ямар нэг юмыг зургаан удаа авахуулжээ. Залуу сэтгүүлчид гэх зарим хүмүүс зурагаа (гэрэл зураг), зургаа (6-гын тоо) хоёрыг бичих дүрмийг мэддэггүй бололтой. АИХ-ын архидан согтууралтой тэмцэх хуулийн дагуу (нэгэн FM радио) Энэ нь АИХ-д архидан согтуурал их байдаг гэсэн ойлголт өгч буй бөгөөд уг нь АИХ-аас гаргасан, архидан согтууралтай тэмцэх хуулийг ярьж байгаа бололтой юм. Дуучин Сэрчмаа мөр даран амрагийн явдлаар дүүрэн дуулиан тарих болсон дуучин бүсгүй Жавхлантай учир ургуулж явснаа нуугаагүй ил цагаан тунирхал нь өнөөдөр тасраагүй.(Сэрүүлэг 2004.¹03) Энэ өгүүлбрийн талаар олон юм нурших нь илүүц бизээ.

Солонгосоос монгол охидын нүцгэн зураг олох зорилготой ирсэн хоёр эр… бүсгүйчүүдийг ийм олноор нь нэг дор цуглуулахад… (Монголчуудын амьдрал 2004. ¹09) Үүгээр бол монгол охидын зургийг солонгосоос олох гэсэн бололтой юм. (охидууд гээгүй нь л яамай) Хэрэв дээрхи өгүүлбэрүүдийг өөр хэлрүү орчуулна гэвэл ихээхэн төвөг учирах бөгөөд буруу утгаар буух болно. Монгол хэлэнд тоо болон тооны тэмдэг үгийн дараа орсон нэр үг ганц тоогоор хэлэгддэг гэсэн дүрэмтэй санагдах юм. Тэгвэл энэ дүрэм одоо “өөрчлөгдсөн” бололтой. Сонин болон телевизээр ярьж байгаа хүмүүсийн хувьд энэ бол замбраа алдсан явдал болж. …100 аад клипууд (ТВ9 Баасан гаригийн нэвтрүүлэг) Уул нь зуугаад клип гэмээр юм.

Үйлдвэрчний эвлэлийн 70 удирдагчид (нэг эмэгтэйн яриа.Монгол радио 2-р сарын 4. 14.45 цаг) Бүрэн бус тоогоор энд 52 дипломат ажилтнуудын нэр…(Монгол телевид 2004.7.2) (ажилтны гэж баймаар) …Ариунааг Дорнодын нисэх онгоцны буудалд…тэргүүтэй нөхдүүд хүлээн авсан юм. (МНӨ 2004.¹ 07,08) зретиль…билтаж (мөн сонин. Ядаж зритель, бельэтаж гэсэн гадаад үгсийг зөв бичээгүй шүү) Ер нь нөхөр гэдэг ганц тооны олон тооны хувилбар нь нөхөд, охин гэдэг үгний олон тооны хувилбар нь охид гэж байдаг бол одоо нөхдүүд, охидууд гэж олон тооны дагварыг давхардуулан хэрэглэх нь ердийн үзэгдэл болсон байна. Бельэтаж гэсэн үгийг хоёрдугаар давхар буюу дээд давхар гэж орос-монгол толь бичигт хөрвүүлсэн байна.

…Нилээд хэдэн хосууд гэрлэлтээ бүртгүүлсэн…(МНӨ ¹31) Дэлхийн ихэнх шашнууд… (Хөх толбо. 2004.¹40) Энэ мэтчилэн жишээ гэвэл учираа алдах бөгөөд тэднээс заримыг нь л энд авлаа.Одоо телевизийн зарим сурвалжлагчдын онцгойрох гэсэн нэг оролдлого бол гадаад үг хэрэглэх явдал бололтой. Жишээ нь проблем (бэрхшээл), процесс (үйл явц) гэдэг үгийг өргөн хэрэглэх юм.

Гадаад хэлийг сайн мэдэхгүй байж орны монгол үг байсаар байтал гадаад үг хэрэглэх нь нэг их соёлтой хүн болж харагдахад нэмэр бага л байх. Харин ч орос, англи хэл сайн мэддэг манай боловсролтой хүмүүс тэр хэлний үгийг яриандаа хэрэглэхээс ихээхэн цэрэвдэг юм. Манай нэрт эрдэмтэн зохиолчид Б.Ринчен, Чой. Лувсанжав нар олон хэл мэддэг байсан. Зохиолч Ч. Чимид гуай орос хэлийг ус цас шиг мэддэг байсан. Тэднийг яриандаа гадаад үг хэрэглэж байхыг өчүүхэн би л мэдэхгүй юм байна. (Тэдэнтэй ажил хэргийн улмаас уулзаж явсны хувьд мэдэх юм)

Үзэгчид гэсэн монгол сайхан үг байсаар байхад урлагийнхан “зритель” гэж их ярих юм. Энэ нь гадаад хэл мэддэгээ гайхуулах гэсэн мэт.Бас вэ? уу? гэсэн асуух үгсийг учрыг мэдэхээ больсон залуу “сэтгүүлчид” байна. Хаашаа явах вэ? гэхийн оронд Хаашаа явах уу? гэх юм. Хатагтай гэхийг хадагтай гэж бичдэг сэтгүүлч хүртэл дайралддаг. Уншигч авахай нар үүнийг шар сонинуудаас өөрсдөө ажаарай.Хүмүүст аль ч талаар ихээхэн талаар нөлөөлдөг сэтгүүлчид, орчуулагчидыг бэлтгэдэг сургуулиуд хэлний мэдлэгт нь ихээхэн анхаармаар байгааг цөөн энэ хэдэн жишээ сануулж байгаа бус уу. Монгол хэлний эрдэмтэд минь энэ талаар анхаарч үзээч.

Уншигч Л. Итгэл (Ээжийнхээ дээр нэг бичээд орхисон нийтлэлийг блогтоо тавилаа)

Бичсэн зЭрЭгЛэЭ at 12:53 AM

T-ara - 거짓말

Нэгэн блогоос
--------------

Солонгосын T-ara гэдэг охидын хамтлагийн дууны үгийг орчуулж тавьлаа. Нээрээ T-ara гэж хуримын гивлүүрийг хэлж байгаа юм байна лээ.

2010-7-10,

T-ara - 거짓말

Бүгд худлаа

Хайртай гэж хэлсэн чинь худлаа

Санаж байна гэж хэлсэн чинь ч худлаа

Буцаад ирнэ гэсэн чинь худлаа

Энэ бүхэн бүгд худлаа

Намайг хамгаална гэсэн чинь худлаа

Надгүйгээр амьдарч чадахгүй гэсэн чинь ч худлаа

Ингээд явах байсан юм бол надад яагаад амлалт өгсөн юм бэ?

Чи л биш бол би чадахгүй

Чи л биш бол би хүсэхгүй байна

Чи яагаад намайг өөрөөсөө түлхэнэ вэ?

Чи яагаад гараас минь тавьж байгаа юм бэ?

Бид яагаад ийм байдалд орчихвоо?

Бид яаж ийм болчихвоо?

Би ингэх хэрэггүй гэдгээ мэдэж байна

Гэвч би чамайг тавьж явуулж чадахгүй

Намайг зовоож

Намайг уйтгарлуулж

Надад дандаа худлаа ярьсан гэж хэлсэний хэрэггүй

Би яах вэ? Чи намайг орхиод явчихвал би яах вэ?

Чи урьд нь ямар байлаа? Хүйтэн хөндийгөөр намайг орхиод явчихдаг

Чи үнэхээр хатуу хүн юм

Чи үнэхээр муу хүн юм

Намайг ингэж их уйлуулаад

Би явах ёстой гэсэн чинь худлаа

Би эргэж харах хэрэггүй байж гэсэн чинь ч худлаа

Чамайг дахиж хайх хэрэггүй байж гэсэн чинь худлаа

Энэ бүхэн бүгд худлаа

Чамайг мартах хэрэгтэй гэсэн чинь худлаа

Бид ингээд дууссан гэсэн чинь ч худлаа

Хичнээн их бодож үзсэн ч

Би чамгүйгээр яаж ч чадахгүй

Надруу буцаад ирээрэй

Би яг үхэх нь

Чамгүйгээр би яаж ч чадахгүй

Баяртай гэдэг үгийг чинь би сонсож чадахгүй зөвхөн уйлна

Зүрх минь дахин дахин өвдөж би яг галзуурах нь

Гуйя надруу буцаад ирээч, буцаад ирээч

“МЭДЭЭЖ” ДҮҮТЭЙ ЗОЛГОХ МЭНДИЙН САМБАЙ

http://dusal.blogmn.net/18036/medeej-duutei-zolgoh-mendiin-sambai.html#2008-12-13

2008-12-13,05:13 | Ангилал: Бичиг, соёл

Д.Пүрэвдорж /Ардын уран зохиолч/ (2008-12-04)

-НАДАД ХЭЛЭХ ҮГ БАЙНА-
Монгол уран зохиолын тал бичээч бивээр сэтгүүлч дүүгийн нэрийг эс мэдэх эндлээр амны уншлага болсон үгээр чинь нэр оноосондоо гэмшье.
Мэдээжийн бус хорвоогийн түг түмэн ончроог тайлах гэж зуун зуунаар мэргэд оюун чилээсээр атал миний дүү бүхнийг “мэдээждэх” нь хуудамдаад буйгаас учиглаж зэм, сэрэмжийн сүсгэр үгээр үзэг хөшив.
Мэдэмхийрэл бол харанхуйн хаацайл агаад эрдэмд гэгээрэгсэд хөвсөрдөггүй, гагцхүү шинжлэж, судлаж, нуталдаг билээ.

Эрхэм дүү “Мэдээж” “тэгдэг л байхгүй юу” мэт хоосон бардамналыг хүнд суртлын тойнтрог түшмэлүүдийн тавагнаас доожилсон бол хоолшихгүй бүлх залгиж дээ. Улирсан зуунд бүхнийг мэдэгчийн бүрэлбаа царайлж монгол хэлийг мохоож орос хэлтэй “ортоомолсон” хилэнцтэнүүд л ажил, ёслол найр наадмыг хүртэл “арга хэмжээдэх”, санал хураахгүй “явуулах”, өвдөхийг “өвдөлт өгөх”, шархдахыг “шарх авах”, баяр хүргэхгүй “хүргэхийг хүсэх”, хүндэтгэхгүй “үзүүлэх”, үүл нүүхгүй “солигдох”, битүү цасыг “бүрхүүлдэх”, ган зудыг “бэрхшээлдэх”, нярайг “нойллох”, шингэнийг “өндрөөр” хэмжих, ач холбогдлыг “өгөх”, “гар бөмбөгийг “давуулалтанд оруулах”, нударгалцаанд “гэдсэн дээр нь ажиллах” мэтээр унаган хэлээ харийн хадмал болгож хутгуушилсан билээ. Түүнийхээ хэрээр хүнийшиж дагаар орох өргөдөл бариад царайчилж явсныг түүх гэрчилнэ.

Нулимстай наргиан ишлэе
…Хармаанд один самар есть
Хайрлаад байна не кушал
Хажууд одна девка есть
Ичээд байна не сказал…
…Ийм два птиц шиг
Ижилсээд давалаад сажийя
Ингэж сажийхаас илүү
Счастья где байх юм бэ… мэт нь
тэдний буртагшин уусахыг наанаа элэглэж цаанаа эмзэглэсэн нэгэн жишээ. Гэтэл өдгөө тэдний шавь нар орос хэлний оромцогоо орхиод англи үгний амсуургаар гайхуулж үндэсний хэл, бичгээ аанай л гадуурхаж улаантантай усан төрлийн зулай гишгэжээ, Мэдээжээ! Чи нийслэлийнхээ хаягийг нэг харчих. Чөмөггүй ширээлж чөдөртэй жороолоочийн толгойгүй бөгс тонтгонож буйтай адил гэдэг үнэн. Толгойтойсон бол арай ч ингэтлээ садарлахгүй. Өндөр байшингийн гэрлэн хаяг, зоогийн газар мэтэд монгол хэл минь гологдоо юу. Түүхийн түүчээ баатрууд, түмний манлай мэргэд домог туулийн гэгээн дүрүүд гурван буурал хантай, гучин гурван говь, тахилга тайлгат уул уснаас минь нэр олохгүй байгаа хүмүүсийг ухааны харалган дайрчээ.

Энд би хэлний хос морьтнуудын тухай ярих гээгүй. Хорвоогийн аль ч орон гүрэнд очсон та нарын хэлдэг хаана байгаа нь үл мэдэгдэх “Ичих булчирхай” бус нүүр улайхааргүй сайхан билгүүн залуусаар бахархдагаа хэлье. Бас харийн үг, хэлэнд нутагших тохиол, бэхжсэн хэл өөрийгөө цэвэршүүлэх хүчтэй байдгийг ч үгүйсгэх гээгүй. Гагцхүү монголоо алдаж модоо бариачдын “навчинд” бараалхах санаа сэдсэн юм. Гэтэл нэгэн хошигнооч “цаадуулын чинь чихэнд үнэн үг хийвэл сэгсрэнэ. Харин алт хайлаад цутгавал ахиад нэм гэж аашлаж байгаад хярвасрана” гэж урам хугалсан боловч би мятарсангүй.

Ядахдаа сэгсрүүлье л дээ. Урьд үеийнхэн нь хайран бичгээ хатавчаар өшиглөж, хэлээ зэмдэглэж, уламжлал соёлын саваа уруу харуулж сэгсэрсэн бүрэлгэлийг өнөөгийнхөн өвлөж буйд харуусна.
Улстөрч хэмээх нь төрийн бодлогоч. Тэд зуур хоногийн явдалд өнцөг эрж мунгинахаар зууны цараатай харах ёстой. Гэтэл монгол хэлээ новшилж буй нь гомдмоороо. Хүйсийг жендер, шигшээг тендер, шалган байцаахыг аудит, орон сууцны зээлийг ипотек, өргөөг хаус, дэлгүүрийг маркет, зочид буудлыг хотел, гэснээр агуу их соён гэгээрүүлэгчээр тодрох уу, айлын идүүр долоосон гөлөг харагдах уу. Хэл саармагжвал үндэстэн сульдаж хэл мөхвөөс үндэстэн үгүйрнэ гэдгийг мэдэх хүн тэдний дунд баймаар атал яагаад сунчин дутаж сурамгай доголоно вэ.
Харийн ном жамыг хамагчтай мэт дагаж яваагаа, дэлхийн дээвэрт дэвж явна хэмээн эндүүрэх юм даа чааваас.

Мэдээжээ! Эргэн тойрондоо байгаа эрээжлээг хараад ямар улс оронд аж төрж буйгаа төсөөлдөг үү. Харийнхан индиануудыг захчлаж нутгийг нь эзэгнэх үед ийм байсан уу? Ялгаа гэвэл бид мөнх тэнгэрийн чагтгатай голомтоо манах ёстойсон доо.
Азийн цагаан дагина гэж арай эрт омойтсон хотын минь туурганд “Говь” “Буян” “Голомт” “Номин” “Монгол шилтгээн” мэт үг харагдах боловч их хааны зарлигийн бичгээр “Их Монгол” “Монгол хуушуур” гэснээс өөр нь нүдэнд торох нь үгүй. Эх орныхоо хэл, бичиг, өв соёлыг шоовдорлож, өвөг дээдсийнхээ ачийг бачлаж, тооныг нь тонгойлгож, тотгыг нь цөмлөх санаатан баймгүй яа. Эцэг эхийн санаа үрд, эргүү жаалын санаа харьд болов уу. Иймэрхүү “бич-мүүн”-үүд (хүмүүн-бич) хар элэгтэн халдаар ирэхэд хадаг барьж мөргөөд олбог түшлэг гуйж тун магадгүй. Монголчууд ийм мунхаглалыг “заяа нь хая” гэдэг дээ. Миний мэт малчны майга удам, адуу үүрсэх, янцгаах, унгалдахыг мэдэх бол одоо мөөрөхийг үзэх нь л дээ.

Мэдээж дүү минь чи үнэхээр уран бүтээлч сэтгүүлч болох гэж шулуудсан бол монгол хэлэндээ морин дэл дээр дарцаглаасай. Явгадаад байна шүү. Хэрэв чи сэтгүүлчийн сургууль төгссөн мэргэжлийн гэж боддог бол үнэмлэх гэдэг баримт болохоос бус баталгаа биш. Ганц бүрэн өгүүлбэрийн бэлгүй “онолдооч” багш таарсан байлаа ч өгсөж уруудахыг өөрийн чинь хичээл зүтгэл авьяас мэднэ. Үүний тулд үлгэр авах ном багш дор шавь ор. Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн энгүүн тунгалаг бичлэг, Бямбын Ринчен гуайн билиг танхай найруулга, Сэнгийн Эрдэнээгийн уянгын урсгал, Лодонгийн Түдэвийн танин мэдэхүйн хүүрнэл, Цэрэндоржийн Балдоржийн асуудал дэвшүүлсэн өгүүлэл чамд хань болно. Улсын номын сангийн босго өндөрдөөд байвал газрын бэлээр гар ганзаганд хүрэх ном зохиол бишгүй гарч буйг дуулгая. Нэгэн жишээ хэлэхэд МУИС-аас эрхэлсэн “Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал” гучин ботийг сөхвөөс хэл болон түүхийн өв рүү өнгийхсөн дөө.
Миний дүү юу ч атугай “Мэдээж” мэтээ эздийн нь мэдэлд өгчих. Тэд тараа таниулж таараа цухуйлгаж байг. Харин намайг ганц үгнээс чаргуулдаад буйн учрыг асуухаас чинь өмнө үүгээр би өлгөж хэлээ өмөөрсөн хэдгэнэ болж эрэмдэгийг ээрч байгаа хун даа.

Мэдээжээ! Хэвлэл, мэдээллийн олон мөчирт чи жиргэх юм. Аль нэгэн арьсны тос, хадаасан өсгийтэй гутал, ханцуйгүй цамц, харуулаад мэдээж танд таалагдана гэх юм. Юу л бол.
Агуулах чөлөөлөх хямдрал болж байна. Мэдээж таны бүх сонголт бий гэх юм. Новшноосоо салах гэсэн үг юм биш үү. Өглөөгүүр модонд хоносон болжмор мэт нойтон өрөвлөг сэгсэрч сонин гарчиглаад мэдээж танд унших юм их бий гэх юм. Уншаагүй байж хэвлэл тоймлох гэж байдаг юм уу. Хоол зааж буй тогоочийн хажууд хонхны хэл шиг шулганаж мэдээж дуртай зооглоно гэх юм. Идээ ч үү, үгүй ч үү. Цаг агаарын мэдээнд хүртэл шургаж, мэдээж маргааш цас юм уу, бороо орохгүй гэх баталгаа байхгүй гэх юм. Илүү үг.

Сонголт гэж бий. Чиглэлтэй мэргэшихгүй бол гэртээ өтлөдөгийг санан өөрийгөө нээхийг хичээ. Ах нь агуудаа бус анзааргагүйдээ үдэш хойш цийсэн үлэг ухааны гашуурлаа л хэлж байна.
Саяхан чиний ярилцлагыг дэлгэцээр харлаа. Ярилцлага нэртэй оюуны мөлжлөг буй болжээ. Энэ бол чиний буруу бишээ. Миний мэт олонд харагдах дуртай нь дэгдэж очоод өөрийгөө уудлуулж “баярлалаа”-тай буцдаг. Түүгээр чинь автобусанд суухгүй, аяга хар цай уухгүй. Манай оюуны үнэлгээний царай энэ. Гутармаараа.

Чи ярилцагч бүсгүйгээ “нэрийг нь хэлэлтгүй, монголд мэдэхгүй хүн байхгүй” гэлээ. Тэрэгний дугуй шиг ээмэгтэй, тэхийн эвэр шиг хумстай тэр бүсгүй үнэхээр дэгжин боловч, “аймаар гоё”, “аягүй сайхан” гээд л дөрвөн мөч савчаад байв. Миний санаанд чөлөөт цагаар “найт клабт” ордог, шоопинг хийдэг аймаар сэксдэх, кайф авах, имиж бүрдүүлэх, салоонд очих, саунд суух мэтээс өөр юм үлдээгүй. Гэхдээ би тэр сайхан бүсгүйг уснаас гаргаж хаясан жараахай шиг болгосон өнөөгийн орчинд бухимдсан шүү.
Эрхэм дүү гадаадын ямар хэл эзэгнэснийг би мэдэхгүй, “но” “занимаалдах” “проблем” гээд байгааг хараад цаг үеийн хохирогч гэж өрөвдлөө. Чи минь баярхаад барамгүй монгол хэлнээсээ юүлэх унаагүй, ясан хэлхээ яндан цагаан морьтой бол яаж газар хорооно доо. “Ой мод сүйтгэгч шавьж нарыг устгах” гэдэг шигээ хэлний дархлаа гэмтээх нян тарааснаас энгүүн чигтээ явсан нь дээр ээ. Ганц гажиг хэлье.

Монгол хэлэнд таалал төгсөх, жанч халах, тэнгэрт халих, амьсгал хураах, бүрлээч болох, нутаг буцах, эндэх, осолдох, эрсдэх мэт өчнөөн олон оноол үг, хэлц байсаар атал онгоц сүйрэх, бөмбөг дэлбэрэх, орон дээр нүд анихыг чи бүгдийг нь нас барах гэж бөөндөх юм. Утга учрын авцалдаа гэж дуулсан байлтай. Улс хувьсгалын ой, улс тунхагласны ой гэхдээ чи найман зуун жилээр хоёр тусдаа явдлыг хутгах юм. Эх орны дайн, эрх чөлөөний арал, салан тусгаарлагч, үймээн дэгдээгч гэхчлэн ам гэмтэхдээ аль улсын иргэн хэний тухай ярьж байгаагаа бодож үзсэн үү. Чиний цэцлэх санаатай “Борооны дараах мөөг”, “Загалмайлсан эцэг” (Чи бүр “эх” гэж хадуурсан) гэдэг бол Монголд хамаагүй модонд навчгүй орчуулга. Үүнтэй дүйцэх цэц, эрдэмтний судар гэлгүй эмээгийн бор авдранд бий.

Чиний бичсэн хараал сонинд харагдана лээ. Намаас гарсан хэн нэгэн рүү урвагч тэрсэгч хэмээн хор цацжээ. Цаана нь эх орноосоо гарчих гээд байхад наана нь намаас гарах зэрэг ч гайгүй хэвтэнэ. Чиний хараалыг уншаад ийм хар эрчим хүч тээгчид гучаад онд эх орныг минь эздийн нь цусаар нэлийдсэн гамшиг санаанд орж зүрх ширхийсэн шүү. Одоо ч тэдний сүг сүүдрүүд хүний нэр хадгалж, байгууллагыг хутгаж явна. Тэдний эгнээнд чи орвол тэнгэрийн хүй таарна.

Цоохор сонинд бичдэг чиний ховын мэдээг хааяа хардаг. Тэр сонинууд чинь ярианы болон бичгийн хэлний хярамцаг. Эзэд нь мөнгөтэй ч мөхөс биз. Түүнээ мэдээд хэл найруулгын хялуу гаргачих, үг үсгийн алдаа өтчилөх ганц хүн гар дороо байлгах нь яав даа. Үүнийг баян хүн балин хийх, бантан хутгахаа өөрөө мэдэг гээд орхих хэцүү.
Миний дүү хэвлэлийн эзний эрхэнд автав гэхэд жинхэнэ сэтгүүлч өнөөдрийн угаадаснаас өөрийгөө худалддаггүй бөгөөд ходоодныхон л ноёноо морь харахад хойт хормойд нь горьдож хэвтдэг асан буй за.

Долдугаар сарын нэгний самууныг чи бичихдээ, Батзандан, Магнай, Жаргалсайхан нарыг зандалчилсан, турхирсан гээд тэдний “голыг самнах”-ыг уриалан уулгамчилжээ. Ард түмнээ гишүүнчилж, ахмад, эмэгтэйчүүд, залуусыг тасдан азаргалан хурааж үндэсний эв нэгдлийг хэн бутаргасан билээ? Шударга бусыг тэвчилгүй бухимдсан олон түмний хилэгнэл сонгуулийн луйвраар тэсэрсэн юм биш үү. Тэдний дунд дарвиж, цадиггүйтсэн хүүхэд, залуус өөр ертөнцөөс ирээгүй. Тэднийг хэн ажилгүй, ёс төргүй, хоолгүй болгов оо? “Шавь” төвтэй сургалт гэдгээр эцэг, эх багшийн чандмалсан холбоог хэн тасалсан юм бэ? Хэн тэднийг гарзын тээш, ганзагын гээш болгосон юм бэ? Энэ бүхнийг эрэгцүүлэхийн оронд амгалан тайвныг алдуулсан хэрэгт тэднийг хоморголон шоронд хатаахыг зөвтгөөд хуулийнхан хамгийн зөв шийдвэр гаргана гэж цовхорчээ. Тэр хуулийнхан дунд намчирхалын халдвар тээгч байхгүй гэж миний дүүд чөтгөр л шивнээгүй бол бурхан хэлээгүй ээ. Үрээ залгих цурхай лугаа үндсээ хадраач олдох вий. Өнөөдөр үр хүүхдээ улс төрийн улайрлаар барьж идвээс өргөөгөө хэнд өвлүүлж, өрхөө хэнээр татуулахаа үл бодох үүлгэрүүдийг чи юунд эс тооцно вэ. Бодлоо богшоож бичээчдээ.

Мэдээж минь, чи алив юмыг өнгөцхөн хяламхийж омтгойтоод байх шиг. Эрхэм гишүүдийг ноолуураас улбаалж, ямаанд хайртай, ямаанууд гээд л янших юм. Цаадуул чинь ямаанд, ямаачинд хайртай улс биш, харин сүү махыг нь сүжрээд үхэрт нигууртай байж мэднэ. Тэд маань сонгуульд согтож ам алдсандаа бантаж албандаа хайртайдаа амиа хоохойлж байгаа юм. Ямар сайндаа л ямаачныг бус ямааг багцалж тусгай тэтгэвэр оноогоод малчдад өгч байгаа юм гэхдээ манийхаа маанагийг гайхан нохойтож байх вэ. Тэгвэл бусад дөрвөн хушуу нь мал биш, адуулагчид нь малчид биш юм уу. Тэдний ноос, түүхий эдийн үнэ тэнгэрт хадаад лусын хаан шиг байгаа юм уу? Уг нь чи үүнээс нь гогцоолоод чивчилсэн бол хоолой нь зангирч, ядахдаа дэгслэхэд ч үнэмшилийн авцалдаатайг агшин зуур анзаарах байсан болов уу.

Төрийн түшээгээсээ эхлээд ерийн шүлэгч дуучин, ганзагын хуушуурчин хүртэл ард түмнээ гялайлгах гэж байгаа мэт хөөрцөглөх юм. Албандаа тогтоох амь зуулгын хэдэн бор төгрөг тонших гэж яваагаа хэлтэл нь үгэнд ойртуулахын оронд өнөө гайхал ярилцлагаараа чи дэврээгээд байх юм. Ард түмэн гэдэг ариун цэврийн цаас биш. Амны хамжааргатай байхад нь сэтгүүлчид туслахгүй бол булхайн бузраа нууж “ард түмний сонголтыг хэн ч өөрчлөх ёсгүй” гэж бахираачийг чи даган баяссантайгаа адил хамт ойчно. Сэтгүүлч босоо үлдэх ёстой.

Эх оронч сэтгүүлчийн дээд заяагаа намчирхлын намагт шавхайлагчдаас чи хол байгаарай. Тэд чинь духан дээрээ “чөлөөт” гэж биччихээд улс төрийн аль нэгэн хүчний төмөр уяанд хүзүү холгон боргож байдаг нь бүхний нүдэнд ил болжээ. Чи нэгэнтээ тоймч хийхчээ болж халимагтай, халзан хоёр хүнийг харуулаад намаар нь ялгаж нэгийг нь зүхэж байсныг харсны хувьд би үүнийг хэлж байна. Өөрийгөө уран бүтээлч хэмээн өхөөрдөж байхыг чинь олонтаа сонссон. Үнэн бол уран бүтээлчийн ноён нуруу мөн. Үүнийг илэрхийлэх зэвсэг чинь монгол хэл гэдгийг бүү март. Өдгөө монгол гэдэг сайхан алдар минь “мон” гэсэн дайвар болж төрийн хасвуу тамга дээр “агентлаг” гэж бичихээс сийхгүй болоод үндэсний бичиг, бичгийн хэлний их сан уран зохиолыг өсвөр үеийнхэнд амсуурга төдийлж үр хүүхдийг минь өөрийн болон өрөөлийн хэлтгий хэлтэн болгож байна. Өдгөө аливаа хэлийг багачуудад чамбай сургахгүй үймээн дунд оронцоглож буй нь тэдний маргаашийг будангуйлнам бус уу.

Мэдээжээ! Эл бүхнийг чамд улиглахдаа хар санасан нь бус хань татсан хэрэг.
Монгол хэл бол тусгаар тогтнол. Эх орондоо хайртай бүхэнтэй галын шугам дээр нэгдэе. Чи бид хоёрт буу байхгүй. Үндэсний дайсан бус гэхэд нөхөр гэж хараахан хэлэмгүй хэцүү нэртүүдтэй үзгээрээ хатгалдая.
Эрхэм дүүдээ энэ удаад самбай барилаа. Санаанд хүрсэн хойно чинь хадагтай золгоё оо.

Эх сурвалж: http://ganga-cz.blogspot.com/2008/12/blog-post_10.html

Бяцхан хэлмэрч

ЭХ ХЭЛНИЙ ЯДУУРАЛ ҮНДЭСНИЙ АЮУЛГҮЙ БАЙДАЛД ХАРАНГА ДЭЛДЭЖ БАЙНА

http://www.dayarmongol.com/index.php?option=com_content&view=article&id=4286&catid=96&Itemid=136

2009 оны 12-р сарын 06, Ням гариг, 18:04

Монгол Улсын Төрийн хэлний зөвлөл, мэдээллийн МОНЦАМЭ агентлаг хамтран "Нийгэм, улс төр, эдийн засгийн гадаад нэр томьёоны орчуулга, хэрэглээ" эрдэм шинжилгээний хурлыг энэ сарын дөрөвний өдөр зохион байгууллаа. Тус хуралд МСНЭ, Монголын орчуулагчдын эвлэл, Соёл урлагын хороо, Монголын зохиолчдын эвлэл, МУИС, МУБИС, МҮОНРТ болон чөлөөт телевизийн сувгууд, өдөр тутмын сонины ажилтнууд, орчуулагч, эрдэмтэд оролцсон юм. Хуралд хэлэлцсэн илтгэлүүд болон санал зөвлөмжөөс хураангуйлан хүргэе.

“ОЮУ ТОЛГОЙН ГЭРЭЭНД ОДОО БОЛТОЛ ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРААГҮЙ”
Улс төрийн тоймч Ц.Даваажавын "Нийгэм, улс төр, эдийн засгийн гадаад нэр томьёог орчуулж хэвшүүлэх талаар МОНЦАМЭ агентлагийн хуримтлуулсан туршлага, сургамж" илтгэлд, өнөөдөр нийгэм улс төрийн үг хэллэг, нэр томьёог дураараа тогтоон, өөр өөрсдийн үзэмжээр хэрэглэх нь түгээмэл болсон. Асуудлын гол нь нэгэнт тогтож хэвшсэн нэр томьёог дагаж мөрдөхгүй, гажуудуулах, шинэ нэр томьёог оновчгүй тогтоох, цэцэрхэх, чамирхах явдал элбэг болсонд оршиж байгаа юм. Үүний уршгаар утгын ноцтой алдаа гаргах, буруу зөрүү ойлголт төрүүлэх, монгол хэлний найруулгыг бүдүүлгээр гажуудуулах сөрөг үзэгдэл байнга гарч байгааг дурдан жишээ татаж тайлбарласан юм. Олон улсын хэмжээнд хэвшиж тогтсон "хэлэлцээ, хэлэлцээр" гэдэг өөр хоорондоо утгын эрс ялгаатай үг хэллэгийг хольж хутган "хэлэлцээр хийлээ" гэх мэтээр ярьж бичиж байна. Уг нь тухайн асуудлаар хэлэлцээ хийж байж, хэлэлцэн тохирсны эцэст хэлэлцээрт гарын үсэг зурдаг учиртай. Тун ойрмогхоны нэгэн жишээг дурдвал, манай телевизийн тоймч, хөтлөгчид "Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг үзэглэв" гэж яриад байх юм. Тэднийхээр бол, уг гэрээнд одоо болтол албан ёсоор гарын үсэг зураагүй юм байна. Уг нь олон улсын хэмжээнд тогтсон ёсоор бол "үзэглэх" буюу урьдчилан гарын үсэг зурах /парафирование/ гэдэг нь хоёр талын эрх бүхий хүмүүс тухайн асуудлаар харилцан тохиролцсон боловч албан ёсоор гарын үсэг зураагүй, цаашид гүйцэд нягтлах шаардлагатай байгааг тэмдэглэн, овог нэрийнхээ зөвхөн эхний үсгийг тухайн баримт бичгийн ард талд тавихыг хэлдэг юм билээ. Улс төрийн үг хэллэг, нэр томьёог зөв хэрэглэх байтугай монгол хэлээрээ ч цэгцтэй ойлгомжтой ярьж бичиж чадахаа больжээ хэмээн онцолсон юм. Мөн парламентын спикер Дэмбэрэл гэж телевизээр ярьж, сонин бичих нь олонтаа болжээ. Уг нь спикер гэдэг нь хоёр танхимтай парламентын доод танхимын дарга буюу хуралдаан даргалагчийг хэлдэг. Спикер Дэмбэрэл гэж яав ч ярьж, бичиж болохгүй. Гадаадын бүх үгийг монгол хэлнээ хөрвүүлж болно гэж муйхарлах нь зүйд нийцэхгүй. Нэр томьёог оновчтой бус тогтоон хэрэглэж байгаа нь энэ ажилтай өдөр тутам тулгардаг эрхмүүдийн мэдлэг нимгэн, хариуцлага сул, дээр нь редакцуудын удирдлагын мэргэжлийн хяналт үгүй болсонтой нягт холбоотой хэмээн үзэж байна гэлээ.

МОНГОЛ ХЭЛ ЭНГЭРИЙНХЭЭ ТОВЧИЙН МУЛТАЛЧИХСАН БҮСГҮЙН АДИЛ БОЛЖЭЭ
Төрийн хэлний зөвлөлийн Ажлын албаны дарга, доктор Б.Магсаржав "Гадаад нэр томьёог орчуулах, оноон тогтоох арга барилын зарим зарим асуудал" илтгэл хэлэлцүүлэв.
Тэрбээр илтгэлийнхээ эхэнд Ирланд, Израйль, Латви, Укриан зэрэг гадаадын зарим улс орон, үндэстнүүд эх хэлэндээ харь үг, нэр томьёог нэвчихээс сэргийлээд зогсохгүй, нутаг дэвсгэртээ суугаа иргэдийнхээ хэрэглээнээс гадаад хэлийг шахан зайлуулах талаар ямар бодлого хэрэгжүүлж буй талаар сонирхолтой жишээ баримт гарган ярьсан юм.
Олон үеийн туршид гадаад нэр томьёог монгол хэлэнд 1/худалдаачид, 2/улс төрчид, 3/техник, технологийн мэргэжилтнүүд, 4/ байгал шинжлэлийн эрдэмтэн, мэргэжилтнүүд оруулж ирдэг байсан бөгөөд тэр байдал өнөөдөр ч өөрчлөгдөөгүй. Одоо дээр нь манай хууль тогтоогчид тэдний араас орж ирж байна. Тэдний амнаас гадаад үг байнга унаж буй төдийгүй баталсан хууль тогтоомжид нь ч цөөнгүй гадаад үг тухалж, эх хэлээ хатгасаар байна ажээ.
Эрдэмтэн Я.Цэвэл агсны 1966 онд хэвлүүлсэн "Монгол хэлний товч тайлбар толь"-д европ гаралтай 750 толгой үг байгаа ажээ. Толийн нийт толгой үг 30804 юм байна. Үүнд харьцуулбал европ гаралтай үг нь 2,4 хувь болж байгааг илтгэгч "энгэрийнхээ товчийг тайлсан бүсгүй хүн"-тэй адилтгав.
Мөн гадаад нэр томьёог монголчлоход тохиолддог бэрхшээл болон эх хэлэндээ хэрхэн идээшүүлэх арга замын талаар санал бодлоо хэлэв. Жишээлбэл, орос хэлэн шедевр гэдэг үг бий. Утга нь дээд зэргийн ур чадвараар бүтээсэн урлагийн бүтээл, уран зохиол. Үүнийг нийтлэлч Баабар шилээвэр гэж монголчилсон нь нэлээд оновчтой болсон мэт. Гэхдээ монголчууд галыг сэргээж засдаг хэрэгсэлийг мөн шилээвэр хэмээдгийг бас санууштай. Доктор Л.Түдэв шог яриаг нэрлэсэн "хэвлэгдээгүй" гэсэн утгатай "анекдот" гэдэг үгийг "онигоо" хэмээн монголчилсон нь монгол хэлний үгийн санд нэгэнт орсон. Монголын хуучин цагийн мэргэд шинэ юмс, үзэгдэл үндэстний амьдралд орж ирэхэд монгол дуудлагын нь дагуу бичиглэн томьёолсон цонх, банз, пүүс, лам зэрэг олон жишээг дурдав.

“БАССЕЙН”-ИЙГ “ШУМБУУР, “СТРЕСС”-ИЙГ “ЗОВНИЦ” ГЭВЭЛ ЯМАР ВЭ?
Хүмүүн бичиг сонины хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга, Хэл бичиг судлаач, магистр Б.Элбэгзаяа "Орчин цагийн монгол хэлний грек, латин гаралтай үг хэллэгийн шинж байдал, тоо хэмжээ, түүнээс сургамж авах нь" илтгэл хэлэлцүүлэв.
Илтгэгч, монгол хэлнээ орсон грек, латин гаралтай үг хэллэгийг зээлдэн авсан цаг хугацааны хувьд ардын хувьсгалаас 1990-ээд он хүртлэх үе, түүнээс одоог хүртлэх үе гэсэн хоёр бүлэг болгон авч үзжээ. Учир нь 1921 оноос өмнөх үеийн монгол хэлний ормол үгсийн дотор өрнө дахины хэлний үг хэллэг бараг төлөв байдаггүй байна.
Орчин цагийн монгол хэлэнд харь гаралтай үг ихээр нэвтэрсэн тухайд судлаач, мэргэжилтнүүдийн дунд зарчмын зөрөөтэй хоёр байр суурь ажиглагдах болжээ. Энэ нь нэгдүгээрт, харь үг хэллэг ихээр хэрэглэж буй нь манай хэлний хөгжлийн нэг үе шат, зүй тогтол бөгөөд монгол хэлээрээ ярьдаг, сэтгэдэг эзэн үндэстэн нь байгаа цагт монгол хэл бохиртох, устах мөхөх аюулгүй гэсэн аядуу үзэл баримтлагсад байна. Хоёрдугаарт, монгол хэлний өнөөгийн байдал бол харь үгийн эзлэх тоо хэмжээ хэрээс хэтэрсэн цаг үе бөгөөд энэ байдлыг даруй засаж залруулан, эх хэлээ эрхэмлэх талаар эрдэмтэн мэргэд төдийгүй төр засаг ч анхаарлаа хандуулж, цэгцтэй оновчтой бодлого хэрэгжүүлэх цаг болсон хэмээн нөгөө хэсэг нь үзэж байгаа ажээ.
Энэ хоёр зөрүүтэй байр суурийн голчийг олж, монгол хэлнийхээ зүй тогтол, хэвийн хөгжлийг хангах зохистой арга хэлбэрийг сонгохын тулд аливаа хэлний үгийн сангийн хөгжлийн зүй тогтлыг харгазлахын сацуу монгол хэлний хөгжлийн өвөрмөц онцлог, хамрах хүрээ, монгол хэлээр хэлэлцэгчдийн тоо хэмжээ, монгол хэлээ хөгжүүлж, хайрлан хамгаалж ирсэн уламжлалын талын аль алиныг нь тэгш харгалзах учиртай болов уу хэмээн илтгэгч өөрийн саналаа хэлэв.
Б.Ренчин 1960-аад онд, итали хэлний "торт" хэмээх үгийг "бялуу" хэмээн аялгуу сайхан монгол хэлнээ буулган, хэрэглэн хэвшүүлсэний адилаар аливаа харь хэлний ямар ч үгийг монгол хэлээрээ орчуулах нь чухал гэдгийг онцоллоо. Тухайлбал, "нойл" хэмээх бие хөнгөжин ариусах газрыг нэрлэдэг үгийг "урсгуур", "бассейн"-ыг "шумбуур", "стресс"-ийг "зовниц" гэх мэтээр орчуулах саналтай байгаагаа илэрхийлээд дараах дүгнэлтийг хийв.
1. Гадаад үг монгол хэлний нийт үгийн санд эзлэх байраараа хэвийн хэмжээнээс хэтийдсэн гэж яаран дүгнэхгүй байх.
2. Хэвлэл мэдээлэл, зар сурталчилгааны хэллэг болон аман ярианд харь гаралтай үгийг илүүтэй хэрэглэж байгаа нь эх хэлнийхээ шавхагдашгүй нөөц баялгаас суралцах эрмэлзэлгүй, олон гадаад хэлний орчинд уусаж, эх хэлээрээ сэтгэх ёсоо мэдрэхгүй болох, бэлэнчлэх сэтгэлгээнд автсанаас голлон хамаарч байна.
3. Цаашид, монгол хэлний үгийн санд буй харь үгийн эзлэх тоо хэмжээг ул суурьтай судлан тогтоож, гарсан үр дүнг ерөнхий боловсролын сургалтын агуулга болон эрхзүйн гол гол баримт бичгүүдэд оновтой тусган, эх хэлээ эрхэмлэж, зүй зохистой хэрэглэх талаар цаг алдалгүй арга хэмжээ авах нь зүйтэй болохыг онцоллоо.
Мөн тэрбээр, гадаад нэр томьёог ойлгомжгүй үгээр илэрхийлсэн нь учир тоймоо алдлаа. Үүнийг бий болгож буй нэг хүчин зүйл бол ямар нэгэн аж ахуйн нэгж байгууллага, сонин, сэтгүүл бүхэн Хууль зүйн яаманд бүртгүүлж, үйл ажиллагаа явуулах нэр авахдаа тун бодлогогүй байдаг явдал юм. Тус яамныхан Монгол Улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахаар бүртгүүлж буй ямар ч компани, байгууллагад монгол нэрээр нэрлэгдсэн байх ёстой гэдэг шаардлага тавих хэрэгтэй. Заавал "JND" ч гэдэг юмуу, криллээр ч ялгаагүй "Бобоо" ресторан ч гэх шиг ойлгомжгүй нэр томьёо маш их болсон. Оноосон нэрийг Хууль зүйн яам нь ийнхүү гадаад нэрээр батлаад өгчихөөр нөгөө хэвлэл мэдээллийнхэн нь тийм хачин нэртэй пүүс, компанийг тэр оноосон нэрээр нь бичиж таарна шүү дээ.
Үүнийг анхаараачээ. Монгол хэлнийхээ сайхан унаган үгээр нэрлэсэн "Эрэл", "Хас" банк , "Нарны титэм", "Ганга гоёл" гээд олон сайхан байгууллага байж л байна. Ойлгомжтой дотно сонсогдож байгаа биз дээ. Эдгээр компаниуд чинь Монгол нэрнээсээ болоод зах зээлд өрсөлдөөнд ялагдсан, үйл ажиллагаа нь буурч, хүн танихаа байсан зүйл алга байна гэлээ.


ХЭЛ ДАМЖСАН ҮГНЭЭС БОЛГООМЖИЛ
МУИС-ийн багш Н.Балжинням "Монгол хэлний харь үгийн хэрэглээний асуудалд" илтгэл хэлэлцүүлэв.
Аливаа үндэстний хэлэнд харь хэлний үгийг зээлдэн авах асуудлыг тухайн улс орны бодлогоор зохицуулж байдгийг илтгэлийнхээ эхэнд дурдаад монголчуудын орчуулгын эртний уламжлалаас суралцаж судлах зүйл их байгааг баримт гарган ярилаа. Бурханы шашны орчуулгын ном зохиолын уламжлалаар Монгол орон нь Цейлон, Хятад, Төвд зэрэг оронтой эн зэрэгцэж байжээ. Тухайлбал, алдарт "Ганжуур", "Данжуур"-ын 334 боть зохиол юм. Мөн 1741-1742 онд Жанжаа хутагтын удирдлагаар Монголын 40 гаруй мэргэдийн зохиосон "Мэргэд гарахын орон" хэмээх төвд- монгол нэр томьёоны толь бичигт орчин үеийн орчуулгын сэтгэлгээний үндсэн суурь санаанууд туссан байдаг байна. Үүнийг үндэслэн хувьгалын дараах үеэс монгол эрдэмтэд европ зүгийн ном зохиолыг орчуулж иржээ.
Европын хэлний үгийг монгол хэлэнд авианы талаас нь зүгшрүүлэхэд тухайн үг дамжиж ирсэн орос хэлний дуудлага, бичлэг хоёрыг голлон үндсэн хэлний дуудлага, бичлэгийг төдийлөн анзаардаггүйгээс уг харь үг авиан зүйн талаас буруу хэвших, бичлэг өөр болох тал гардаг байна. Англи хэлний Hugo үгийг орсоор Гюго, монголоор Хюго хэмээх атал дамжуулж авсан орос дуудлага, бичлэг адил Гюго гэж буй нь буруу. Энэ мэт олон үгийг, тухайлбал Хавана, Холланд, Стокхольм гэх зэргээр бичих нь зөв гэлээ.
Илтгэлийнхээ төгсгөлд, хэрэглээний зорилгоор гадаад хэлний үгийг бичихдээ, 1/ тухайн гадаад хэлний үгийн бичлэг, дуудлагад ойр бичих, 2/ гадаад үгийн хэлбэрийг аль болох хадгалах, 3/ үгийн утгыг алдагдуулахгүй байх, 4/ төрөлх хэлний үгтэй бичлэг адил болгохгүй байх, 5/ тухайн үгийг дахин сэргээн бичих боломжтой байлгах, 6/ гадаад үг гэдэг нь танигдахаар байх, 7/ гадаад үг бууж байгаа хэлний зүйн дүрмээр дүрэмжин хэрэглэгдэх зэрэг наад захын шаардлагыг хангаж байх ёстойг сануулав.

Мөн АНУ-дахь Монголын соёлын төвийн тэргүүн, МУБИС-ын багш, доктор М.Саруул-Эрдэнэ "Монгол нэр томъёог нийтэд хэвшүүлэх нэгэн тодорхой санал", доктор Ц.Өнөрбаян "Харь үг, түүнийг журамлах хэм хэмжээ" сонирхолтой илтгэл хэлэлцүүлсэн юм. Эдгээр илтгэлүүдийг бүрэн эхээр нь дараагийн дугааруудад нийтлэх болно.

Эрдэм шинжилгээний бага хуралд урилгаар оролцож буй хэл шинжлэлийн эрдэмтэд, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын төлөөллөөс олон санал санаачилга гарсан юм.
Зарим саналыг та бүхэндээ хүргэе.

ИХ ХЭРЭГЛЭЖ БУЙ 10 ГАДААД ҮГЭЭС ЭХЛЭЕ
Багш М.Саруул-Эрдэнэ
-Эхний ээлжинд амьдралд маш их хэрэглэж байгаа гадаадын 10 үгийн зөв орчуулгыг гол гол хэвлэл мэдээллийн байгууллагууддаа өгөөд хэвшүүлчихэд л болох гээд байгаа юм. Шинээр орж ирж байгаа үгийг төрийн хэлний зөвлөл нь байдаг юмуу, ШУА, сонин хэвлэлийн эрхлэгч, телевизийн удирдлагуудаас бүрдсэн зөвлөл хуралдаад ийм үгийг ингэж хэрэглэхээр боллоо. Тэгээд гүйцээ энэ цаг мөчөөс хойш энэ үгийг ингэж хэрэглэж тогтоно гээд хэвшчих юм бол бидний ажилд маш хэрэгтэй гэж бодож байна.

ХЭЛ НАЙРУУЛГААС БОЛООД ХҮҮХДҮҮД ТӨӨРӨЛДӨХ БОЛЛОО
МКС-ийн багш, доктор Б.Будням
Эх хэл гэдэг бол үндэсний тусгаар тогтнол, аюулгүй байдалтай нягт холбоотой асуудал. Магсаржавын илтгэлд гарч байна л даа. Ер нь нарийн шинжлэх ухааны салбарын нэр томьёог орчуулах, хэт их монголчлохоос болгоомжлох нь зүйтэй гэдэгтэй санал нийлж байна. Үүнийг ч бид баримталж ирсэн. Гэхдээ сүүлийн үед мэргэжлийн олон ном гарч байна. Нэг мэргэжлийн ном сөхөөд үзэхэд номны 50 хувь нь англи, 50 хувь нь монгол хэлээр бичжээ. Тэр хольж хутгасан номынх нь учрыг өөрөө л ойлгодог юмуу гэхээс оюутан ч ойлгохгүй. Математик гэдэг шинжлэх ухаан өөрийн гэсэн онцлогтой ч хүүхдэд зориулсан математикийн сурах бичиг сайхан ойлгогдохоор монгол хэлээр гаргаж байхыг хүсч байна. Нэгдүгээр ангийн хүүхдийн математикийн сурах бичгийг аваад үзье. Геометрийн тухай ойлголт өгөх гээд тэгш өнцөгт зураад дөрвөлжин гэж нэрлэчихээд дөрвөн тал нь адилыг нь болохоор квадрат гэсэн байгаа юм. Нөгөө хүүхэд хараад аль алиныг нь дөрвөлжин гэж л ойлгож байна шүү дээ. Сурган хүмүүжүүлэх түвшинд тодорхой шинжлэх ухааны салбарт хэл найруулгаас болоод ийм төөрөгдөл гарч байна шүү.

ТАНИН МЭДЭХҮЙН НЭР ТОМЬЁОНЫ ТОЛЬ ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА
Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Соёл урлагийн хорооны мэргэжилтэн, зохиолч, яруу найрагч Д.Урианхай
-Ийм эрдэм шинжилгээний хурал зохион байгуулсан та бүхэнд маш их талархаж байгаагаа юуны өмнө хэлье. Хоёр санал хэлье. Ийм хурлыг Соёл урлагийн хороо, өнөөдөр энэ хурлыг зохион байгуулсан хоёр байгууллага, эрдэмтэдтэй хамтраад хэлний хүрээлэн, их, дээд сургуулийн багш нар, ЕБС-ийн багш нарыг ч оролцуулаад Ерөнхий сайд, БСШУЯ-ны сайдын ивээл дор орон даяар теле хурал болгон зохион байгуулъя.Бас нэг санал бол манайд хэлний олон сайхан толь бий. Жишээ нь "Мэргэд гарахын орон" толь бичгийг 200 гаруй монгол, түвдийн дуун хөрвүүлэгчид Ролбийдоржийн удирдлаган дор зохиосон байдаг. Тэнд буддын гүн ухааны нэр томьёо маш элбэг. Гэтэл бид тэр нэр томьёог хэрэглэх нь байтугай мэдэхгүй л явж байна. Манай дээр үеийн эрдэмтэн мэргэд маш олон толь бичгийг олон талаас нь нухацтай судалж орчуулсан байдаг. Энэ бүгдийг ерөөсөө сөхөж харахгүй байна. Дутуу дулимаг мэдлэгтэй хүмүүс өөрсдийнхөөрөө орчуулсан үг хэллэг урсаж орж ирээд байгаа нь хэл зэрэмдэглэх нэг гол хүчин зүйл болоод байгаа юм. Танин мэдэхүйн нэр томьёоны толь хэрэгтэй байна. Юуг нь оюун гэх юм юуг нь ухаан гэх юм , зөн, совин хоёр ямар ялгаатай юм бэ ч гэдэг юмуу үүнийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй нэг мөр болгосон толь хийхийг хэл шинжлэлийн мэргэжилтнүүд, эрдэмтэд санал болгож байна. Манай Соёл урлагийн хороо хөтөлбөр хэрэгжүүлж хамтран ажиллахад бэлэн байна шүү.


Хуралдаж л байдаг хэрэгжиж байгаа зүйл байдаггүй
Шинжлэх ухааны доктор, орчуулагч Б.Бирваа
-Харсаар байтал аялгуут сайхан монгол хэл маань хэл биш сүг болж байгааг хараад зүгээр сууж болохгүй юм. Сүүлийн үед "байгаа ч" гэж ярьж бичдэг боллоо. Зүй нь монгол хэлэнд байгаа боловч, байвч гэж ярьдаг. "Байгаа ч" гэдэг үг чинь монгол хэлэнд болиоч гэсэн утга агуулдаг юм шүү. Архи уухаа байгаачээ гэж ярьдаг. "Саруул тал байвч шаврыг нь мэд, Сайхан янаг байвч санааг нь мэд" гэдэг ч юмуу. "Тийм байгаа ч" гээд л ярьж бичээд байх юм. Ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр явуулж байгаа үг хэллэг, зар сурталчилгаа авах юм алга. "Администратед" гэдэг үгийг засгийн газар гэж орчуулах ёстой. Гэтэл засаг захиргаа гэж буруу орчуулаад яриад байдаг. Манайхаас өөр АНУ-ын засаг захиргаа гэж яриад сууж байгаа газар байхгүй шүү. Бусад улс орон үг зохиохдоо ямар тийн ялгал шаардлагатайг толь бичигтээ тусгадаг. Тэгэхэд манайх бас л "Үүднээс" гэдэг үг бүр салахаа болив. "Явах үүднээс, биелүүлэх үүднээс" гээд байх юм. Очихын үүднээс, явахын үүднээс гэж бичих ёстой юм. Телевизүүдээр "Асуудлыг нээлттэй үлдээлээ" гэж их ярих юм. Асуудлыг шийдвэрлэсэнгүй гэвэл илүү хүнд ойлгомжтой. "Зах зээлийн нийгэм" гэж баахан яриад хэвшчихлээ. Хүн төрөлхтний нийгэмд зах зээлийн нийгэм гэж хэзээ ч байгаагүй. Бас "военный приступник" гэдэг үгийг цэргийн гэмт хэрэг гэж яриад байх юм. Зүй нь дайны гэмт хэрэг гэж ярих нь зөв. Манай хэл дээр гарсан саяны буудалцсан асуудлыг цэргийн гэмт хэрэг гэж ярьж болно. Ирак, Афганистан, Югославт болсон үйл явдлыг дайны гэмт хэрэг гэж хэлдэг юм. Манайд онолын асуудал бүр хаягдаж гүйцсэн. Төрийн зөвлөл нь байдаг юмуу, ШУА нь байдаг юмуу олон дахин хэрэглэдэг нэр томьёог тогтоогоод дагаж мөрдүүлдэг болмоор байх юм. Хуралдаж л байдаг хэрэгжиж байгаа зүйл байдаггүй.

УИХ “БОЛЗОЛ”, “НӨХЦӨЛ” ХОЁРОО ЯЛГАДАГГҮЙ
Хэл шинжлэлийн дэд доктор, орчуулагч Д.Лхамдорж
-Үнэхээр Монгол хэл тамтаггүй болох нь ч болчихлоо л доо. Гараад гудамжны хаягийг л хар. Та минь ээ "Амьсгалын замын өвчин, бэлгийн замын өвчин залуужиж байна" гэж бичээд, яриад байх юм. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ? Ялангуяа "маань, өөрөө" гэдэг үг даргын ч үгнээс, сэтгүүлдчийн амнаас салахаа байв. "Манай аав маань өөрөө" гэх юм. Манай гэж хэлж байгаа бол маань гэдэг үгээр яах гэсэн юм бэ. Тэр байтугай "Энэ хайрхан уул маань өөрөө" ч гэх шиг Монгол хүн ярьж байна гэхэд ичмээр юм ярих юм даа. Тэгээд би нэр томьёоны тал дээр хэдэн санал хэлье. Сүүлийн үед иргэн харьяат, иргэншил хоёрыг хутгаад байх юм. Иргэншил буюу цивилизаци гэдэг үгээр явах нь зүйтэй. Дундад зууны гэж ярьж бичээд сурчихжээ. Хуучин Гаадамба, Пэрэнлэй гуай эд нар дундад үе гэж ярьдаг байсан хэлэхэд ч эвтэй. Эртний үе, Дунд үе, Шинэ үе гэж хэлж, бичиж тогтох нь зүйтэй. УИХ-аас гарч байгаа шийдвэр, гэрээ хэлэлцээр хачин юмнууд байх юм. Болзол, нөхцөл хоёрыг ялгадаггүй. Жишээ нь "тийм тусламжийн мөнгийг эргэн төлөх нөхцөлтэйгөөр" гэж ярих юм. Эргэн төлөх болзолтой гэж ярих нь зөв. Төрийн хэлний зөвлөлд хандаж хэлэхэд дээр үед нэр томьёоны комисс гол хэдэн сонины нүүрэн дээр энэ үгийг ингэж бичнээ гэж хэвлээд тавьдаг байлаа. Үүнийг дахиж сэргээмээр байх юм. Зөв бичих дүрэм бүр биш болчихлоо. Эрдэмтэд, шинжлэх ухааны академи нийлж зөв бичгийг дүрмийг шинэчилж засмаар байна.


ЭРДЭМТЭН МЭРГЭДЭЭСЭЭ АСУУЖ БАЙЯ
Ахмад сэтгүүлч, орчуулагч С.Сандагдорж
М.Саруул-Эрдэнэ багшийн байнга хэрэглэдэг гадаадын 10 үгийг ядаж орчуулаад гол гол хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд яг тэр зөв орчуулгаар хэрэглэж занших саналыг зуун хувь дэмжиж байна. Аливаа хэлэнд гадаад үг орж ирээд тухайн хэлний дүрэм журмын дагуу хэвшээд нутагшдаг. Хэдэн зуунаасаа л тэгж ирсэн. Зохицуулж зөв хэрэглэх нь чухал. Дээр үед МОНЦАМЭ-гээс хэрэглэж буй гол гол орчуулгын үгийг монголоор ингэж бичнэ гэсэн гарын авлага гаргаж хэвшүүлж байсан.
"Стерофонный радио станц" гэдгийг бид "Гүн авианы радио станц" гэж орчуулчихаад Ренчин гуайгаас асуусан. Хүүхээ тэр чинь гүн ч биш, гүдгэр л юм байгаа юм гэж хэлж байсан. Тухайн үед эрдэмтэдтэй ярьж асууж нэр томьёог тогтоож зөв хэвшүүлж байлаа.
Би хэдэн хуудас материал телевиз, радиогийн хүмүүст ийм ийм үгийг ингэж орчуулж хэрэглэж байсан гээд хэвлээд өгсөн. Хаячихдаг юм билээ. Үүнийг албадаж мөрдүүлдэг газар Төрийн хэлний зөвлөл байх ёстой гэж ойлгох юм. Тэгэхгүй бол хүн бүр өөр өөрийнхөө үзсэн харснаар туугаад байх юм бол ёстой холион бантан болоод байна. Булган аймгийн засаг дарга гэж нөхөр манай Булганчууд гээд л яриад байх юм. Булганыхан, Ховдынхон гэж ярьдаг байсан. Нийслэлчүүд, Говьчууд гэх юм байна л даа. Та яагаад "чууд" гэж хаанаас гарсан дагавар залгаад байна вэ гэхээр "чууд" гээд хэлэхээр албан ёсны болж байгаа юм гэж хэнэг ч үгүй тайлбарлаад зогсож байх юм.

ТӨРИЙН ХЭЛ ГЭДЭГ ТУСГАЙ ХЭЛ БАЙХГҮЙ
Төр, нийгмийн зүтгэлтэн Ц.Балхаажав
-Төр гэдэг үг Монголын хэллэг мөн. Үндсэн хуулинд төр гэж үүнийг хэлнэ гэсэн заалт байдаггүй. Гэтэл өнөөдөр Төрийн хэлний зөвлөл гэж яриад л байна. Төрийн хэл гэхээр тусгай хэл болоод_ ард түмний хэл нь монгол хэл болж таараад байна уу. Төрийн хэл гэж тусгай хэл байдаг юм уу. Монгол хэлийг хэлэх, хэрэглэх утга зөрчилтэй байгаагийн нэг илрэл энэ. Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй
Гадаад үгийг хэрэглэхдээ нутагшуулж хэрэглэх нь гарцаагүй. Ер нь засаг захиргаа, засаглал, төрийн байгууллага, нийгэм, нийгмийн байгууллага гэдэг чинь юу юм бэ гэдэг талаар нийт хэвлэл мэдээллийн сэтгүүлч, сурвалжлагч залуус та бүхэн уншиж судлах хэрэгтэй. Та нарын буруу, зөрүү ойлголт, дутуу дулимаг мэдлэгээс дараагийн бас нэг үе чинь хүмүүжиж байна гэдгийг анхаараарай.

БИЗНЕСМЭН ГЭДЭГ ҮГЭНД САЙНААСАА СААР УТГА НЬ ДАВАМГАЙ
ГХСС-ийн багш, дэд доктор Н.Доржготов
-Орчуулгын хувьд төдийгүй, үндэсний хэлний ухааралд нэмэр хандив болох хурал зохион байгуулсан Төрийн хэлний зөвлөл, МОНЦАМЭ-ийн хамт олонд гүн талархлаа илэрхийлье. Цаашид гай тарьж болох хэдэн үгийн талаар саналаа нэмэрлье.
-Захиргаадалт: М.Горбачевын илтгэлд "административное командование" гэсэн захиргаадалт гээд буулгачихсан юм. Тэгтэл өнөөдөр улс оронд захирах, захирагдах ёс алга болоод төр засгийн ажил явахгүй болсон нь бидний нүдний өмнө илт байгаа.
- Хүнд суртал - бюрократизм гэсэн үгийг хүнд суртал гэсэн үг зохиож орчуулсан нь өнөөдөр маш их хэл үг татаж байна. Хүнд ч яахав, суртал гэдэг үг нь заншлын хүндэтгэл юм билээ. Заншлыг Англичууд америк ч мөн custom гэж ягштал дагадаг. Бид монгол уламжлал алдагдлаа гээд гасладаг. Гаслахаас арга үгүй. Брюкратизм нь үгчилбэл товчоолох ёс гэсэн франц үг, англи хэлэнд энэ утга нь байдаг. Албан тушаалын дэслэл, эрх мэдлийн товчоолол юм. Албан тушаалын дэслэлгүй ямар ч засаг захиргаа байдаггүй. Менежмент бол аливаа зүйлийг үр ашигтай болгодог зүйл. Үүнийг монголоор зохируулга гэдэг. Менежмент бол зохируулга юм бол менежер зохируулагч мөн юм. Өнөөдөр манайд харин менежментийн хувьчлал гэдэг нь жавших шамшигдуулах хэрэглэл болоод байгаа шүү дээ. "Business" гэдэг нь commerce, trade гэсэн хоёр үгийн дараа худалдаанд хэрэглэсэн үг. Энэ нь хулгай гэсэн утгатай байдаг юм. Бизнесмэн гэдэг үг англи хэлэнд сайнаасаа муу утга нь давамгай. Хэдэн жилийн өмнө манай 24 орчим настай оюутан бүсгүй багшаа европд кузенүүд хоорондоо сууж болдог гэнэ. Манайд яагаад болдоггүй юм бэ гэдэг юм. Кузенг ямар монгол үгтэй дүйлгэж байна гэвэл үеэл гэнэ. Энэ үг миний дотрыг пал хийлгээд орос-монгол, монгол-орос толь харлаа. Двоюродная сестра по отцу-үеэл эгч, двоюродная сестра по матери-бүл эгч, бүл дүү гэжээ. Ингээд англи-орос толь үзлээ. Cousin-двоюродный брат, кузен, двоюродная сестра-кузина гэжээ. Бөл гэдгийг одоо бүл гэж дуудах бичих болсон. Үеэл, бүл гэдэг хоёр үгийг зааглаж ойлгож чадаагүйн улмаас үеэл гэсэн бололтой. Нэг айлын хөвүүдийн хүүхдүүд хоорондоо үеэл, нэг айлын охидын хүүхдүүд хоорондоо бүл шүү дээ. Мөн хүү, охины хүүхдүүд хоорондоо бүл. Европд бүсгүй талын буюу бүл талын таван үеэс хойш хоорондоо гэрлэж болдог зүйл. Үеэлүүд хоорондоо хэрхэвч сууж болохгүй гэж тайлбарлаж өгсөн л дөө.

ЗӨВ ҮГИЙГ ХЭВШҮҮЛЭХ БОЛОМЖТОЙ
МОНЦАМЭ-гийн тоймч, орчуулагч П.Шагдар
Хотынхоо гудамжаар алхаж явахад заримдаа гадаад улсад явж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрдөг шүү дээ. Ирланд, Израильд хаягийг зөвхөн эх хэлээрээ бичнэ гэж заасан байдаг. Манайх ч мөн ялгаагүй хууль гаргаж гудамжны хаягийг монгол болгомоор байгаа юм. М.Саруул-Эрдэнэ багш түрүүн хэллээ. Гол хэрэглэдэг 10 үгийг монголоор зөв орчуулж хэрэглэж хэвшүүлэхийг дэмжиж байна. Ер нь хэвшүүлж болно. Манай МОНЦАМЭ аентлаг өнгөрсөн өвлөөс эхлээд ямар ч байсан "явагдаж" гэдэг үгээс зайлсан. Бүх л үйл явдлыг "өндөрлөж" гэж бичиж ярьдаг. Манайх зайлж чадлаа. Ер нь хэвшүүлж болно гэж бодож байна.


МОНЦАМЭ-ГЭЭС СУРАЛЦАХ ЗҮЙЛ ИХ БИЙ
МОНЦАМЭ-гийн тоймч, сэтгүүлч Б.Цэрэннамжил
-90 жилийн түүхтэй МОНЦАМЭ-гийн гадаад мэдээний орчуулагчид маань төвийн хэвлэл мэдээллийн байгуулагуудыг орчуулгын мэдээгээр олон жил хангаж ирсэн. Үнэхээр гадаад хэлнээс орчуулах орчуулгын том школ бүрдсэн. Ер нь бусад сонин хэвлэлийн залуус манай агентлагийн орчуулгыг маш сайн уншиж байх хэрэгтэй. Тэндээс орчуулгын талын мэдлэг олж авахаас гадна гадаадын улс орны сурвалжлагчид яаж товчхон оновчтой мэдээ, материалаа бичдэгийг ч давхар харах боломжтой.

Хурлын төгсгөлд МОНЦАМЭ- агентлагийн дарга Т.Баасансүрэн хэлэхдээ “Илтгэл тавьсан хүмүүсийн илтгэл, санал бодлыг МОНЦАМЭ-мэдээ сониндоо нийтэлж хүргэх болно. МСНЭ-ийн дэд ерөнхийлөгчийн хувьд төвийн гол гол сонины эрхлэгч, телевизийн удирдлагуудыг урьж М.Саруул-Эрдэнэ багшийн дэвшүүлсэн амьдралд хамгийн олон хэрэглэгддэг гадаад үг хэллэгийг зөв орчуулсан хэлбэрээр хэвшүүлэх талаар ярьж тохиролцож болно. 12 дугаар сард багтааж зохион байгуулахад ч бэлэн байна гээд, хуралд ирж үнэтэй санал зөвлөгөө өгсөн эрдэмтэн мэргэд, орчуулагч, сэтгүүлч нар талархаж буйгаа илэрхийлэв.

Тус хурлаас нийгэм, улс төр, эдийн засгийн гадаад нэр томьёог орчуулж хэвшүүлэх талаар төр, засаг, хэвлэл мэдээлэл, судалгаа, сургалтын байгууллагуудад зөвлөмж хүргүүлэхээр боллоо.

Д.Догсмаа

Монгол Улсын Үндсэн Хууль - МС

http://kfman.or.kr/~kfman/match/law_04.html Уг орчуулга нь 1992 оны Үндсэн Хуулийн орчуулга бөгөөд, энэ орчуулгад 2000 оны өөрчлөлтийг тусгаагүйг анхаарна уу. 몽골 헌법

전문

우리 몽골국민은 조국의 독립과 주권을 더욱 공고히 하고 인간의 권리와 자유, 정의와 민족적 단일성을 소중히 하며 민족국가로서의 역사와 문화적 전통을 계승함과 동시에 인류공유의 소중한 유산을 존중하며 인도적이고 시민적이며 민주적인 국가사회건설을 희구하면서 몽골헌법을 공포한다.

제1장 국가주권

제1조 1. 몽골은 독립주권 공화국이다. 2. 국가의 최고원리는 민주와 정의, 자유, 평등을 보장하며 민족적 단일성을 유지하고 법을 준수하는 데 있다. 제2조 1. 국가 구조에 의하면 몽골은 單邦國家이다. 2. 몽골영토는 행정단위에 의하여서만 구분된다. 제3조 1. 모든 국가권력은 국민에게 있고, 국민은 직접 국정에 참여하거나 그들이 선출한 대표기관을 통하여 이를 행사한다. 2. 국가권력에 대한 불법적인 찬탈이나 이의 기도는 금한다. 제4조 1. 몽골영토와 국경은 불가침이다. 2. 몽골의 국경선은 법률이 정하는 바에 의하여 보장된다. 3. 외국군의 몽골영토내 점령이나 영토 및 국경통과는 법률로 달리 정하지 않는 한 허용되지 않는다. 제5조 1. 몽골은 보편적 세계 경제정세와 국가적 특수상황을 고려하여 다양한 소유의 형태에 기초한 경제를 추구한다. 2. 국가는 모든 형태의 공,사유개념을 인정하며 법률이 정한 바에 의하여 소유자의 권리를 보호한다. 3. 소유자의 권리는 법률이 정한 정당한 절차에 의하지 아니하고는 제한되지 아니한다. 4. 국가는 국민경제의 안정과 모든 형태의 경제발전 그리고 국민의 사회적 발전을 보장하기 위하여 국가경제에 대한 규제를 한다. 5. 모든 가축은 국가의 재산이며 국가의 보호를 받는다. 제6조 1. 토지, 지하자원, 삼림자원, 수자원, 동.식물, 기타 천연자원은 국민의 소유이며 국가의 보호를 받는다. 2. 국민의 개인소유에 속하는 것을 제외한 모든 토지는 그 광물과 삼림, 수자원, 서식동물과 함께 국의 소유에 속한다. 3. 국가는 몽골국민에 한하여 초지 기타 공적으로 이용하는 영역이거나 국가의 소유에 속하는 토지 이외의 토지에 대하여 개인의 소유를 인정할 수 있다. 이 규정은 지하에 대해서는 적용되지 아니한다. 모든 국민은 그들 소유의 토지를 외국인이나 무국적인에게 매매, 교환, 기증, 담보의 방법으로 이전할 수 없으며 관계국가기관의 허락이 없는 한 그 이용권도 이전할 수 없다. 4. 국가는 토지의 이용방법과 관련하여 토지소유자에게 일정한 책임을 과할 수 있으며, 특별한 공공의 필요가 있는 때는 보상을 하고 이를 교환, 수용할 수 있을 뿐만 아니라 그것이 국민의 건강이나 환경보전 및 국가 안보적 이익을 해치는 방법으로 이용되는 경우에는 이를 몰수할 수 있다. 5. 국가는 일정한 기간동안 외국인과 법인, 무국적인에게 토지에 대한 임차를 허락할 수 있으며 법률이 정한 조건과 절차에 따라 이에 대한 이용을 허락할 수 있다. 제7조 1. 몽골국민의 역사적, 문화적, 과학적, 지적 유산은 국가의 보호를 받는다. 2. 국민의 지적 저작물은 저작자의 소유이면서 국가의 재산이다. 제8조 1. 국가의 공용어는 몽골어로 한다. 2. 이 조 1항의 규정에도 불구하고 소수민족은 교육이나 의사전달 그록 문화, 예술, 과학활동에 있어 그들 고유언어의 사용을 방해받지 아니한다. 제9조 1. 국가는 종교를 존중하며, 종교는 국가를 존경한다. 2. 국가기관은 종교활동에 관여하지 아니하며 교회는 정치활동을 하지 않는다. 3. 국가와 교회의 관계는 법률이 정하는 바에 의하여 규제된다. 제10조 1. 몽골은 일반적으로 승인된 국제 법규와 원칙을 준수하며 평화적 외교정책을 추구한다. 2. 몽골은 국제조약 당사국으로서 그 의무를 성실히 이행한다. 3. 몽골이 당사국인 국제조약은 이의 비준이나 가입에 관한 법률의 시행과 동시에 국내법과 같은 효력을 갖는다. 4. 몽골은 헌법과 양립할 수 없는 어떤 국제조약이나 협정도 이를 준수하지 아니한다. 제11조 1. 국가는 독립을 공고히 하고 국가안보와 공공질서를 유지할 의무가 있다. 2. 몽골은 자위를 위한 군대를 둔다. 군대의 조직과 구성, 군무에 관한 사항은 따로 법률로 정한다. 제12조 1. 몽골의 독립과 주권을 상징하는 것으로는 國章, 大伯旗, 國旗, 國璽 그리고 國歌가 있다. 2. 국장, 대백기, 국기 및 국가는 몽골의 역사적 전통과 염원, 단결, 정의 그리고 국민정신을 나타낸다. 3. 국장은 원형으로 되어 있으며, 흰색 연꽃이 받침을 이루고 가장자리는 "영원한 투멘나산"형으로 되어 있다. 바탕색은 푸른색이며, 이는 영원히 변하지 않는 하늘 즉 몽골 전래의 神聖性을 상징한다. 국장의 중앙에는 보석말과 황금소욤보 문양이 새겨져 있으며 이는 독립과 주권 그리고 몽골의 정신을 나타낸다. 상단의 찬드미니(삼중옥) 문양은 과거와 현재 그리고 미래를 상징한다. 경의와 존경을 나타내는 비단顯章 하다그를 휘감은 수레문양이 하단을 장식하고 있는 데 이는 영원한 번영을 상징한다. 국장은 "모토'를 상징하는 "언덕"을 배경으로 하고 있다. 4. 통일국가 몽골 전래의 대백기는 국가의 의례적 부속물이다. 5. 직사각형의 국기는 적색, 청색, 적색으로 삼등분되어 있다. 중앙의 청색은 영원히 변하지 않는 푸른 하늘을 상징하며 양측의 적색은 전진과 번영을 상징한다. 국기봉 가까이의 적색조에는 황금색 소욤보가 그려져 있다. 국기의 가로 세로의 비율은 2대1이다. 6. 사자모양의 손잡이가 있는 국새는 정방형으로서 이의 중앙에는 국장, 그리고 그 양옆에는 "Mongol Uls"라는 글이 새겨져 있다. 국새는 대통령이 보관한다. 7. 국가상징물의 의식적 사용절차와 국가의 가사 및 곡조는 법률로 정한다. 제13조 1. 국가의 수도는 국가최고기관들이 있는 도시로 한다. 몽골의 수도는 울란바토르로 한다. 2. 수도의 법적지위는 법률로 정한다.

제2장 인간의 권리와 자유

제14조 1. 합법적으로 몽골에 거주하는 모든 사람은 법앞에 평등하며 법정에서 동등하다. 2. 누구든지 종족, 언어, 민족, 연령, 성별, 사회적 신분, 재산, 직업과 직위, 종교, 견해 및 교육수준에 의하여 차별을 받지 아니한다. 모든 사람은 법적 인격체로서 행동할 권리를 가진다. 제15조 1. 몽골국적이나 시민권의 취득, 상실에 관한 요건과 절차는 법률로 정한다. 2. 시민권의 박탈이나 국민에 대한 추방, 이주는 금한다. 제16조 몽골의 모든 국민은 다음의 권리와 자유를 향유하며 이를 보장 받는다. 1. 생명에 관한 권리의 박탈은 금지된다. 다만 형법상 사형에 해당하는 중죄를 범하고 법원의 최종판결로 사형이 확정된 때에는 그러하지 아니하다. 2. 건강하고 안전한 환경에서 생활하고 환경오염과 생태파괴로부터 보호를 받을 권리. 3. 동산, 부동산의 취득, 상속에 관한 권리: 개인재산에 대한 불법적인 몰수와 징발은 금지된다. 국가나 국가기관이 정한 공공의 필요에 의하여 개인재산을 수용하는 경우 이에 대하여 정당한 보상을 하여야 한다. 4. 노동, 휴식, 직업선택의 자유, 노동에 상응하는 보수를 받고 적당한 노동조건을 향유할 권리 및 사적기업 활동에 관한 권리 : 누구든지 법률에 의하지 아니하고는 강제노역을 당하지 아니한다. 5. 노령, 장애, 출산, 육아 기타 법률이 정한 경우에 있어서의 물질적, 재정적 지원을 받을 권리. 6. 건강 및 의료보호에 관한 권리 : 무료진료의 절차와 요건은 법률로 정한다. 7. 교육에 관한 권리 : 국가는 무상으로 초등보통교육을 실시한다. 국민은 극가가 내건 요건을 충족하는 한 사랍학교를 설립, 운영할 수 있다. 8. 문화적, 예술적, 과학적 창작활동을 할 수 있는 권리 및 이로부터 혜택을 받을 권리 : 저작권과 특허권은 법률이 정하는 바에 의해 보호된다. 9. 직접 또는 대표를 통하여 국정에 참여할 권리, 선거권, 피선거권 : 18세 이상의 국민은 선거권을 가지며 피 선거연령은 관계기관이나 지위와 관련된 필요에 따라 법률로 정한다. 10.사회적, 개인적 이해와 견해에 따른 정당 기타 자발적 단체 결성의 자유 : 정당 기타 대중단체는 공공의 질서와 국가안보를 유지하고 법을 준수하여야 한다. 누구든지 정당이나 기타 결사에 가담하거나 가입했다는 이유로 차별을 받거나 박해를 받지 아니한다. 일부의 국가공무원에 대해서는 정당가입을 금할 수 있다. 11.남성과 여성은 정치적, 경제적, 사회적, 문화적 영역에 있어서나 결혼에 있어서 동등한 권리를 향유한다. 결혼은 법률이 정한 연령에 도달한 양성의 평등에 기초하며 상호합의에 바탕을 두어야 한다. 국가는 가족과 모성, 자녀의 이익보호에 노력하여야 한다. 12.국가기관과 공공기관에 대한 청원과 진정의 권리 : 국가기관과 공공기관은 법률이 정하는 바에 따라 시민의 청원과 진정에 응하여야 한다. 13.인신의 자유와 안전에 관한 권리 : 누구든지 법률이 정한 절차와 근거에 의하지 아니하고서는 수색, 체포, 구금, 박해 또는 구속을 받지 아니한다. 모든 국민은 고문을 받지 아니하며 비인간적인 잔혹행위나 비열한 취급을 받지 아니한다. 체포된 경우 본인과 가족 그리고 변호인은 법률이 정한 기간내에 체포의 이유와 근거에 대하여 통보받지 않으면 아니된다. 국민과 가족의 사생활 및 통신 주거의 비밀은 법률이 정하는 바에 의하여 보호된다. 14.몽골법률이나 국제조약이 정하고 있는 권리나 자유가 침해된 경우 이를 보호하기 위한 재판을 받을 권리, 타인의 불법행위로 인한 손해를 보상받을 권리, 자기나 가족 또는 부모와 자식의 의사에 반하여 증언하지 않을 권리, 재판에 참여할 권리, 법원의 판결에 대한 이의 신청권 및 사교요청권 : 자기의 의사에 반한 증언은 강요할 수 없다. 모든 국민은 적법절차에 따라 법원이 유죄판결을 확정할 때까지는 무죄로 추정된다. 유죄인에 부과된 형벌을 가족이나 친족에게 부과하여서는 아니된다. 15.양심과 종교의 자유. 16.사상. 표현의 자유와 언론.출판.평화적 집회의 자유 : 시위 기타 집회의 절차는 법률로 정한다. 17.법률이 정한 바에 의하여 국가나 국가기관이 보호하는 기밀사항 이외의 정보에 관한 권리 : 인간의 권리와 존엄, 개인의 명예를 보호하고 국가를 방호하며 국가안보와 공공질서를 유지하기 위하여 공개가 금지된 국가나 개인, 단체의 기밀에 대하여서는 법률이 정하고 이를 보호한다. 18.국내거주 이전의 자유, 국외여행이주의 자유 및 국내귀환의 자유 : 국외여행이주의 자유는 국가의 안전보장과 공공의 안녕질서를 위하여 법률로만 제한된다. 제17조 1. 몽골국민은 정의를 존중하고 인도주의를 고양하면서 다음의 기본적 의무를 성실히 이행한다. 1) 헌법 기타 법률의 준수의무. 2) 타인의 존엄과 명예, 권리와 합법적 이익의 존중의무. 3) 법률이 정한 납세의 의무. 4) 법률이 정한 국방 및 병역의 의무 2. 모든 국민은 신성한 의무로써 근로하고 건강을 보호하며 자녀를 양육, 교육하고 자연과 환경을 보호하여야 한다. 제18조 1. 몽골에 거주하는 외국인의 권리와 의무는 몽골법률 및 관계국과의 조약에 의하여 규제된다. 2. 몽골은 관계국과의 국제조약에서 외국인의 권리와 의무를 정함에 있어 상호주의 원칙을 지지한다. 3. 몽골 영토내에 거주하는 무국적인의 권리에 의무에 대해서는 법률로 정한다. 4. 신념이나 정치적 활동 기타 정의를 추구하는 활동으로 인하여 박해를 받는 외국인이나 무국적인은 충분한 이유가 있을 경우 몽골에의 망명이 허용된다. 5. 몽골내에 있는 외국인이나 무국적인에게 이 헌법 제 16조에서 규정하고 있는 기본적 권리와 자유를 부여함에 있어 몽골은 국가안보와 공공질서를 고려하여 국제문서상 열거하고 있는 天賦不可讓의 권리이외의 권리에 대해서는 필요한 제한을 둘 수 있다. 제19조 1. 국가는 국민에 대하여 인간의 권리와 자유를 보장하기 위한 경제적, 사회적, 법적 조치를 청구하여 인간의 권리와 자유에 대한 침해를 방지하고 침해된 권리에 대하여서는 이를 회복시킬 책임이 있다. 2. 비상사태나 전쟁이 발발한 경우 헌법 기타 법률에서 규정하고 있는 인간의 권리와 자유는 법률에 의해 제한될 수 있다. 그러나 생명에 관한 권리와 사상, 양심, 종교의 자유 그리고 고문을 받지 않을 권리는 이러한 법률에 의해서도 제한받지 아니한다. 3. 누구든지 권리와 자유를 행사함에 있어 국가안보와 타인의 권리, 자유를 침해할 수 없으며 공공질서를 파괴할 수 없다.

제3장 국가조직, 제1절 국가최고회의

제20조 국가최고회의는 국가권력의 최고기관이며 최고입법권은 국가최고회의에 속한다. 제21조 1. 국가최고회의는 단원제이며 76명의 의원으로 구성된다. 2. 국가최고회의 의원은 국민의 보통, 자유, 직접, 비밀선거에 의하여 4년의 임기로 선출된다. 3. 25세에 이른 몽골국민으로서 피선거권이 있는 자는 누구나 국가최고회의 의원으로서 선출될 수 있다. 4. 국가최고회의 의원의 선거절차에 관하여는 따로 법률로 정한다. 제22조 1. 국가최고회의 선거가 전국 또는 일부지방에서의 천재.지변 등 특별한 사정으로 실시될 수 없는 경우, 국가최고회의는 특별한 사정이 종료되고 새로 선출된 국가최고회의 의원들이 취임할 때까지는 그 권한을 계속 보유한다. 2. 국가최고회의 의원 3분의 2 이상이 국가최고회의는 더 이상 그 임무를 수행할 수 없다고 생각을 하거나 대통령이 국가최고회의 의장과의 협의하에 같은 이유로 해산을 제의하는 경우, 국가최고회의는 그의 해산을 의결할 수 있다. 이러한 의결이 있은 경우에도 국가최고회의는 새로 선출된 의원들이 취임할 때까지는 그의 권한을 행사한다. 제23조 1. 국가최고회의 의원은 국민의 대표로서 모든 국민과 국가의 이익을 대변하고 이를 옹호한다. 2. 국가최고회의 의원의 임기는 國章 앞에서의 선서와 더불어 시작되고 새로 선출된 의원의 취임과 더불어 종료한다. 제24조 1. 국가최고회의 의장과 부의장은 국가최고회의 의원중에서 비밀투표로 선출하되 제적의원 과반수의 출석과 투표의원 과반수의 찬성을 얻어야 한다. 2. 국가최고회의 의장과 부의장의 임기는 4년으로 하되 법률이 정한 이유가 발생하는 때는 임기전이라도 퇴임한다. 제25조 1. 국가최고회의는 자신의 발의로 국가의 대내,외 정책에 관한 모든 문제를 심의하며 다음 문제에 대하여서는 배타적인 관활권내에서 의결을 한다. 1) 법률의 제정과 개정. 2) 기본적인 국가의 대내외 정책의 결정. 3) 대통령 및 국가최고회의 의원 선거일자의 확정과 공고. 4) 국가최고회의 상임위원회, 정부 기타 법률에 의하여 이에 직속하는 기관들의 조직,구성 및 이의 변경에 관한 사항. 5) 대통령 선거후 대통령의 권한을 승인하는 법률의 제정 및 대통령의 해임. 6) 총리, 각료 기타 법률이 정한 바에 의하여 국가최고회의에 대하여 책임이 있는 기관의 임명, 교체, 해임. 7) 국가재정, 신용, 조세, 통화정책의 결정, 국가경제, 사회발전의 방향설정, 정부사업계획 및 국가예산, 결산의 승인. 8) 법률 기타 국가최고회의 결정의 집행상태 감시. 9) 국경의 획정. 10)국가안보회의의 조직, 구성 및 권한에 관한 사항. 11)정부가 제안한 지방자치 단체 구역의 승인 및 변경에 관한 사항. 12)지방자치단체와 그 행정기관의 조직과 활동에 관한 법적 기초확립. 13)작위, 훈장, 메달, 장성계급의 수여, 일부 공직계급표의 결정. 14)사면. 15)몽골이 당사국인 국제협약의 비준 및 폐지, 정부시안에 따른 외국과의 외교관계의 수립 및 단절. 16)국민투표의 실시, 유권자 과반수가 투표하고 과반수의 찬성을 얻은 국민투표의 확정. 17)외국의 군사행동으로 국가주권과 독립이 위협받는 경우의 전쟁선언과 이의 정지. 18)이 조 2항과 3항에서 규정하고 있는 특수상황에서 전국 또는 일부 지역에 대한 비상사태 및 전쟁상태의 선포, 이러한 취지의 대통령령의 승인 및 폐지. 2. 다음의 예외적 상황이 발생한 경우 이를 해소하고 국민의 생명과 사회의 안정을 회복하기 위하여 비상사태를 선포할 수 있다. 1) 전국 또는 일부지역에서 국민의 생명과 건강, 안녕, 안전을 위협하거나 위협할 수 있는 천재.지변이나 기타 불의의 위기상황이 발생한 때. 2) 공공당국이 단체나 집단의 조직적인 불법폭력행위로 헌법질서와 합법적 사회체제를 위협하는 공적 소요사태를 법의 태두리내에서 수습할 수 없는 때. 3. 국가최고회의는 전국 또는 일부지역의 사회적 소요로 군사적 충돌을 가져오거나 가져올 우려가 있는 때 또는 외부로부터 군사적 공격행위나 그러한 실질적인 위협이 있는 때에는 계엄령을 선포할 수 있다. 4. 기타 국가최고회의의 권한, 조직, 절차에 대해서는 법률로 정한다. 제26조 1. 대통령, 국가최고회의 및 정부는 법률안을 발의할 수 있다. 2. 국민 기타 사회단체는 법률안을 발의할 권한이 있는 자에게 법률의 제정을 제안할 수 있다. 3. 모든 법률은 관보에 공포하며 법률이 달리 정하지 않는 한 공포일로부터 10일이 경과하면 효력을 발생한다. 제27조 1. 국가최고회의는 회의와 기타 그 조직에 의해 권한을 행사한다. 2. 국가최고회의 정기회는 6개월에 1회 개최하며, 정기회 회기는 75일을 초과할 수 없다. 3. 임시회는 국가최고회의 의원 3분의 1 이상 또는 대통령과 국가최고회의 의장이 요구하는 때 소집된다. 4. 의회구성을 위한 첫 회의는 선거후 30일 내에 대통령이 소집한다. 기타의 회의는 국가최고회의 의장에 의해 소집된다. 5. 대통령이 비상사태나 계엄령을 선포한 경우 국가최고회의는 사전의 공고없이 72시간내에 소집된다. 6. 회의가 성립하기 위하여서는 국가최고회의 의원의 과반수가 출석하여야 하며 이의 의결은 헌법 기타의 법률이 달리 정하지 않은 한 출석의원의 과반수에 의한다. 제28조 1. 국가최고회의는 상임위원회를 두어 문제를 처리한다. 2. 상임위원회의 권한, 조직, 절차는 국가최고회의가 정한다. 제29조 1. 국가최고회의 의원은 재임기간중 국가예산에서 보수를 받으며 법률이 정하는 직 이외의 직을 겸할 수 없다. 2. 국가최고회의 의원의 면책특권은 법률이 정한 바에 의하여 보호된다. 3. 국가최고회의 의원이 범죄행위에 관련된 때 국가최고회의는 그 의원의 직무정지를 의결할 수 있다. 법원이 당해 의원에 대하여 유죄를 확정한 때 국가최고회의는 그의 의원직을 박탈한다.

제3장 국가조직, 제2절 대통령

제30조 1. 대통령은 국가의 원수이며, 국민단결의 상징이다. 2. 45세에 이른 국민으로서 최근 5년이상 몽골에 주거한 자는 4년 임기의 대통령선거에 출마할 수 있다. 제31조 1. 대통령 선거는 2단계로 실시된다. 2. 국가최고회의에 의석을 가진 정당은 단일 혹은 연합하여 1인의 대통령 후보를 지명할 수 있다. 3. 선거의 1단계로서 유권자들은 보통, 자유, 직접, 비밀선거에 의한 대통령 선거에 참여한다. 4. 국가최고회의는 1단계선거에서 투표의 과반수를 획득한 후보를 대통령에 선출된 것으로 보고 그 직을 승인하는 법률을 의결한다. 5. 1단계선거에서 과반수를 획득한 후보가 없는 때에는 최고득표자 2인에 대하여 2차 투표를 한다. 2차 투표에서 투표자의 과반수를 획득한 후보가 대통령으로 선출되며 국가최고회의도 그 직을 승인하는 법률을 의결한다. 6. 2차투표에서도 과반수를 획득한 후보가 없는 때 대통령선거는 다시 실시한다. 7. 대통령은 1회에 한하여 재선될 수 있다. 8. 대통령은 국가최고회의 의원이나 정부각료가 될 수 없으며 총리나 기타 어떤 직도 겸할 수 없다. 또한 법률이 정한 직무와 관련이 없는 한 어떤 직업도 가질 수 없다. 대통령이 다른 직을 겸하는 경우 그 직에 취임하는 날로 대통령직에서 퇴임된다. 제32조 1. 대통령의 직무는 취임선서와 함께 시작하고 새로 선출된 대통령이 취임선서를 함으로써 종료한다. 2. 선거후 30일 이내에 대통령은 국가최고회읭서 다음의 선서를 한다. "나는 몽골의 독립과 주권을 보위하고 국민의 자유와 국민적 단결을 보장하며 헌법을 준수하고 대통령으로서의 직무를 성실히 수행할 것을 선서합니다." 제33조 1. 대통령은 다음의 권한을 보유한다. 1) 국가최고회의가 의결한 법률 기타 결정의 일부 또는 전체에 대한 재심의 요구권, 국가최고회의에 참석하고 투표한 의원의 3분의 2가 대통령의 재심요구를 거부하는 경우 당해 법률이나 결정은 계속 유효하다. 2) 다수당 또는 다수당이 없는 때에는 각정당들과 협의를 거친 후 총리임명에 대하여 국가최고회의에 제청하는 권한 및 국가최고회의에 정부해산을 제안하는 권한. 3) 소관사항에 대한 정부 지휘권, 대통령령을 발하는 경우 이는 총리의 서명으로 시행한다. 4) 대외관계에 있어서의 국가의 대표권 및 국가최고회의와의 협의하에 국제조약을 체결할 수 있는 권한. 5) 국가최고회의와의 협의하에 외교사절의 임명 및 소환. 6) 외국 외교사절의 신임장 접수, 재외 몽골외교사절의 소환. 7) 국가작위, 장성계급, 훈장, 메달수여권. 8) 사면권. 9) 시민권의 부여 및 망명허용에 관한 권한. 10)국가안보회의 주재권. 11)일시적, 부분적 징발권. 12)이 헌법 제25조 2항과 3항에서 규정하고 있는 특수상황이 발생하였으나 휴회중인 국가최고회의를 즉시 소집할 수 없는 경우 전국 또는 일부지역에 비상사태나 계엄령을 선포하고 군의 동원을 명할 수 있는 권한 : 국가최고회의는 7일 이내에 비상사태나 계엄령을 선포한 대통령령을 심의하여 이의 추인여부를 의결한다. 국가최고회의가 이에 대한 결정을 하지 아니한 때에는 대통령령은 효력을 상실한다. 2. 대통령은 몽골군의 총사령관이다. 3. 대통령은 국가최고회의와 국민에게 교서를 보낼 수 있으며, 스스로 국가최고회의에 참석하여 국가의 주요 대내외 정책에 관한 보고를 하고 제안을 할 수 있다. 4. 기타 대통령의 특별한 권한에 대하여서는 법률로 정한다. 제34조 1. 대통령은 그 권한 사항에 대하여 법률이 정한 바에 따라 대통령령을 발할 수 있다. 2. 대통령령이 법률에 저촉이 되는 때 대통령이나 국가최고회의는 이를 폐지하여야 한다. 제35조 1. 대통령은 국가최고회의에 대하여 책임을 진다. 2. 대통령이 헌법에 위반하거나 선거에 반하여 권한을 남용한 때에는 헌법재판소의 판결과 이에 대한 국가최고회의의 의원중 참석하고 투표한 의원의 절대과반수의 찬성으로 대통령은 그 직에서 해임된다. 제36조 1. 대통령의 신체, 주거 및 차량은 불가침이다. 2. 대통령의 존엄과 특권은 법률이 정하는 바에 의하여 보호된다. 제37조 1. 대통령이 일시적으로 부재하는 때에는 국가최고회의 의장이 그 권한을 대행한다. 2. 대통령이 사직하거나 사망 또는 사임한 때 그 권한은 새로 선출된 대통령이 취임할 때까지 국가최고회의 의장이 행사한다. 이러한 경우 국가최고회의는 4개월 이내에 대통령 선거를 공고하고 이를 시행하여야 한다. 3. 국가최고회의 의장에 의한 대통령의 직무수행절차는 법률로 정한다.

제3장 국가조직, 제3절 정부

제38조 1. 정부는 국가의 최고집행기관이다. 2. 정부는 다음의 권한을 행사함으로써 법률에 따른 경제, 사회, 문화발전을 위한 그 직무를 다한다. 1) 헌법 기타 법률의 집행에 관한 조직 및 감시. 2) 종합적인 과학, 기술정책의 수립과 경제, 사회발전방향의 설정, 국가예산의 편성과 신용, 재정계획의 수립 및 이의 국가최고회의에의 제출과 집행. 3) 지역 및 지역간 발전전략에 관한 종합적 조치의 수립 및 수행. 4) 환경보호 및 자원의 국가적 이용과 복원에 관한 시행조치. 5) 국가중앙행정기관 및 지방행정기관에 대한 지휘 및 통제. 6) 국가의 방위능력을 강화하고 국가의 안전을 보장. 7) 인간의 권리와 자유를 보호하고 공공의 질서를 확립하며 범죄를 방지하기 위한 조치의 강구. 8) 국가외교정책의 시행. 9) 국가최고회의의 동의와 비준하에 조약의 체결, 시행 및 폐지. 3. 정부의 특수권한 및 조직, 직무에 대해서는 법률로 정한다. 제39조 1. 정부는 총리와 각료로 구성된다. 2. 총리는 대통령과의 협의하에 정부의 조직, 구성과 이의 변경에 관한 제안을 국가최고회의에 제출할 수 있다. 3. 국가최고회의는 총리의 각료임명제청에 대하여 개별적으로 심의, 이에 관한 의결을 한다. 제40조 1. 각료의 임기는 4년으로 한다. 2. 각료의 임기는 국가최고회의가 총리를 임명한 날로부터 시작하고 새로운 촐리의 임명으로 종료된다. 제41조 1. 총리는 정부를 통괄하며 법률의 집행에 관하여 국가최고회의에 책임을 진다. 2. 정부는 그 직무에 대하여 국가최고회의에 책임을 진다. 제42조 총리와 각료에 대한 신체의 불가침은 법률이 정하는 바에 의하여 보호된다. 제43조 1. 총리는 정부가 그 권한을 행사할 수 없다고 생각하는 때에는 임기만료 전이라도 국가최고회의에 그 사임을 제출할 수 있다. 2. 정부는 총리나 각료과반수가 동시에 사임한 경우 일괄사퇴한다. 3. 국가최고회의가 정부에 대한 불신임을 발의하거나 대통령의 제의를 수리 한 때 또는 총리가 사임의사를 표명한 경우 국가최고회의는 15일 이내에 이에 관한 심의를 하고 의결을 하여야 한다. 4. 국가최고회의 의원 4분의 1이상이 정식으로 각료의 사임을 제의하는 때 국가최고회의는 이를 심의, 의결하여야 한다. 제44조 정부가 신임 또는 불신임의 의사를 묻는 결의안을 제출하는 때 국가최고회의는 제43조 3항에서 규정한 절차에 따라 이에 관한 결정을 하여야 한다. 제45조 1. 정부는 법률과 규칙이 정하는 바에 의하여 결의나 명령을 발할 수 있는 데 이에는 총리와 관계장관의 서명이 있어야 한다. 2. 결의와 명령이 법률과 규칙에 저촉되는 경우 정부는 국가최고회의는 이를 폐지하여야 한다. 제46조 1. 각부 기타 국가기관의 조직에 대하여서는 법률로 정한다. 2. 공무원은 몽골국민이어야 한다. 공무원은 헌법 기타 법률을 준수하고 국민의 복지와 국가의 이익을 위하여 봉사한다. 3. 공무원의 직무와 신분은 법률이 정하는 바에 의하여 보장된다.

제3장 국가조직, 제4절 사법권

제47조 1. 사법권은 법원에 속한다. 2. 불법적인 법원의 설치는 어떠한 상황에서도 인정되지 아니하며, 법원 이외의 어떤 조직에 의한 사법권의 행사도 인정되지 아니한다. 3. 법원의 조직은 오직 헌법 기타 법률로만 정한다. 제48조 1. 사법부는 최고법원, 아이막 및 수도법원, 소움법원, 지방법원으로 조직된다. 특별법원으로 형사법원, 민사법원, 행정법원을 둘 수 있다. 특별법원의 활동과 결정은 최고법원의 감독을 받는다. 2. 법원의 조직과 그 활동은 법률로 정한다. 3. 법원은 국가예산의 지원을 받으며 국가는 경제적으로 법원의 활동을 보장한다. 제49조 1. 사법권은 독립이며 엄격한 법률의 지배를 받는다. 2. 대통령이든 국가최고회의 의원이나 각료이든 또는 정당이나 공공단체의 직원이든 그 누구도 법관의 직무수행을 방해하거나 이에 개입할 수 없다. 3. 법원 평의회는 법원과 법관의 독립과 신분을 보장한다. 4. 법원평의회는 법원과 법관의 활동을 방해함이 없이 법관의 인사 및 그들의 이익을 보장하고 법원의 독립에 필요한 조건을 보장한다. 5. 법원 평의회의 조직과 직무는 법률로 정한다. 제50조 1. 최고법원은 최고의 사법기관으로서 다음의 권한을 행사한다. 1) 법률이 정한 형사사건과 법적 분쟁에 대한 심리와 판결. 2) 하급법원의 판결에 대한 상고사건의 심리 3) 헌법재판소와 검찰총장이 이송한 법과 인권, 자유의 보호와 관련한 사항에 대한 심리와 판결. 4) 헌법을 제외한 모든 법률의 정확한 적용에 관한 유권 해석. 5) 법률이 정한 기타 사항에 대한 판결. 2. 최고법원이 내린 판결은 사법적 최종판결이며 이는 모든 법원과 개인을 구속한다. 최고법원의 판결이 법률과 양립할 수 없는 경우 최고법원은 이를 취소하여야 한다. 또 최고법원의 유권해석이 법률과 양립할 수 없는 경우에는 법이 우선한다. 3. 법률이 헌법에 위반하거나 관보에 공포되지 아니한 경우 최고법원이나 기타 법원은 이를 적용하지 아니한다. 제51조 1. 최고법원은 최고법원장과 법관으로 구성된다. 2. 대통령은 법원평의회의 제청으로 국가최고회의의 동의를 얻어 최고법원법관을 임명하며 기타 법원의 법관에 대하여서는 법원회의의 제청으로 임명한다. 3. 최고법원 법관은 고등법률교육을 받은 35세 이상의 몽골국민으로서 10년 이상의 실무경험이 있어야 하며 기타 법원의 법관은 고등법률교육을 받고 3년 이상의 실무경험이 있는 25세 이상의 몽골국민이면 된다. 4. 각급 법원의 법관은 헌법에서 정한 파면, 퇴직의 경우나 법원의 확정판결의 경우 및 자신의 요청으로 퇴임하는 경우를 제외하고는 어떤 경우에도 파면되지 아니한다. 제52조 1. 각급 법원은 합의제 원칙에 따라 사건과 분쟁을 심리 판결한다. 2. 사건과 분쟁의 합의 판결에 있어 일심법원은 법률이 정한 절차에 따라 대리인의 소송참가를 허락할 수 있다. 제53조 1. 재판은 몽골어로 진행한다. 2. 몽골어를 모르는 자는 통역을 통하여 모든 사건 서류에 접근할 수 있으며 자신의 모국어를 사용할 수도 있다. 제54조 법률이 특별히 정한 경우를 제외하고 법원의 소송절차는 일반에 공개한다. 제55조 1. 형사피고인에게는 변호권이 있다. 2. 형사피고인은 스스로 요청하거나 법률이 정한 바에 의하여 변호인의 조력을 받는다. 제56조 1. 검사는 사건과 수사, 형벌기록을 감시하며 국가를 대표하여 소송에 참가한다. 2. 대통령은 국가최고회의의 동의를 얻어 6년 임기의 검찰총장과 부총장을 임명한다. 3. 검찰청의 체제, 조직 및 직무는 법률로 정한다.

제4장 지방행정과 그 조직

제57조 1. 몽골영토는 수도, 아이막 등의 행정구역으로 구분된다. 아이막은 다시 소움으로 나누어지며 소움은 버그로 나누어진다. 수도는 구로 나누어지고, 구는 호루로 나누어진다. 2. 행정구역내에 위치한 시, 읍의 법적 지위에 대하여서는 법률로 정한다. 3. 행정구역의 변경은 각 지방의회와 국민의 제안에 따라 국가최고회의가 심의, 결정한다. 이 때 국가의 경제사정과 인구분포를 감안하여야 한다. 제58조 1. 아이막, 수도, 소움, 구는 행정적, 사회적, 경제적 복합체로서 법률이 정한 기능과 권한을 행사한다. 2. 아이막, 수도, 소움, 구의 경계획정은 정부의 제안에 따라 국가최고회의의 승인을 얻어야 한다. 제59조 1. 지방정부는 자치와 지도의 원칙에 따라 조직한다. 2. 아이막, 수도, 소움 및 구의 자치기관은 각 행정구역의 시민대표로 구성되는 지방의회이며 버그와 호루에서는 시민총회가 자치기관이 된다. 지방의회 회기 사이에는 상임간부회가 이를 수행한다. 3. 아이막과 수도의 의회는 4년 임기로 선출이 되며 지방의회의 시민대표 수와 이들의 선거절차는 법률로 정한다. 제60조 1. 아이막, 수도, 소움, 구, 버그, 호루에서의 국가권력은 각 지역의 자치단체장이 행사한다. 2. 각 지역의 자치단체장은 각 지방의회의 제청으로 아이막과 수도에서는 총리가 임명하고, 소움과 구에서는 아이막과 수도의 자치단체장이, 버그와 호루에서는 소움과 구의 자치단체장이 4년 임기로 임명한다. 3. 총리와 상급자치단체장이 하급자치단체장의 임명을 거부한 경우에는 전항의 규정에 따라 새로운 절차를 밟아야 한다. 새로운 임명이 있을 때까지는 전임의 자치단체장이 종전대로 그 권한을 행사한다. 제61조 1. 각급 지방의회의 결정을 집행함에 있어 자치단체장은 국가권력의 대표로서 국법을 준수하고 정부와 상급자치단체결정의 집행에 대하여 정부와 상급자치단체장에게 책임을 진다. 2. 자치단체장은 아이막, 수도, 소움, 구, 버그 및 호루의 의회결정에 대하여 거부권을 행사할 수 있다. 3. 지방의회가 재적과반수의 찬성으로 거부권을 배척하고 자치단체장도 당해 결정을 집행할 수 없다고 생각하는 때 자치단체장은 총리나 상급자치단체장에게 사임을 제출할 수 있다. 4. 아이막, 수도, 소움 및 구의 자치단체장에는 비서실을 둔다. 비서실의 조직과 직원에 대하여서는 정부가 개별 또는 일괄적으로 그 한계를 정한다. 제62조 1. 지방자치단체는 각 자치단체의 경제, 사회문제에 관한 독자적 결정을 하는 이외에 국가문제나 상급자치단체의 문제를 처리하기 위한 주민참여제도를 둘 수 있다. 2. 상급자치단체이더라도 하급자치단체의 소관사항에 대하여서는 결정을 할 수 없다. 지방자치단체는 법이나 국가기관이 달리 결정하지 않는 한 헌법이 정한 지역고유사무에 대하여서는 독자적으로 결정을 할 수 있다. 3. 국가최고회의와 정부는 필요하다고 생각하는 경우 그들 관할사항의 일부를 아이막이나 수도의회 또는 자치단체장에게 위임하여 처리케 할 수 있다. 제63조 1. 아이막과 수도, 소움, 구, 그리고 버그와 호루의 의회는 결의안을 채택할 수 있으며 자치단체장은 그의 권한내에서 규칙을 제정할 수 있다. 2. 지방의회의 결의와 자치단체장의 규칙은 법률이나 대통령령, 정부결정에 저촉될 수 없으며 상급자치단체의 결의나 규칙에도 위반할 수 없다. 결의나 규칙은 해당지역내에서만 효력이 있다. 3. 자치단체의 구역, 권한, 조직 및 직무범위에 대하여서는 법률로 정한다.

제5장 헌법재판소

제64조 1. 헌법재판소는 헌법의 시행을 감시하고 헌법의 위반을 판결하며 헌법상의 분쟁을 해결하는 기관으로서 헌법의 준수를 보장한다. 2. 헌법재판소 위원은 헌법에 따라서만 그 직무를 수행하며 조직이나 기관 그 밖의 어떤 자로부터도 독립이다. 3. 헌법재판소 위원은 헌법 기타 법률이 정하는 바에 의하여 그 독립이 보장된다. 제65조 1. 헌법재판소는 9인의 위원으로 구성한다. 위원중 3인은 국가최고회의가 제청하는 자를, 3인은 대통령이 제청하는 자를 그리고 나머지 3인은 최고법원이 제청하는 자를 국가최고회의가 6년 임기로 임명한다. 2. 몽골국민으로서 정치와 법률에 조예가 깊은 40세 이상의 국민은 누구나 헌법재판소 위원으로 임명될 수 있다. 3. 헌법재판소의 장은 위원중에서 위원 과반수의 찬성을 얻어 3년 임기로 선출되며 한번에 한하여 재선될 수 있다. 4. 헌법재판소의 장과 위원이 법률을 위반한 경우 국가최고회의는 헌법재판소의 결정과 이들을 제청한 기관의 의견에 따라 이들을 해임할 수 있다. 5. 대통령, 국가최고회의의 의원, 총리, 정부각료 및 최고법원장은 헌법재판소 위원으로 임명될 수 없다. 제66조 1. 헌법재판소는 스스로 또는 시민의 청원 그리고 국가최고회의, 대통령, 총리, 최고법원, 검찰총장의 요청에 따라 헌법위반에 관한 분쟁을 심리, 판결한다. 2. 헌법재판소는 이 조 1항에 따라 다음의 분쟁에 관하여 판결하고 국가최고회의에 제출한다. 1) 법률, 국가최고회의 결정, 대통령령, 정부결정, 국제조약, 협약의 합헌 여부에 관한 분쟁. 2) 국민투표 및 국가최고회의 의원선거와 대통령선거에 관한 중앙선거관리위원회 결정의 합헌여부에 관한 분쟁. 3) 대통령, 국가최고회의 의장과 의원, 총리와 각료, 최고법원장, 검찰총장의 법률위반에 관한 분쟁. 4) 대통령, 국가최고회의 의장, 총리, 국가최고회의 의원의 해임에 관한 분쟁. 3. 이 조 2항 1호와 2호에 따라 제출한 판결이 국가회의에 의해 승인되지 않는 경우 헌법재판소는 이를 다시 심리하여 최종결정을 내려야 한다. 4. 헌법재판소가 법률과 명령, 국가최고회의, 대통령, 정부의 결정 그리고 몽골이 체결한 국제조약에 대하여 헌법에 위반한다고 결정한 경우 당해 법률, 명령, 비준과 결정은 효력이 없는 것으로 본다. 제67조 헌법재판소의 결정은 즉시 효력을 발생한다

제6장 헌법 개정

제68조 1. 법률을 제안할 수 있는 조직이나 기관은 헌법을 증보하고 수정하는 헌법개정안을 제안할 수 있으며 헌법재판소와 국가최고회의에 이를 제출한다. 2. 헌법의 증보 및 개정안은 국가최고회의 의원 3분의 2이상의 제안으로 극민투표에 회부할 수 있다. 국민투표는 헌법 제25조 1항, 제16호의 규정에 따라 시행된다. 제69조 1. 헌법의 증보, 개정안은 국가최고회의 의원 4분의 3 이상의 찬성으로 의결한다. 2. 국가최고회의의 2차투표에서도 4분의 3이상의 찬성을 얻지 못한 헌법 증보, 개정안에 대하여서는 통상의 총선에 의하여 새로 구성된 국가최고회의가 그 직무를 시작할 때까지 이를 다시 심의할 수 없다. 3. 국가최고회의는 총선전 6개월 이내에는 헌법을 증보하거나 개정할 수 없다. 4. 헌법증보안이나 개정안이 의결된 경우 이는 헌법과 동일한 효력을 갖는다. 제70조 1. 법률, 명령, 국가기관의 결정 그리고 모든 단체와 국민의 활동은 헌법에 위반할 수 없다. 2. 이 몽골 헌법은 1992년 2월 12일 12시부터 효력이 발생된다.

부칙

제1조 몽골헌법에 따른 최고입법, 행정기관의 개편 1. 1992년 6월에 실시예정인 국가최고회의 선거의 결과에 따라 국가최고회의는 탄생하며 이에 몽골정부도 구성된다. 2. 몽골인민공화국 인민대회의와 소회의는 국가최고회의와 정부가 새로 구성되어 그 권한을 행사할 때까지 계속하여 그 권한을 보유한다. 1) 이 기간 동안 인민대회의는 헌법 제25조 1항 6호와 7호의 규정에 따라 스스로 국내외 정책에 관한 어떤 사항도 심의 결정할 수 있고, 대통령과 부통령을 선임하거나 해임할 수 있으며 총리를 임명, 교체, 해임할 수 있다. 또한 국가최고회의는 헌법 제 69조에서 정하고 있는 권한을 행사할 수 있다. 2) 이 기간 동안 소회의는 헌법부칙에 의하여 인민대회의의 권한에 속하지 않는 사항에 관하여 최고입법기관으로서 헌법이 정한 권한을 행사한다. 또한 인민대회의가 휴회인 동안에는 국가최고회의의 사후승인을 조건으로 총리를 임명하거나 해임할 수 있다. 3) 몽골인민공화국정부는 국가최고회의가 새로 정부를 구성할 때까지 계속 그 권한을 보유하며 이 기간 동안 정부는 몽골헌법이 정한 권한을 행사한다. 제2조 대통령의 권한 1. 헌법이 정한 바에 의하여 새로운 대통령이 선출이 되어 취임할 때까지 대통령의 모든 권한은 몽골인민공화국 전임대통령에 의하여 행사된다. 헌법이 효력을 발생하는 날로부터 대통령은 몽골대통령으로 부른다. 2. 대통령선거는 1993년 6월에 실시한다. 제3조 사법권과 법원 및 검찰청 재편 1. 헌법이 정한 바에 따라 헌법회의가 구성되고, 대통령이 각급 법원의 법관을 임명할 때까지 각급법원의 법관과 인민대표는 몽골헌법이 정한 모든 권한을 행사한다. 2. 검찰청에 관한 법률이 제정이 되고 대통령이 이 검찰총장을 임명할 때까지는 몽골인민공화국 인민대회의가 임명한 검찰총장과 검찰관이 헌법이 정한 바에 의하여 그 권한을 행사한다. 3. 법원과 검찰조직은 1993년 내로 재편한다. 4. 헌법재판소는 이에 관한 법률이 효력을 발생하는 날로부터 30일 이내에 구성한다. 제4조 지방행정과 그 기관 1. 아이막, 수도, 소움, 구의 주민대표로 구성되는 지방의회가 구성되고 자치단체장이 임명될 때까지 각급 인민의회와 간부회의, 행정기관 및 부속기관은 각급의회법과 기타 관계법률이 정한 바에 따라 그 권한을 계속 행사한다. 2. 헌법이 정한 바에 따라 지방자치단체의 신설, 일부 아이막과 호루 지역내 시의 통합, 다른 소움에 위치한 구의 아이막과 소음에의 통합, 수도지구의 폐지 및 농촌지역에서의 구, 호루, 버그의 신설은 1992년 내로 실시한다. 3. 시와 읍의 법적 지위가 법률로 정해지고 지방정부가 구성될 때까지 다르항, 초이르, 에르뎃은 현재대로 아이막에 준하는 행정조직을 유지한다. 제5조 신헌법에 따른 법률과 규칙의 효과 1. 헌법이 시행될 때까지 효력이 있던 모든 법률은 앞으로도 계속 시행한다. 2. 헌법이 정한 바에 따라 법률에 의해서만 규제되는 관계는 새로운 법률이 제정되어 시행될 때까지 종전 이를 규제하던 법률 기타 법적 수단에 의하여 규제된다. 3. 헌법이 시행되는 날로부터 헌법과 그 규정에 저촉되는 모든 법률과 관계규칙은 폐지된 것으로 본다. 4. 헌법이 정한 바에 따라 법률과 규칙은 1996년내로 개정한다. 제6조 헌법과 국제조약 1. 헌법이 시행될 때까지 효력을 갖는 몽골인민공화국 국제조약으로서 헌법에 저촉되지 않는 조약은 계속하여 시행한다. 2. 헌법에 저촉되지 않는 몽골인민공화국의 국제조약이 국내법률과 일치하지 않는 경우에는 국제조약이 우선한다. 3. 몽골인민공화국의 국제조약이나 그 규정이 헌법과 일치하지 않는 경우 1993년 이내로 각 조약이 정한 일반적으로 승인된 원칙과 조건, 절차에 따라 헌법과 일치시켜야 한다. 제7조 헌법과 인권 1. 헌법이 시행되는 날로부터 모든 몽골인민공화국 국민은 몽골국민으로서의 지위를 획득한다. 2. 몽골국민에 대한 국적박탈 및 외국인과 무국적인에 대한 국적허가문제는 관계법률이 개정될 때까지 헌법의 기본원칙에 따라 "몽골인민공화국국적법"과 몽골인민공화국 거주 외국인의 권리와 의무에 관한 법률"이 정한 바에 의하여 처리한다. 3. 몽골헌법에서 중시하고 있는 인권을 경시하는 몽골인민공화국의 법률과 국제조약 및 그 규정은 헌법이 시행되는 날로부터 그 적용이 금지된다. 제8조 1. 국가소회의는 1992년 7월 10일까지 국가가사와 곡조를 승인한다. 이 때까지는 종전의 국가가사와 곡조를 그대로 사용한다. 2. 국장, 대백기, 국기 및 국새는 헌법의 시행일로부터 사용한다. 정부는 각 기관의 개편과 더불어 단계적으로 중앙정부의 관인을 변경한다. 3. 헌법이 시행되는 날로부터 모든 정부기관의 문서에는 "몽골인민공화국"에 대신하여 "몽골"이라는 국호를 사용한다. 제9조 효력 1. 이 부칙은 헌법과 동일한 효력을 갖는다. 2. 이 부칙은 1992년 2월 12일부터 효력을 발생한다. 3. 1992년 2월 12일 헌법이 효력을 발생하는 날로부터 몽골인민공화국 헌법은 그 역사적인 사명을 다하고 폐지된 것으로 본다.