Гологдсон монгол хэл минь

http://www.news.mn/content/31272.shtml


Саяхан нэг сэтгэл эмзэглүүлэм мэдээг зурагтаар сонслоо. Буриад хэл мөхлийн ирмэгтээ тулж очжээ. Ойрын 10 жилийн дотор мөхөх хэлэнд уг хэл оржээ. Эмгэнэлтэй л хэрэг. Аливаа улс, үндэстэн, ястан оршин тогтнож буйг хэл, соёлоор нь хэмждэг гэнэ. Дэлхий дээр зургааан мянга гаруй хэл байдаг гэсэн эрдэмтэдийн судалгаа байна. Эдгээрийн ерэн хувиар маш цөөн тооны хүмүүс ярьж, гурван мянга орчим нь мөхөж буй хэлний тоонд оржээ. Хоёр сард нэг хэл мө­хөж буй гэх. Хэл соёлын тусгаар тогтнолоо алдсан улс үндэстэнгүүд нь ч түүхийн хуудаснаас арчигдсаар л... Үүнийг сонссон эрхэм Монгол хүн таны сэтгэлд юу бодогдоно вэ?

Бид лифтээр бууж подьезоор гараад автобусанд сууж асфалтан замаар алхаж интернетэд чатлаад, су­пермаркетаар шоппинг хийгээд, пабад суун стрессээ тайлж кайф аваад, караокед дуу дуулаад... гэж ярьдаг болоод удаж байна. Яруу сайхан эх хэл минь ядмагхан гадаад үгээр баяжсаар л байх уу? Монгол, Англи, Орос гурвыг хольж хорин үг хэлдэг болж дээ. Монгол хэлэнд дээрх гадаад үгийг орчуулаад ч юм уу орлуулаад хэлчих үг байхгүй гэж үү, арай ч дээ. Эмгэнэл гэхээс өөр юу гэлтэй билээ.

Гараад харахад нэг байшингийн буланд доод тал нь 5-6 гадаад хаяг бай­хыг, зурагтын сувгуудаар өдөржин сур­талчлах хэл ээдрэм гадаад үгтэй сур­талчилгааг, бүр хэл соёлын өндөр түвшинд ажиллах ёстой хэдэн сэтгүүлчид нь хүртэл оройжин гадаад, монгол хольж ярихыг хараад гутаж байна. Радио, телевиз сонинуудын нэр хаяг ч тэр доторх нэвтрүүлэг, мэдээлэл нь ч гадаад монгол холимог сэт­гүүлчид маань ч гадаад монгол хольж, хазгай мурий ярина, бичнэ.

Бид ад үздэг социализмын үед нутагшсан орос үгтэй байсан. Жи­шээ нь шприц, радио, телевиз, кино, кассет, район, градус, шевро, коршонк, конверт, консеров гэх мэт... Гэтэл ардчиллын буянаар нээлттэй чө­лөөт нийгэм бидэнд үйлчилснээр оффис, супер, баар, ресторан, имиж, элит, эко, экологи, мансард, маркет, вакуум, памперс, монополь, схем, такс, анкет, рулет, хаус, хотел, таун, конштракшн, энтертайнмент, лизинг, линз, моргеж, меню, бойлуур, ин­тернет, интерьер, экстерьер, кайф, ка­нон, нотариат, рс gаме... гээд л нөгөө социализмын үеийн орос үгнээсээ хэд дахин давсан гадаад үг хэллэг эх хэ­лэнд маань чимэг бус согог нэмсээр, нэмэгдсээр байна. Бас солонгос, хятад хаяг нэрүүд ханз энэ тэр үсгээрээ үр­гэлжилнэ. Монгол хүн ойлгоход бэрх, бүр хятад, солонгосын нэг хотод яваа мэт дүр зураг харагдана. Хөдөөний хүн бол хотод дэлгүүр ч олж орж ча­дахааргүй болж, дэлгүүр гэж хая­гаа бичихийн оронд “shop” гээд бич­чихнэ. Уг нь хууль дүрмээ мэддэг бие­лүүлдэгсэн бол Төрийн албан ёсны хэлний тухай хууль гэж байх. Тэр хуу­лийн хоёрдугаар бүлэг тавдугаар зүй­лийн долоод “Хот суурин газрын гу­дамж, талбайн нэр, хаяг, төрийн бай­гууллагын нэрийг төрийн албан ёс­ны хэлээр бичнэ. Эдгээрийг Англи хэлээр давхар бичиж болно гэж заасан байх юм. Гэтэл манайхан англи хэлээр дав­хар бичнэ гэснийг нь Англи хэлээр би­чээд Монгол хэлээр давхар бичиж болно гээд эсрэгээр нь ойлгосон бо­лолтой харагдах юм. Ихэнх нэр, хаягууд Англи хэлээр харин хааяа нэг хаяг Монгол хэлээр давхар бичсэн нь харагдах.

Ардын уран зохиолч Тангадын Галсан нэгэнтээ Эх орныхоо нийслэлд алхаж явахад дундад зууны үеийн арабт явж байгаа юм шиг л ханз, арав гээд л гадаад хаяг үргэлжилсээр... гэ­сэн бол хэл шинжлэлийн доктор М.Саруул-Эрдэнэ “Монгол монго­лоороо үлдэхэд эх хэлний дархлаа чу­хал. Даяаршил гэж ярьж байгаа ч даяарших, даяаршихгүй юм гэж бай­на” гэж бичсэнийг санахад буруудахгүй.

...Эх хэлнээ гадны үг орж үгсийн санг баяжуулах нь бүх хэ­лэнд байдаг үзэгдэл тул харийн үг бүх­нийг нүд үзүүрлэн гадуурхаж болохгүй. Тэдгээр үгсийг аль болох ут­гачлан орчуулж, нэршүүлж зан­шихын зэрэгцээ яахын аргагүй ну­тагшсан үгсийг хэл шинжлэлд мөрд­дөг хуулийн дагуу дуудлагаар нь бичиж мөрдөх нь зөв юм. Харин гадаад үгсийг толилох, нэр томьёог шинж­лэх ухааны үндэслэлтэй оноон тог­тоох, баталж мөрдүүлэх, жигдлэн хэв­шүүлэх, мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх гээд шийдэж цэгцлэх ажил хэл шин­жээч бидэнд байна... хэмээн хэл шинж­лэлийн магистр Б.Ариунтуяа /” Өдрийн сонин” 2008 он/ бичсэн байх юм. Хуульд зааснаар бол тө­рийн хэлний зөвлөл гэж байх. Тэр зөв­лөлийн ажил үүргийн хуваарийг дээр­х хуулийн хоёрдугаар зүйлийн зур­гадугаар зүйлд заажээ. Үүнд: “Олон улсад нийтлэг хэрэглэгддэг нэр томьёог орчин цагийн Монгол хэл­ний нэр томьёонд шинжлэх ухааны үн­дэслэлтэй хөрвүүлэх, утгачлан тайл­барлах” гэж заажээ. Энэ олон гадаад үгийн алийг нь судалж шинжлэн эх хэлнээ хөрвүүлээд байдаг юм, түүнээ хаагуур хэнд зааж сурталчлаад байдаг юм ёстой чөтгөр бүү мэд ээ.

Эндээс харахад гадны үг орж ирж нутагших нь байдаг ч манайд арай л дэндээд байгааг хэн хүнгүй л харж байна. Иргэд нь чамирхаж гангараад ч юмуу гадаад үгээр ярьдаг байж гэж бодоход нийслэлийн байшин бүрийн буланд буй гадаад хаягийг юу гэх вэ? Нийслэлийн захирагчийн албанаас ч билүү байгууллагын хаяг, нэрийг заавал монголоор бичих гэсэн нэг захирамж гаргаж байсныг санаж байна. Энэ захирамж уг нь хэвээрээ л баймаар. Гэвч гадаад нэртэй, юу гэж буй нь бүү мэд гадаад үсэгтэй хаяг нэрүүд үргэлжилсээр байгааг харахад цаасан дээр бичигддэг дарга нарын гарын үсэгтэй тушаал зааврын нэг болоод л дарагдсан бололтой.

Тиймээс муу ёрлож буй юм биш. Хэдэн жилийн дараа эх сайхан Монгол хэл минь мөхөж буй хэлний тоонд орсон байвал гайхаад байх хэрэггүй болж. Учир нь хэлийг чинь мөхөж буй хэлэнд орууллаа шүү гэж бидэнд хэн нэгэн ирж хэлэхгүй. Харин хэл соёлын асуудал нь аажмаар цаг хугацааны эрхээр л дарагдаж үгүй болдог шүү дээ. Тэгэхээр одоо яах вэ? Айлын шоовдор хүүхэд шиг ад үзэгдсэн эх хэлээ аврах үүрэг та бидний нуруун дээр ирсэн бус уу. Үүний тулд хамгийн эхлээд эх хэлнийхээ хуулийг өөрчлөх ёстой байх. Хууль нь үлбэгэр дорой, арга ядсан биш Монгол нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүхний ядаж нэр хаягийг зөвхөн монголоор бичнэ гэсэн хууль байх нь зүйд нийцмээр. Гадаадаар хаягаа бичсэнийг нь торгосон ч яадаг юм. Бид Монгол нутагтаа байгаа атал яагаад гадаад хаяг уншиж явах учиртай гэж...

Эх хэлний хуулиа өөрчлөх, хэлээ зааж сургах, хайрлах,хамгаалах эх хэлний утга учрыг ойлгуулах гээд хэл соёлоо дээдлэх талаар жаахан ч гэсэн ажил хийхгүй бол чимээгүй тахал эх хэлийг минь, цаашлаад эх орныг минь залгихаар хаалга тогшоод байгаа юм биш биз. Бид эх сайхан монгол хэлээ эвдэж, хэл ээдрэм харийн үгэнд найр тавьсаар байх уу?

Д.Цэнд