Dec 6, 2011
Орчуулагчдын гаргадаг нийтлэг дутагдлын заримаас өгүүлбэл...
Эх сурвалж: http://mongoliantranslation.blogspot.com/2011/11/blog-post_26.html#more
2011-11-26
www.greenbough.mn
Энэтхэг-европын язгуурын хэлэнд төлөөний үгийг их элбэг хэрэглэдэг. Манай албан аппаратынхан төдийгүй сонин сэтгүүл, радио, телевизийн газарт ажилладаг орчуулагчид гадаад хэлнээс орчуулга хийхдээ төлөөний үг л байвал монголоор заавал төлөөний үгээр оноож хөрвүүлдэг зуршилтай болчихжээ. Тэгвэл найруулгазүйн үүднээс авч үзвэл төлөөний үгийг манай хэл тэр бүр тэвчдэггүй юм. Жишээлбэл, “Дорж хонио хариулж явав. Тэгтэл уулын араас чоно бууж ирж яваа харагдав” гэсэн хоёр өгүүлбэрийг орос, англи юмуу франц хэлээр орчуулах гэвэл хоёр дахь өгүүлбэрт өгүүлэгдэхүүнийг нь заавал он, he, il гэсэн төлөөний үгээр орчуулж таарна. Яагаад тэр вэ гэвэл эхний өгүүлбэр нь өнгөрөн үргэлжлэх цагт байгаа бол дараагийн өгүүлбэр нь өнгөрөн төгссөн цагт байна. Монголоор дээрх хоёр өгүүлбэрийг “Доржийг хонио хариулж явтал уулын араас чоно бууж ирж яваа нь харагдав” гэж нийлмэл өгүүлбэрээр ч илэрхийлж болно. “Дорж хонио хариулж явав. Тэрбээр уулын араас чоно бууж ирэхийг харав” гэж найруулах юм бол сонсголон нь их онцгүй дуулдаж байгаа биз. Хотын хүүхэд үүнийг ойлгох нь ойлгоно. Тэгтэл аливаа нэг хөгжсөн хэл бол ганцхан “ойлголт”-оор хязгаарлагддаггүй гэдэг байх аа. Жинхэнэ монгол хэлээ мэддэг хүнд бол саяхь хоёр өгүүлбэр махчилсан орчуулгын маягтай соностоно. Махчилсан орчуулгаар аргацаана гэвэл монгол хэлний ёсзүй алдагдана. Хэлний зүй тогтоол, ёсзүй алдагдвал тэр хэлний амин сүнс үгүй болно. Амин сүнс нь үгүй болохоор ямар ч хэл мөхөх тийшээ ханддаг жамтай. Үүнийг орчуулагчид ер хайхардаггүй нь гаслантай. Сонин сэтгүүл болон радио телевизийн үг ярианд тэр, тэрбээр, үүнийг түүнийг гэх мэтээр хэрэглэх нь хирээс хэтэрлээ. Гахай, нохой, хулгана, зурмыг хүртэл тэрбээр, тэрээр, тэдгээр гэж бичдэг болсон байна. Хүүхдэд зориулж гаргасан “Сэтгэхүй хөгжүүлэх сорилтууд” гэсэн номд яг тэгж бичсэн байгаа шүү.
Сонгодог бичгийн хэлний дурсгал бичгүүдэд болон манай нэрт зохиолчид, дуун хөрвүүлэгчдийн зохиол бүтээлд төлөөний үгийг тун цөөхөн хэрэглэсний жишээ гэвэл аль нэг хүний нэрийг дурдлаа гэхэд дараагийн өгүүлбэрт уул хүний нэрийг давтаж хэлэх юмуу, эсвэл монгол хэлний найруулга зүйн үүднээс давтаж хэлэхгүй өнгөрөхөд, өөрөөр хэлбэл, өгүүлэгдэхүүн хэрэглэхгүй байхад сайхан соностоод, ойлгогдоод байдаг үй түмэн жишээ бий.
Нэр үгэнд олон тоог заах дагаврыг мөн л махчилсан орчуулгын гайгаар хамаа намбаагүй хэрэглэдэг болжээ. Би энд цөөвтөр жишээ хэлье. Саналууд, ажлууд, эхлэлүүд, ярилцлагууд, удирдлагууд гэх зэргээр ярьж бичих болсон байна. Тэгвэл монгол хэлний үг бүтэх зарчмын үүднээс үзвэл, жишээлбэл, хурал удирдаж байгаа хүн санал байна уу? гэж уг хуралд оролцож буй улсаас асууна уу гэхээс биш саналууд байна уу? гэж асуудаггүй. Санал, ажил, эхлэл, асуулга, ярилцлага, удирдлага гэдэг үгүүд бол хийсвэр нэр бөгөөд монгол хэлний дотоод ёсзүйн үүднээс олон тооны утгыг өөртөө шингээж байдаг юм. Тэгвэл, сонин сэтгүүл, радио телевизээр, тэндхийн удирдлагууд тийм зочныг хүлээж авлаа гэх зэргээр ярьж бичдэг болсон байна. Удирдлагууд гэдэг нь удирдах хүмүүс гэсэн санааг хэлж байгаа бололтой.
За бас, тооны нэрийн ард орж буй нэр үгэнд олон тооны дагавар залгадаггүй. Тэгтэл гуч гаруй хонинууд гэж ярих болсон байна. Монгол хэлний өвөрмөц зүй тогтоолоор бол, сүрэг хонио ч ганц тооны хэлбэрээр хэлдэг. Дээр би “Дорж хонио хариулж явлаа” гэсэн өгүүлбэр эш татсан. Дорж ганцхан хонь хариулж яваагүй нь ойлгомжтой биздээ. Хэрэв ганцхан хонь хариулбал хөтлөж явах байлгүй.
Түүнчлэн, элдэв, хэдэн, хамаг, өдий төдий, өөр, ондоо, долоон жорын, есөн шидийн, эдгээр, тэдгээр, олон, мэр сэр гэх зэрэг үгийн дараах нэр үгийг заавал нэг тооны хэлбэрээр хэрэглэдэг. Иймэрхүү үг үй түм шүү дээ. Тэр бүрийг энд тоочих арга алга. Гадаад хэлнээс орчуулсан нэг зохиолд , “түүнд бүх өдрүүд нь нэг хэвийн санагддаг”, “өдрүүд нэг нь нөгөөтэйгөө адилхан байдаг” гэх зэрэг өгүүлбэр гарч байна. Уг нь бол “тэр хүнд өдөр хоног нь өнгөрч өгөхгүй хэцүүхэн байгааг” хэлэх гэсэн шиг байгаа юм. Энд өдрүүд гэдэг үгийг өдөр хоног гэж хэлсэн бол арай дээр байж дээ. Зарим тохиолдолд хоршоо үгийн хэлбэрээр их, олон гэдгийг зааж болдог нэг онцлог монгол хэлэнд байх шиг байна. Ажил төрөл барагддаггүй ээ гэвэл их ажилтай байгаа хүн юм байна гэж ярилцагч этгээд нь ойлгоноо доо. Үүн лүгээ адил “ажил явдал” гэвэл ганцхан ажил биш гэдэг нь мэдээж хэрэг биздээ.
Үүнийг залгуулаад хэдэн эрээвэр хураавар юм хэлье.
-Нөхцөл бүрдэв, боломж бүрдэв гэдэг хэллэгийг монгол хэлний сэтгэхүйгээр бол эерэг утгаар хэрэглэх ёстой баймаар. Тэгвэл зурагтаар “гал түймэр гарах нөхцлийг бүрдүүлэв” гээд ярьж байна лээ. Ингэж хэлэхээр гал гараасай гэсэн утгатай болчихож байх шиг.
-Ямар нэг асуудлыг шийдэж чадалгүй хойшлуулав гэсэн санааг “нээлттэй үлдээв” гэж сонин хэвлэлд бичих болсон байна. Энэ чинь ёстой л махчилсан орчуулгын сонгодог жишээ мөн дөө.
-Цаг уурын мэргэжилтэн зурагтаар “хүйтэн эрчимжэв”, “бүх аймагт цасан бүрхүүл тогтов” гээд л Монгол даяар зарлаж байна лээ. Цаг агаарын элдэв үзэгдлийг нүүдэлчин монголчууд шиг яг оноож хэлдэг өөр үндэстэн бий болов уу? Хүйтний эрч чангарав, бүх нутаг цасанд дарагдав гэж хэлэх гэхээс хэл нь татаад байдаг юм байх даа. Бас, хонь эрчимтэй хургаллаж байна гэж ярих болсон. Шидрүүн хургаллах гэж манай малчид хэдэн мянган жил яриад заншчихсан юм шүү дээ.
-Бас цагдаагийнхан “согтуучуудын барилт нэмэгдэв” гэх зэргээр ярих болсон. Үүнд “лт” гэдэг үг бүтээх дагаврыг ямар ч үгэнд хамаагүй залгаж болно гэж сонин хэвлэлийнхэн болон албан аппаратынхан үздэг болчихжээ. Энэ бол монгол хэлний яруу сонсголонд үнэхээр чих дүлийн гэрч юм шүү дээ. Цаагуураа бол архичин согтуу хүмүүс олноор баригдах болов гэж хэлэх гээд байгаа юм шиг. Баригдах, бадрах, өрнөх, баясах, ундрах гэх зэрэг үгийн эцсийн “х”-г хараад үйл үг гэж боддог бололттой. Тэгвэл Баясах, Ундрах, Бадрах гэдэг нэртэй хүн манайд олон бий шүү дээ. Арай үйл үгээр эцэг эх нь хүүхдэдээ нэр өгөөгүй байлгүй. Шинэ үсгийн дүрмэнд “х” дагавартай эдгээр үгийг үйлт нэр гээд бэлээхэн заачихсан байгаа шүү дээ. Эдгээр үгийг баясалт, ундралт, бадралт гэх зэргээр орчуулж бичихээс ч сийхгүй болжээ. Ийм нэг төөрөгдлөөс болж хэлний дотоод ёс зүй бас их алдагдаж байна шүү. “Баригдах гэдэг амаргүй ээ” гэвэл баригдах гэдэг үг маань энд өгүүлэгдэхүүн нь болж байгаа юм. Үйл үгийн эс тухайлах төлөв /инфинитив/ чинь монгол хэлэнд х-ээр төгссөн үгийг хэлж байгаа юм биш. Жишээ нь, хэлэх гэдэг үгийн хэлэ- нь эс тухайлах төлөв болж байгаа юм. Наад захын ийм ийм учир шалтгааныг орчуулга эхлэн оролдож байгаа нөхөд анхаардаг ч болоосой. Эх орноо хайрлана гэдэг чинь эх хэлээ бас хайрлахын нэр юм шүү дээ.
Юм бичдэг хүмүүсийг ганц нэг санаа авах болов уу гэж орчуулагчдын гаргадаг алдааны зөвхөн зах зухаас дурдахад ийм байна.
Тойтог овогтой Төмөрхүлэг
1944 онд Өвөрхангай аймгийн Тарагт суманд төрсөн. 1970 онд Москвагийн Олон Улсын Харилцааны Дээд Сургууль, 1984-1985 онд Францын Alliance Francaise-н Утга зохиолын дээд курс, 1988 онд Москвагийн Дипломатын Акедемийг тус тус дүүргэсэн. Түүхийн ухааны доктор цолтой.
1970-2004 оны хооронд Гадаад явдлын яаманд атташегаас элчин сайд хүртэл албан тушаал хашиж байсан бөгөөд Монгол Улсын ерөнхийлөгчийн зарлигаар Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд цол хүртсэн. 2004-2007 оны хооронд МУИС-ийн Түүхийн судалгааны хүрээлэнд, 2008 оноос хойш МУИС-ийн ОУХС-д багшилж байна.
Тэрбээр 1972 оноос утга зохиолын орчуулга хийж эхэлсэн бөгөөд Франц хэлнээс Вольтерийн “Жамаараа яваа ертөнц”, Д.Дидрогийн “Гэлэнмаа” роман, А.Камюгийн “Этгээд хүн”, Гийом де Рубрукийн “Монголын эзэнт гүрэнд зорчсон нь”, Монтескьегийн “Хуулийн амин сүнс” зэрэг гайхамшигт бүтээлүүдийг эх хэлнээ хөрвүүлсэн нэрт дуун хөрвүүлэгч билээ.
Nov 22, 2011
Есөн шид нь бүрдсэн амьтан
Ухна илжигээр дуудуулна
Мал адгуусаар цолллуулна
Мангас алмасаар овоглуулна
Гөлөг гөлчгийгөөр доромжлуулна
Хог новшоор гадуурхагдана
Хошгирно ухнатана
Нохойтно гахайлна
Шалчиганана далчиганана
Галзуурна солиорно
Элийрнэ балайрна.
Илжиг шиг зөрүүдлэнэ
Үхэр шиг гөжүүдлэнэ
Хонь шиг номхорно
Загас шиг дуугаа хураана.
Нийгмийн амьтан гэгдэг ч
Байгалийн л амьтан.
Нээрэн тоглоомгүй
Есөн шид нь бүрдсэн амьтан.
Ээрүү гацаа
Хоёр цэхэртэй
Хохимой толгойтой
Ангалздаг дарвагартай
Сарвалздаг сарвуутай
Гуйлгачин түүлгэчин
Гуйранч хулгайч
Наахуу туучий
Баагий пээдкаа
Дүлий дүмбэ
Дүнхий годил
Монш монди
Зулзага зулбасага
Адсага араатан
Шулам тийрэн
Шумуул амьсгаа гэгдэж
Элдвээр хэлүүлж
Эд эсээ үхүүлдэг ч
Цусаар урсаж нөжтэй хутгалдалгүй
Тосоор гоожиж буян нь дэлгэрэг.
Үгээ хэлж үсээ зулгаалгүй
Үйлээ эдэлж үхэж далд оролгүй
Тамаа цайж тамтагтаа тулалгүй
Хуруу хумсаа хугалалгүй
Нэр нүүрээ баралгүй
Насаа нэмж нартаж жаргаж яваг.
Бүү харааж зүх
Бүхнийг ерөөж ивээ.
Мал адгуусаар цолллуулна
Мангас алмасаар овоглуулна
Гөлөг гөлчгийгөөр доромжлуулна
Хог новшоор гадуурхагдана
Хошгирно ухнатана
Нохойтно гахайлна
Шалчиганана далчиганана
Галзуурна солиорно
Элийрнэ балайрна.
Илжиг шиг зөрүүдлэнэ
Үхэр шиг гөжүүдлэнэ
Хонь шиг номхорно
Загас шиг дуугаа хураана.
Нийгмийн амьтан гэгдэг ч
Байгалийн л амьтан.
Нээрэн тоглоомгүй
Есөн шид нь бүрдсэн амьтан.
Ээрүү гацаа
Хоёр цэхэртэй
Хохимой толгойтой
Ангалздаг дарвагартай
Сарвалздаг сарвуутай
Гуйлгачин түүлгэчин
Гуйранч хулгайч
Наахуу туучий
Баагий пээдкаа
Дүлий дүмбэ
Дүнхий годил
Монш монди
Зулзага зулбасага
Адсага араатан
Шулам тийрэн
Шумуул амьсгаа гэгдэж
Элдвээр хэлүүлж
Эд эсээ үхүүлдэг ч
Цусаар урсаж нөжтэй хутгалдалгүй
Тосоор гоожиж буян нь дэлгэрэг.
Үгээ хэлж үсээ зулгаалгүй
Үйлээ эдэлж үхэж далд оролгүй
Тамаа цайж тамтагтаа тулалгүй
Хуруу хумсаа хугалалгүй
Нэр нүүрээ баралгүй
Насаа нэмж нартаж жаргаж яваг.
Бүү харааж зүх
Бүхнийг ерөөж ивээ.
Oct 15, 2011
Д.Болдбаатар "Гадаад хэл төгс сурахуйн нууц”-аас
эх сурвалж: http://niitiin.com/news/2011-09-16-4627
Олонх хүмүүс яагаад гадаад хэлийг амжилттай сайн сурч чаддаггүй вэ?
Сүүлийн үед манай улсад харь хэлийг сонирхон суралцагсдын тоо жил ирэх тусам өсөн нэмэгдэж гадаад хэл - ний чиглэлийн сурах бичиг, толь бичиг олон арваараа хэвлэгдэн гарах боллоо. Гадаад хэлний мэдлэг нь зөвхөн хувь хүний хүмүүжил боловсролд төдийгүй улс нийгмийн хөгжилд ч чухал дэмтэй хүчин зүйл гэдэг нь ойлгомжтой. Гэвч манай улсын бага дунд сургуульд ч тэр, их дээд сургуульд ч тэр гадаад хэлний сургалт тэр болгон үр дүнтэй явагдахгүй байгаа гэвэл та санал нийлэх байх аа. Олон жил гадаад хэлний чиглэлээр ажиллаж, багагүй хугацаагаар оюутан залуусыг гадаад хэл сургах үйлсэд зүтгэж байх явцдаа ажиглаж мэдсэн зүйл юу гэвэл олонхи хүмүүс гадаад хэлийг амжилттай сурч чадахгүй байгаа нь зөвхөн хувь хүний хичээл зүтгэлээс хамаараад зогсохгүй хамгийн гол нь манай гадаад хэлний сургалт - ын арга зүй, орчин нөхцөл хоцрогдсонд асуудлын гол байх шиг санагддаг. Гадаад хэлийг амжилттай суръя гэсэн хүн тухайн хэлийг сурахтай холбогдсон бэрхшээлүүдийн талаар үнэн зөв ойлголттой болж улмаар түүнийг гэтлэн давах аргуудаа зөв тодорхойлж чадвал богино хугацаанд сайн сурах бололцоотой юм.
Юуны өмнө манайд хэрэглэгдэж байгаа олонхи гадаад хэлний сурах бичгүүдэд ихээхэн учир дутагдал байдаг. Сурах бичгүүдийн бүтцээс харах юм бол цагаан толгойгоо зааж дуусаад үгсийн давтамж муутай том том саланги бичвэрүүдтэй холбогдсон дүрмийн мэдлэгийг ойлгож, шинэ үгийг цээжлэх амаргүй асуудлыг хэл эхлэн сурч байгаа хүний өмнө тавьдаг. Түүнчлэн олонхи сургуулиуд хэлний доод курсуудэд шинэ залуу багш нараараа заалгаж эхлэдэг тул тэд хичээлийг эрчимжүүлэх нэрийдлээр хэт хурдан зааж суралцагсдыг хөлдөө чирэх явдал түгээмэл байна. Ингэснээр гадаад хэлийг эхлэн суралцагч цөөнгүй хүмүүс гадаад хэлийг сурна гэдэг авьяастай цөөхөн хүмүүсийн санаархдаг хэрэг юм байна, миний хувьд ёстой бүтэшгүй нь гэсэн гутранги бодолтой хоцордог.
Манай гадаад хэлний сургалт - ыг хөндлөнгөөс ажиглаж байхад багш гаднаас орж ирээд хичээлийн эхний хэсэгт даалгавар шалгаж эхлэнэ. Гучин сурагчтай анги байна гэж бодоход улирлын дүн дөхсөн байвал асуугдаж гайгүй дүн авах гэсэн гурав дөрвөн сурагч бичвэрээ хальт мөлтхөн цээжилж асуугдаж байх зуур бусад нь өөр хичээл хийх, хоорондоо дэл сул юм ярих, онгоц буудах, хөзөрдөх зэргээр цагийг үр ашиггүй өнгөрөөж байдаг нь нууц биш. Хөөрхий ганц багш энэ бүхнийг хянах, чиглүүлэх боломж нөхцөл маруухан. Ингээд даалгавар шалгахад 10-15 минутыг зараад залгуулан шинэ хичээл зааж эхлэнэ. Сурах бичигтэй холбогдсон дээрхи хүндрэл байдаг болохоор сурагчдын ихэнхи нь шинэ үгээ цээжлээгүй, дүрмээ ойлгоогүйн улмаас хичээлд хандах хандлага сулхан байх нь ойлгомжтой. Тэгэхээр даалгавар шалгаж байх үед эхлэсэн нөгөө назгай байдал хичээлийн турш сэмээрхэн үргэлжилнэ. Багш ч гэсэн ийм байдалтай зугуухан эвлэрдэг бөгөөд өөрчлөе ч гэсэн аргаа мэдэхгүй, өөрчлөлөө ч гэсэн цалин хөлс амьдрал ахуйд нь нэмэр болохгүй тул тэгсхийгээд биед амар шиг байж байгаад хонх дуугарахыг хүлээнэ. Намайг бага дунд болон их сургуульд сурч байхад гадаад хэлний сургалт иймэрхүү байдалтай байсан бөгөөд одоо ч байдал нэг их дээрдээгүй харин ч улам дордсон байх магадлалтай юм.
Дээрх байдал хаа сайгүй ноёлж байгаа болохоор цөөн тооны биеэ дайчилж, чөлөөт цагаа гадаад хэл сурахад зөв ашиглаж чаддаг суралцагсдыг эс тооцох юм бол олонх нь гадаад хэлний хичээлд дур сонирхол буурч түүний хэрээр сурсан мэдсэн зүйлсээр хомс хоцордог. Хүмүүсийн гадаад хэл сурах хүсэл тэмүүлэл ихсэж байгаагийн эсрэг манай гадаад хэлний сургалтанд оршиж байгаа дээрх мэт назгай байдлыг зарим зальжин улс овжин ашиглаж гадаад хэлийг "Амар хялбар сурах аргуудын” талаар лекц уншин, ном хэвлүүлж өвөр түрийгээ түнтийлгэхийг санаархах боллоо. Ер нь гадаад хэлийг сурах дөт арга замын талаарх дээрх мэт хөнгөн хийсвэр "Арга зам” гэгч нь таны гадаад хэлийг сурах холын аянд төдийлөн тустай нөхөр байж чадахгүй, иймэрхүү үг яриа хэлний өндөр боловсролтой хүний амнаас гарах учиргүй гэдгийг онцлохын ялдамд манай өвөг дээдсийн буй болгож бидэнд өвлүүлсэн гадаад хэлийг сурах "Эртний монголын гэрийн сургалтын аргын” талаар цэгцтэй ойлголт өгөхийг би хичээж байна.
Шинжлэх ухаан техник хөгжсөн өнөө цагт бид ганц хэлийг сурч ядаж байхад манай өвөг дээдэс ардын хувьсгалын өмнө эсгий гэрт, өөхөн дэнгийн гэрэлд "Эртний монголын гэрийн сургалтын аргаар” монгол бичиг, манж, хятад, төвд, самгарьд зэрэг дорно дахины таван хэлэнд нэвтэрхий гүүш, мэргэдийг бэлтгэн гаргаж байсан нь хол ойр алдар суугаа дуурсгах бүтээл туурвиж байсан байна. Энэхүү арга ухааныг орчин үеийн гадаад хэлний сургалтанд бүтээлчээр хэрэглэж чадваас сурагч, оюутанд хоёр гурван гадаад хэлийг төвөггүй сургаж болох бөгөөд түүний хэрээр хувь хүний хүмүүжил боловсролын чанар дээшлэх нь ойлгомжтой. Ингээд гэрийн сургалтын аргын зарим онцлогоос та бүхэнд тайлбарлан өгүүлье. Та бүхэн мэргэн оюундаа дүгнэж цэгнээд өөрт тохирсон ашигтай аргыг боловсруулан гадаад хэлийг амжилттай сурахдаа хэрэглэнэ гэж найдаж байна.
Хоёр настай хүүхэд хорин настай залуу
Хүүхэд хоёроос гурван нас хүрэх зуур гэр бүлийн хүрээний ойр зуурын ярианы хэлийг бүрэн ойлгож өөртөө тохирсон хэмжээнд ярих чадварыг эзэмшсэн байдаг. Харин хорин настай залуусын тухайд хэл сурах гэдэг тун амаргүй хэрэг болон хувирдагийн нууц юу? Энэ асуултанд гадаад хэлийг сурахтай холбоотой хувь хүний зүгээс хамаарах бэрхшээл нуугдаж байгаа юм. Манай олонхи хүмүүс энэ асуултанд "Хүүхэд бага байхдаа хэл сурах авьяастай байдаг. Харин том болох тусмаа тэр авьяас нь алга болдог” гэсэн иш үндэсгүй явган яриагаар хариулж бие биеийнхээ сурах идэвхийг бууруулдаг шүү дээ. Бурхны сургаал энэ асуултанд хамгийн үнэн зөв төгс төгөлдөр хариултыг өгч чаддаг байна. Энэ сургаалын дагуу бол хүний билиг оюун нь төрөлхөөсөө ямар ч хэцүү мэдлэг ухааныг ойлгон сурах чадвартай байдаг ажээ. Буддын шашинд билиг оюуны бэлгэдэл Манзушир бурхныг баруун гартаа хурц илд барьснаар дүрсэлсэн байдаг нь дайнч байлдаанч гэсэн утгыг илэрхийлж байгаа биш харин хүн "Билгийн чанадад” хүрч чадваас үхлийг хүртэл ялан дийлж, зовлонгоос эгнэгт ангижран мөнхийн хутгийг олж болох юм шүү гэсэн гүн нарийн утгыг бэлгэдсэн хэрэг ажээ. Дөнгөж төрсөн хүүхдэд билиг оюуны энэхүү чанар нь онцгой хурц хэвээрээ хувиралгүй хадгалагдаж байдаг тул хэл хэмээх нарийн системийн учрыг төвөггүй ойлгож сурч чаддаг ажээ. Харин хүүхдийн нас нь нэмэгдэх тусам гэр бүлийн болоод байгаль нийгмийн янз бүрийн нөлөөлөлд билиг оюун автан түүний мөн чанар тоосонд дарагдаж байгаа мэт бүдгэрч ирдэг байна. Өөрөөр хэлбэл өсч томрохын хэрээр элдэв бодлын тоос билиг оюуныг улам бүр дарж байдаг тул хоёр настай хүүхэдтэй харьцуулахад хорин настай залуугийн хувьд гадаад хэлийг сурах явдал амаргүй хэрэг болон хувирсан байх болно. Нас ахих тусам улам бүр зузааран билиг оюуныг тоос мэт бүрхэж байдаг элдэв дээдийн бодлыг Бурхны сургаалд "Нисваанис”, "Түмэн бодол” гэхчлэн нэрлэдэг.
Дээр өгүүлсэн бүхнээс үзэхэд хоёр настай хүүхэд хэл суръя ч гэж бодохгүй зөвхөн билиг оюуны хурц чанартаа дулдуйдан байгалийн аясаар хэл сурчихдаг. Харин хорин настай залуугийн тухайд гэвэл гадаад хэлний хичээл дээр сууж байхдаа тухайн хичээлд анхаарлаа хандуулахын оронд "Гэдэс өлсөж байх чинь.”, "Энэ хичээл хурдан дуусаасай.”, "Монголд ч гадаад хэл сурахгүй юм шиг байна аа. Болж өгвөл нутагт нь оччихвол хурдан сурна байх даа.”, "Хурдан харьж FM-ээ сонсох юмсан.”, "Өнөө орой бүх телевизээр солонгос кинотой юм байна лээ шүү дээ.” ..гэх мэтчилэн есөн шидийн бодол толгойд нь эргэлдэж байдаг. Тэгвэл энэ байдлыг арилгаж хоёр настай хүүхэд шиг болчихвол, өөрөөр хэлбэл билиг оюуныг тоос мэт бүрхэж, төрөлхийн хурц чанарыг нь бууруулж байдаг "Түмэн бодлоос” чөлөөлөгдөж зөвхөн гадаад хэл рүү билиг оюунаа төвлөрүүлж чадах юм бол хорин настай залуугийн хувьд хоёр настай хүүхдээс илүү сайн гадаад хэлийг сурах боломжтой болдог байна. Манай өвөг дээдэс Бурхны сургаалын номлосон энэхүү зүй тогтлыг эрт дээр үеэс нарийн сайн мэддэг байсан тул "Гэрийн сургалт” хэмээх аргыг боловсруулж дорно дахины таван хэлтэй сод мэргэдийг бэлтгэн гаргадаг байжээ.
Д.Болдбаатар "Гадаад хэл төгс сурахуйн нууц”
ЯМАР ХYН ГАДААД ХЭЛИЙГ ТӨГС СУРАХ БОЛОМЖТОЙ ВЭ?
Монгол хэлээр ярьж чаддаг хүн болгон сурах боломжтой. Тэр дундаа тухайн гадаад хэлийг сурах чин эрмэлзэлтэй, уйгагүй тэвчээртэй хүн ямар ч гадаад хэлийг баталгаатай төгс сурч чадна. Та арван жилдээ гадаад хэлний хичээлд гавихгүй байсаар их дээд сургуульд ч гэсэн тэр байдал чинь үргэлжилсээр байж мэдэх юм. Тэгсэн ч миний одоо сурдаг хөг өнгөрсөн байлгүй дээ гэж битгий бодоорой. Жаахан хүүхэд гадаад хэлийг хэрхэн хурдан сурдагийн нууцыг дээр өгүүлсэн шүү дээ. Тийм болохоор хичнээн их хоцорсон мэт санагдаж байвч бүр эхнээс нь үзээд алдахад оройтохгүй. Шинээр үзэж эхлэхээр шийдсэн бол өдөр болгоны үзэх хичээлийн ачааллыг битгий их байлгаарай. Yзэх сэдвийн их бага гол биш хамгийн чухал нь өдөр болгон тогтмол хийгээд байх явдал л чухал юм шүү.
Анхан шатны хичээлийг бага гэж басах дунд дээд шатны хүнд сэдэв рүү санаархан ороод зориг мохох явдал бол эхлэн үзэгчдийн амжилтанд хүрдэггүйн нийтлэг шалтгаан мөн. Тэгэхээр анхан шатны хичээлийн агуулгыг сайтар эзэмшин зөв сайхан уншиж сурахад тэвчээртэй хичээх хэрэгтэй. Энгийн хялбар байна гэж битгий гологтун. Та бүхний гадаадад очиж сурвал, гадаад багштай байсан цагт сая сайн ярьдаг болох байлгүй гэж мөрөөдөөд байдаг ярианы хэлний чадвар чинь чухам л анхан шатанд бүрддэг юм шүү дээ. Тийм болохоор анхан шатны хичээлийн бичвэрийг бага гэж басалгүй дахин чанга дуугаар дуудан уншаад бай. Цэвэр сайхан хуулан бичээд бай. Харин яг хэд унших бичихийн тухайд гэвэл өөрийн цаг боломжоо харгалзан тогтоо. Тэгэхдээ өдөр бүр 2-3 цагаас багагүй хугацаатай байхаар зохицуулах нь чухал. Ингээд анхан шатны хичээлүүдийг гартаа оруулсан бол дунд шатны хичээл рүү зугуухан орж болно. Шинэ үгээ тольд, утгыг сайтар орчуулан ойлгож ав. Тэгээд л анхан шатанд үзэж байсан аргаараа олон дахин хуулж, уншаад бай. Энэ үед хуулалт, уншилтын тоогоо бага зэргээр бууруулж болно. Энд анхааруулж хэлэхэд өдөрт 2-3 цаг гадаад хэлээр хичээллэнэ гэвэл уншилт 30 минут орчим үлдсэн хугацааг хуулж бичихэд зарцуулж болох юм.
Аливаа гадаад хэлийг үзэж байхад дунд шатанд хоёр хэлний сэтгэлгээний зөрөө ихсэж ирнэ. Тухайлбал манай монгол хэлэнд "Эмнэлэгт хэвтэх”,”Бөгтөр хүн” гэж ярьдаг байхад хятад хэлээр "Эмнэлэгт амьдрах”, "Тэмээн нуруутай хүн”, япон хэлээр "Эмнэлэгт амьдрах”, "Мууран нуруут” гэх мэт. Хамгийн гол нь та энэ бүхэнд төвөгшөөн яршиг шаалгүй тэвчээртэй олон дахин уншиж бичээд байх хэрэгтэй. Тэгэх аваас тодорхой хугацааны дараа хоёр хэлний энэ мэт сэтгэлгээний зөрөөг гэтлэн давж нэг л мэдсэн эх сайхан монгол хэл шигээ ойлгож тэр түвшинд ярьж бичиж орчуулдаг болсон байх болно. Та өдөрт хоёр цаг л гадаад хэлээр хичээллэнэ гэж тогтсон бол тэр хугацаагаа ягштал барьж байвал их өгөөжтэй шүү. Зарим сэтгэл хөөрсөн үедээ 4-5 цаг толгой өөд татахгүй хичээллээд дургүйгээ хүрэхээрээ хоёр гурван өдөр ор тас хаяж давхиад байвал хүссэн үр дүнгээ өгөхгүй сэтгэл гонсгор хоцрох нь ойлгомжтой. Тийм болохоор хоёр цаг хийхээр тогтсон бол тэр л хугацаандаа давтаж хийчихээд номоо хойш тавьж бай. Харин хагас бүтэн сайн хэмээн өөртөө чөлөө өгч өдөр алгасахгүй байх нь чухал.
Зарим хүн гадаад хэлийг сурах аргачлал гэхээсээ илүү баахан гүн ухаан номлочихлоо, яг барьцтай юу хэлэх гээд байгаа юм бол доо? гэж бодож байж болох юм. Ингэж шүүмжлэхээсээ өмнө та миний дээр бичсэн зүйлсийг дахин нэг тогтож уншаад эрэгцүүлэн бодож үзээрэй. Хамгийн гол нь нөхцөл боломжиндоо тохирсон өөрийн гэсэн аргыг боловсруулж ав. Тэгээд гурван сар тууштай хичээллэсний дараа маш олон зүйлийг ухаарч хаашаа явах, юу сурах чиг чинь тодроод ирнэ. "Аливаа хүн сурах чиглэлийг эрхэм болговол хандах зүг өөрөө тодорно” гэж жанжин Сүхбаатарын хэлсэн үг чухам энэ ёсыг сургаж байгаа юм. Ингээд дээр бичсэн зүйлсээ базан өөрийн боловсруулсан гадаад хэлийг сурах аргын гол санааг танилцуулъя. "Гадаад хэл сурахын тулд өдрийн зөв дэгийг баримталж, амжилттай сурахын төлөө сэтгэл санаагаа төвлөрүүлэн тогтоо. Битгий элдэв дэмий зүйл бодож толгойгоо гашилга. Тухайн өдөр үзсэн сэдвийг олон дахин унш. Олон дахин хуулан бич. Илүү гарсан чөлөөт цагаа гэрийн ажил хийх зэрэг ашигтай үйлд зориулан муу зуршил, муу нөхдөд бүү уруу татагд”
Эртний монголын гэрийн сургалтын цөм болсон энэхүү аргыг манай "Гэгээ” гадаад хэлний дээд сургууль өнгөрсөн зургаан жилийн хугацаанд туршин хэрэгжүүлж ирсэн бөгөөд төгсөгчид маань амжилттай сайн суралцан эртний хятад хэлний мэдлэгийг хүртэл гүнзгий сайн суралцсан хүн хэд хэд бий. Сүүлийн гурван жил дараалан хятад хэлний улсын олимпиадад манай сургуулийн оюутнууд л энэ чиглэлийн хувийн их дээд сургуулиудаас ганцаараа шахуу МУИС, ХИС зэрэг олон жилийн сургалтын аргын баялаг уламжлалтай томоохон сургуулийн оюутнуудтай ана мана өрсөлдөж байгаагийн нууц нь гэвэл чухам "Эртний монголын гэрийн сургалтын аргыг” амжилттай туршин хэрэгжүүлж буйд байгаа билээ.
Гадаад хэлний мэдлэг дээшлэх үе шатууд
Би өөрийн чинь хэлсэн аргаар гурван сар уншиж бичээд овоо дөртэй болчихлоо. Одоо цаашаа яаж хичээллэх вэ? гэсэн асуулт гарч мэдэх юм. Гэхдээ үнэхээр гурван сар энэ аргаар уйгагүй хичээллэсэн хүн байх аваас иймэрхүү зүйл асуухгүй дуугүй л цаашаа үргэлжлүүлэн сурах болов уу гэж би бодож байна. Яагаад гэвэл олонх хүмүүс хэлний авьяасгүйдээ биш хичээл номоо давтахгүй, оролдохгүй байгаагаас гадаад хэлний хичээлдээ хоцроод байгааг та бүхэн миний дээр өгүүлсэн хэсгийг уншиж байхдаа ойлгосон байх аа. Харин хийгээд, оролдоод байгаа хүнд бол олон олон асуултын учиг аяндаа аяндаа ойлгогдож тайлагдах болно. Эртний хятадын их сэтгэгч Лаоз "Их ёсны тухай сонссон дээд төрөлтөн дуугаа хураадаг. Дунд төрөлтөнд тийм ч юм шиг, үгүй ч юм шиг санагддаг. Харин доод төрөлтөн шоолж инээдэг.” хэмээх мэргэн сургаалаа айлдсан байдаг нь чухам үүнийг хэлж байгаа юм. Дээр өгүүлсэн "Гэрийн сургалтын аргыг” сонирхон хичээллээд үзсэн чин зоригтой хүн чамгүй ихийг ухаарч чигээ олсон байх нь эргэлзээгүй. Харин энэ сургаалд үл итгэж, биеийн амрыг харах дуртай нэг нь хуучин байрандаа л хэвээрээ хоцорсон байх нь дамжиггүй.
Д.Болдбаатар "Гадаад хэл төгс сурахуйн нууц”
Олонх хүмүүс яагаад гадаад хэлийг амжилттай сайн сурч чаддаггүй вэ?
Сүүлийн үед манай улсад харь хэлийг сонирхон суралцагсдын тоо жил ирэх тусам өсөн нэмэгдэж гадаад хэл - ний чиглэлийн сурах бичиг, толь бичиг олон арваараа хэвлэгдэн гарах боллоо. Гадаад хэлний мэдлэг нь зөвхөн хувь хүний хүмүүжил боловсролд төдийгүй улс нийгмийн хөгжилд ч чухал дэмтэй хүчин зүйл гэдэг нь ойлгомжтой. Гэвч манай улсын бага дунд сургуульд ч тэр, их дээд сургуульд ч тэр гадаад хэлний сургалт тэр болгон үр дүнтэй явагдахгүй байгаа гэвэл та санал нийлэх байх аа. Олон жил гадаад хэлний чиглэлээр ажиллаж, багагүй хугацаагаар оюутан залуусыг гадаад хэл сургах үйлсэд зүтгэж байх явцдаа ажиглаж мэдсэн зүйл юу гэвэл олонхи хүмүүс гадаад хэлийг амжилттай сурч чадахгүй байгаа нь зөвхөн хувь хүний хичээл зүтгэлээс хамаараад зогсохгүй хамгийн гол нь манай гадаад хэлний сургалт - ын арга зүй, орчин нөхцөл хоцрогдсонд асуудлын гол байх шиг санагддаг. Гадаад хэлийг амжилттай суръя гэсэн хүн тухайн хэлийг сурахтай холбогдсон бэрхшээлүүдийн талаар үнэн зөв ойлголттой болж улмаар түүнийг гэтлэн давах аргуудаа зөв тодорхойлж чадвал богино хугацаанд сайн сурах бололцоотой юм.
Юуны өмнө манайд хэрэглэгдэж байгаа олонхи гадаад хэлний сурах бичгүүдэд ихээхэн учир дутагдал байдаг. Сурах бичгүүдийн бүтцээс харах юм бол цагаан толгойгоо зааж дуусаад үгсийн давтамж муутай том том саланги бичвэрүүдтэй холбогдсон дүрмийн мэдлэгийг ойлгож, шинэ үгийг цээжлэх амаргүй асуудлыг хэл эхлэн сурч байгаа хүний өмнө тавьдаг. Түүнчлэн олонхи сургуулиуд хэлний доод курсуудэд шинэ залуу багш нараараа заалгаж эхлэдэг тул тэд хичээлийг эрчимжүүлэх нэрийдлээр хэт хурдан зааж суралцагсдыг хөлдөө чирэх явдал түгээмэл байна. Ингэснээр гадаад хэлийг эхлэн суралцагч цөөнгүй хүмүүс гадаад хэлийг сурна гэдэг авьяастай цөөхөн хүмүүсийн санаархдаг хэрэг юм байна, миний хувьд ёстой бүтэшгүй нь гэсэн гутранги бодолтой хоцордог.
Манай гадаад хэлний сургалт - ыг хөндлөнгөөс ажиглаж байхад багш гаднаас орж ирээд хичээлийн эхний хэсэгт даалгавар шалгаж эхлэнэ. Гучин сурагчтай анги байна гэж бодоход улирлын дүн дөхсөн байвал асуугдаж гайгүй дүн авах гэсэн гурав дөрвөн сурагч бичвэрээ хальт мөлтхөн цээжилж асуугдаж байх зуур бусад нь өөр хичээл хийх, хоорондоо дэл сул юм ярих, онгоц буудах, хөзөрдөх зэргээр цагийг үр ашиггүй өнгөрөөж байдаг нь нууц биш. Хөөрхий ганц багш энэ бүхнийг хянах, чиглүүлэх боломж нөхцөл маруухан. Ингээд даалгавар шалгахад 10-15 минутыг зараад залгуулан шинэ хичээл зааж эхлэнэ. Сурах бичигтэй холбогдсон дээрхи хүндрэл байдаг болохоор сурагчдын ихэнхи нь шинэ үгээ цээжлээгүй, дүрмээ ойлгоогүйн улмаас хичээлд хандах хандлага сулхан байх нь ойлгомжтой. Тэгэхээр даалгавар шалгаж байх үед эхлэсэн нөгөө назгай байдал хичээлийн турш сэмээрхэн үргэлжилнэ. Багш ч гэсэн ийм байдалтай зугуухан эвлэрдэг бөгөөд өөрчлөе ч гэсэн аргаа мэдэхгүй, өөрчлөлөө ч гэсэн цалин хөлс амьдрал ахуйд нь нэмэр болохгүй тул тэгсхийгээд биед амар шиг байж байгаад хонх дуугарахыг хүлээнэ. Намайг бага дунд болон их сургуульд сурч байхад гадаад хэлний сургалт иймэрхүү байдалтай байсан бөгөөд одоо ч байдал нэг их дээрдээгүй харин ч улам дордсон байх магадлалтай юм.
Дээрх байдал хаа сайгүй ноёлж байгаа болохоор цөөн тооны биеэ дайчилж, чөлөөт цагаа гадаад хэл сурахад зөв ашиглаж чаддаг суралцагсдыг эс тооцох юм бол олонх нь гадаад хэлний хичээлд дур сонирхол буурч түүний хэрээр сурсан мэдсэн зүйлсээр хомс хоцордог. Хүмүүсийн гадаад хэл сурах хүсэл тэмүүлэл ихсэж байгаагийн эсрэг манай гадаад хэлний сургалтанд оршиж байгаа дээрх мэт назгай байдлыг зарим зальжин улс овжин ашиглаж гадаад хэлийг "Амар хялбар сурах аргуудын” талаар лекц уншин, ном хэвлүүлж өвөр түрийгээ түнтийлгэхийг санаархах боллоо. Ер нь гадаад хэлийг сурах дөт арга замын талаарх дээрх мэт хөнгөн хийсвэр "Арга зам” гэгч нь таны гадаад хэлийг сурах холын аянд төдийлөн тустай нөхөр байж чадахгүй, иймэрхүү үг яриа хэлний өндөр боловсролтой хүний амнаас гарах учиргүй гэдгийг онцлохын ялдамд манай өвөг дээдсийн буй болгож бидэнд өвлүүлсэн гадаад хэлийг сурах "Эртний монголын гэрийн сургалтын аргын” талаар цэгцтэй ойлголт өгөхийг би хичээж байна.
Шинжлэх ухаан техник хөгжсөн өнөө цагт бид ганц хэлийг сурч ядаж байхад манай өвөг дээдэс ардын хувьсгалын өмнө эсгий гэрт, өөхөн дэнгийн гэрэлд "Эртний монголын гэрийн сургалтын аргаар” монгол бичиг, манж, хятад, төвд, самгарьд зэрэг дорно дахины таван хэлэнд нэвтэрхий гүүш, мэргэдийг бэлтгэн гаргаж байсан нь хол ойр алдар суугаа дуурсгах бүтээл туурвиж байсан байна. Энэхүү арга ухааныг орчин үеийн гадаад хэлний сургалтанд бүтээлчээр хэрэглэж чадваас сурагч, оюутанд хоёр гурван гадаад хэлийг төвөггүй сургаж болох бөгөөд түүний хэрээр хувь хүний хүмүүжил боловсролын чанар дээшлэх нь ойлгомжтой. Ингээд гэрийн сургалтын аргын зарим онцлогоос та бүхэнд тайлбарлан өгүүлье. Та бүхэн мэргэн оюундаа дүгнэж цэгнээд өөрт тохирсон ашигтай аргыг боловсруулан гадаад хэлийг амжилттай сурахдаа хэрэглэнэ гэж найдаж байна.
Хоёр настай хүүхэд хорин настай залуу
Хүүхэд хоёроос гурван нас хүрэх зуур гэр бүлийн хүрээний ойр зуурын ярианы хэлийг бүрэн ойлгож өөртөө тохирсон хэмжээнд ярих чадварыг эзэмшсэн байдаг. Харин хорин настай залуусын тухайд хэл сурах гэдэг тун амаргүй хэрэг болон хувирдагийн нууц юу? Энэ асуултанд гадаад хэлийг сурахтай холбоотой хувь хүний зүгээс хамаарах бэрхшээл нуугдаж байгаа юм. Манай олонхи хүмүүс энэ асуултанд "Хүүхэд бага байхдаа хэл сурах авьяастай байдаг. Харин том болох тусмаа тэр авьяас нь алга болдог” гэсэн иш үндэсгүй явган яриагаар хариулж бие биеийнхээ сурах идэвхийг бууруулдаг шүү дээ. Бурхны сургаал энэ асуултанд хамгийн үнэн зөв төгс төгөлдөр хариултыг өгч чаддаг байна. Энэ сургаалын дагуу бол хүний билиг оюун нь төрөлхөөсөө ямар ч хэцүү мэдлэг ухааныг ойлгон сурах чадвартай байдаг ажээ. Буддын шашинд билиг оюуны бэлгэдэл Манзушир бурхныг баруун гартаа хурц илд барьснаар дүрсэлсэн байдаг нь дайнч байлдаанч гэсэн утгыг илэрхийлж байгаа биш харин хүн "Билгийн чанадад” хүрч чадваас үхлийг хүртэл ялан дийлж, зовлонгоос эгнэгт ангижран мөнхийн хутгийг олж болох юм шүү гэсэн гүн нарийн утгыг бэлгэдсэн хэрэг ажээ. Дөнгөж төрсөн хүүхдэд билиг оюуны энэхүү чанар нь онцгой хурц хэвээрээ хувиралгүй хадгалагдаж байдаг тул хэл хэмээх нарийн системийн учрыг төвөггүй ойлгож сурч чаддаг ажээ. Харин хүүхдийн нас нь нэмэгдэх тусам гэр бүлийн болоод байгаль нийгмийн янз бүрийн нөлөөлөлд билиг оюун автан түүний мөн чанар тоосонд дарагдаж байгаа мэт бүдгэрч ирдэг байна. Өөрөөр хэлбэл өсч томрохын хэрээр элдэв бодлын тоос билиг оюуныг улам бүр дарж байдаг тул хоёр настай хүүхэдтэй харьцуулахад хорин настай залуугийн хувьд гадаад хэлийг сурах явдал амаргүй хэрэг болон хувирсан байх болно. Нас ахих тусам улам бүр зузааран билиг оюуныг тоос мэт бүрхэж байдаг элдэв дээдийн бодлыг Бурхны сургаалд "Нисваанис”, "Түмэн бодол” гэхчлэн нэрлэдэг.
Дээр өгүүлсэн бүхнээс үзэхэд хоёр настай хүүхэд хэл суръя ч гэж бодохгүй зөвхөн билиг оюуны хурц чанартаа дулдуйдан байгалийн аясаар хэл сурчихдаг. Харин хорин настай залуугийн тухайд гэвэл гадаад хэлний хичээл дээр сууж байхдаа тухайн хичээлд анхаарлаа хандуулахын оронд "Гэдэс өлсөж байх чинь.”, "Энэ хичээл хурдан дуусаасай.”, "Монголд ч гадаад хэл сурахгүй юм шиг байна аа. Болж өгвөл нутагт нь оччихвол хурдан сурна байх даа.”, "Хурдан харьж FM-ээ сонсох юмсан.”, "Өнөө орой бүх телевизээр солонгос кинотой юм байна лээ шүү дээ.” ..гэх мэтчилэн есөн шидийн бодол толгойд нь эргэлдэж байдаг. Тэгвэл энэ байдлыг арилгаж хоёр настай хүүхэд шиг болчихвол, өөрөөр хэлбэл билиг оюуныг тоос мэт бүрхэж, төрөлхийн хурц чанарыг нь бууруулж байдаг "Түмэн бодлоос” чөлөөлөгдөж зөвхөн гадаад хэл рүү билиг оюунаа төвлөрүүлж чадах юм бол хорин настай залуугийн хувьд хоёр настай хүүхдээс илүү сайн гадаад хэлийг сурах боломжтой болдог байна. Манай өвөг дээдэс Бурхны сургаалын номлосон энэхүү зүй тогтлыг эрт дээр үеэс нарийн сайн мэддэг байсан тул "Гэрийн сургалт” хэмээх аргыг боловсруулж дорно дахины таван хэлтэй сод мэргэдийг бэлтгэн гаргадаг байжээ.
Д.Болдбаатар "Гадаад хэл төгс сурахуйн нууц”
ЯМАР ХYН ГАДААД ХЭЛИЙГ ТӨГС СУРАХ БОЛОМЖТОЙ ВЭ?
Монгол хэлээр ярьж чаддаг хүн болгон сурах боломжтой. Тэр дундаа тухайн гадаад хэлийг сурах чин эрмэлзэлтэй, уйгагүй тэвчээртэй хүн ямар ч гадаад хэлийг баталгаатай төгс сурч чадна. Та арван жилдээ гадаад хэлний хичээлд гавихгүй байсаар их дээд сургуульд ч гэсэн тэр байдал чинь үргэлжилсээр байж мэдэх юм. Тэгсэн ч миний одоо сурдаг хөг өнгөрсөн байлгүй дээ гэж битгий бодоорой. Жаахан хүүхэд гадаад хэлийг хэрхэн хурдан сурдагийн нууцыг дээр өгүүлсэн шүү дээ. Тийм болохоор хичнээн их хоцорсон мэт санагдаж байвч бүр эхнээс нь үзээд алдахад оройтохгүй. Шинээр үзэж эхлэхээр шийдсэн бол өдөр болгоны үзэх хичээлийн ачааллыг битгий их байлгаарай. Yзэх сэдвийн их бага гол биш хамгийн чухал нь өдөр болгон тогтмол хийгээд байх явдал л чухал юм шүү.
Анхан шатны хичээлийг бага гэж басах дунд дээд шатны хүнд сэдэв рүү санаархан ороод зориг мохох явдал бол эхлэн үзэгчдийн амжилтанд хүрдэггүйн нийтлэг шалтгаан мөн. Тэгэхээр анхан шатны хичээлийн агуулгыг сайтар эзэмшин зөв сайхан уншиж сурахад тэвчээртэй хичээх хэрэгтэй. Энгийн хялбар байна гэж битгий гологтун. Та бүхний гадаадад очиж сурвал, гадаад багштай байсан цагт сая сайн ярьдаг болох байлгүй гэж мөрөөдөөд байдаг ярианы хэлний чадвар чинь чухам л анхан шатанд бүрддэг юм шүү дээ. Тийм болохоор анхан шатны хичээлийн бичвэрийг бага гэж басалгүй дахин чанга дуугаар дуудан уншаад бай. Цэвэр сайхан хуулан бичээд бай. Харин яг хэд унших бичихийн тухайд гэвэл өөрийн цаг боломжоо харгалзан тогтоо. Тэгэхдээ өдөр бүр 2-3 цагаас багагүй хугацаатай байхаар зохицуулах нь чухал. Ингээд анхан шатны хичээлүүдийг гартаа оруулсан бол дунд шатны хичээл рүү зугуухан орж болно. Шинэ үгээ тольд, утгыг сайтар орчуулан ойлгож ав. Тэгээд л анхан шатанд үзэж байсан аргаараа олон дахин хуулж, уншаад бай. Энэ үед хуулалт, уншилтын тоогоо бага зэргээр бууруулж болно. Энд анхааруулж хэлэхэд өдөрт 2-3 цаг гадаад хэлээр хичээллэнэ гэвэл уншилт 30 минут орчим үлдсэн хугацааг хуулж бичихэд зарцуулж болох юм.
Аливаа гадаад хэлийг үзэж байхад дунд шатанд хоёр хэлний сэтгэлгээний зөрөө ихсэж ирнэ. Тухайлбал манай монгол хэлэнд "Эмнэлэгт хэвтэх”,”Бөгтөр хүн” гэж ярьдаг байхад хятад хэлээр "Эмнэлэгт амьдрах”, "Тэмээн нуруутай хүн”, япон хэлээр "Эмнэлэгт амьдрах”, "Мууран нуруут” гэх мэт. Хамгийн гол нь та энэ бүхэнд төвөгшөөн яршиг шаалгүй тэвчээртэй олон дахин уншиж бичээд байх хэрэгтэй. Тэгэх аваас тодорхой хугацааны дараа хоёр хэлний энэ мэт сэтгэлгээний зөрөөг гэтлэн давж нэг л мэдсэн эх сайхан монгол хэл шигээ ойлгож тэр түвшинд ярьж бичиж орчуулдаг болсон байх болно. Та өдөрт хоёр цаг л гадаад хэлээр хичээллэнэ гэж тогтсон бол тэр хугацаагаа ягштал барьж байвал их өгөөжтэй шүү. Зарим сэтгэл хөөрсөн үедээ 4-5 цаг толгой өөд татахгүй хичээллээд дургүйгээ хүрэхээрээ хоёр гурван өдөр ор тас хаяж давхиад байвал хүссэн үр дүнгээ өгөхгүй сэтгэл гонсгор хоцрох нь ойлгомжтой. Тийм болохоор хоёр цаг хийхээр тогтсон бол тэр л хугацаандаа давтаж хийчихээд номоо хойш тавьж бай. Харин хагас бүтэн сайн хэмээн өөртөө чөлөө өгч өдөр алгасахгүй байх нь чухал.
Зарим хүн гадаад хэлийг сурах аргачлал гэхээсээ илүү баахан гүн ухаан номлочихлоо, яг барьцтай юу хэлэх гээд байгаа юм бол доо? гэж бодож байж болох юм. Ингэж шүүмжлэхээсээ өмнө та миний дээр бичсэн зүйлсийг дахин нэг тогтож уншаад эрэгцүүлэн бодож үзээрэй. Хамгийн гол нь нөхцөл боломжиндоо тохирсон өөрийн гэсэн аргыг боловсруулж ав. Тэгээд гурван сар тууштай хичээллэсний дараа маш олон зүйлийг ухаарч хаашаа явах, юу сурах чиг чинь тодроод ирнэ. "Аливаа хүн сурах чиглэлийг эрхэм болговол хандах зүг өөрөө тодорно” гэж жанжин Сүхбаатарын хэлсэн үг чухам энэ ёсыг сургаж байгаа юм. Ингээд дээр бичсэн зүйлсээ базан өөрийн боловсруулсан гадаад хэлийг сурах аргын гол санааг танилцуулъя. "Гадаад хэл сурахын тулд өдрийн зөв дэгийг баримталж, амжилттай сурахын төлөө сэтгэл санаагаа төвлөрүүлэн тогтоо. Битгий элдэв дэмий зүйл бодож толгойгоо гашилга. Тухайн өдөр үзсэн сэдвийг олон дахин унш. Олон дахин хуулан бич. Илүү гарсан чөлөөт цагаа гэрийн ажил хийх зэрэг ашигтай үйлд зориулан муу зуршил, муу нөхдөд бүү уруу татагд”
Эртний монголын гэрийн сургалтын цөм болсон энэхүү аргыг манай "Гэгээ” гадаад хэлний дээд сургууль өнгөрсөн зургаан жилийн хугацаанд туршин хэрэгжүүлж ирсэн бөгөөд төгсөгчид маань амжилттай сайн суралцан эртний хятад хэлний мэдлэгийг хүртэл гүнзгий сайн суралцсан хүн хэд хэд бий. Сүүлийн гурван жил дараалан хятад хэлний улсын олимпиадад манай сургуулийн оюутнууд л энэ чиглэлийн хувийн их дээд сургуулиудаас ганцаараа шахуу МУИС, ХИС зэрэг олон жилийн сургалтын аргын баялаг уламжлалтай томоохон сургуулийн оюутнуудтай ана мана өрсөлдөж байгаагийн нууц нь гэвэл чухам "Эртний монголын гэрийн сургалтын аргыг” амжилттай туршин хэрэгжүүлж буйд байгаа билээ.
Гадаад хэлний мэдлэг дээшлэх үе шатууд
Би өөрийн чинь хэлсэн аргаар гурван сар уншиж бичээд овоо дөртэй болчихлоо. Одоо цаашаа яаж хичээллэх вэ? гэсэн асуулт гарч мэдэх юм. Гэхдээ үнэхээр гурван сар энэ аргаар уйгагүй хичээллэсэн хүн байх аваас иймэрхүү зүйл асуухгүй дуугүй л цаашаа үргэлжлүүлэн сурах болов уу гэж би бодож байна. Яагаад гэвэл олонх хүмүүс хэлний авьяасгүйдээ биш хичээл номоо давтахгүй, оролдохгүй байгаагаас гадаад хэлний хичээлдээ хоцроод байгааг та бүхэн миний дээр өгүүлсэн хэсгийг уншиж байхдаа ойлгосон байх аа. Харин хийгээд, оролдоод байгаа хүнд бол олон олон асуултын учиг аяндаа аяндаа ойлгогдож тайлагдах болно. Эртний хятадын их сэтгэгч Лаоз "Их ёсны тухай сонссон дээд төрөлтөн дуугаа хураадаг. Дунд төрөлтөнд тийм ч юм шиг, үгүй ч юм шиг санагддаг. Харин доод төрөлтөн шоолж инээдэг.” хэмээх мэргэн сургаалаа айлдсан байдаг нь чухам үүнийг хэлж байгаа юм. Дээр өгүүлсэн "Гэрийн сургалтын аргыг” сонирхон хичээллээд үзсэн чин зоригтой хүн чамгүй ихийг ухаарч чигээ олсон байх нь эргэлзээгүй. Харин энэ сургаалд үл итгэж, биеийн амрыг харах дуртай нэг нь хуучин байрандаа л хэвээрээ хоцорсон байх нь дамжиггүй.
Д.Болдбаатар "Гадаад хэл төгс сурахуйн нууц”
Aug 5, 2011
Aug 4, 2011
나비: Эрвээхэй юү, муужгай юу, эсвэл ... ?
Ээ дээ, энэ үг үү. Элдэвлэж магадгүй үг дээ.
Яагаад гэдгийг мэдмээр байна уу?
Хүүхдийн дуу 나비야
나비야 나비야
이리 날아 오너라
노랑 나비 흰 나비
춤을 추며 오너라
봄바람에 꽃잎도
방긋방긋 웃으며
참새도 짹짹짹
노래하며 춤춘다
Энд бидний сайн мэддэг эрвээхэй болох нь тодорхой байна.
Тэгвэл 나비가 생선을 물고 간다 гэдгийг эрвээхэй гэж ойлгохоор
нэг л биш ээ. Толь бичиг харъя.
고양이를 부르거나 이르는 말 гэсэн
тайлбар гарч ирлээ. "Муужгай" гэсэн үг байж таарлаа.
나비야, 이리 온! 옥단이가 대답을 하는데 나비야 부르면
고양이 대답하듯 가량스러운 목소리로 “네.” 하더니…
Энэ өгүүлбэрт бас муужгай гэсэн утгаар оржээ.
Гэтэл 나비야 гэсэн нэртэй өөр нэг дууны үгэнд
우리 헤어진 걸 알아
다신 만날 수가 없는 걸 알아
다만 한 번쯤 니가 보고 싶은데
어떻게 사는지 궁금해 지는데
나비야 나비야 너를 부르던 그 말
날 보며 웃어주던 행복했던 그 날
그리워 그리워 니 얼굴이 그리워
гэж гарч байгаа нь хүмүүс хайртай бүсгүйгээ
"шувуухай, янзагахан, муужгай" гэдгийн "Муужгай"-тай дүйж байна.
Үүнээс гадна 나비등을 켜다 гэж илэрхийлэл байх юм.
Эрвээйхэйгээр хийсэн дэн гэж сонссон уу? Тийм дэн
байхгүй л болов уу. Тэгэхээр юу байж таарах вэ?
Энэ нийлмэл нэр үгийн тайлбарыг харъя.
[북한어] <농업> ‘유아등(나방 따위의 해충의 피해를 막기 위하여
논밭에 켜는 등불)’의 북한어.
Умардынхан тариалангийн хортон шавьж үргээх гэж
асаадаг дэнг ингэж хэлдэг байх нь ээ. Умардын юм ямар хамаа
байх вэ гэж үү? Үгүй ээ. Уран зохиолд, мэдээ нийтлэлд
Умард Солонгосын тухай өгүүлэхэд энэ үг тааралдаж
мэднэ шүү.
За, одоо болсон уу гэвэл бас эрт байна.
그 종이는 길이가 아홉 자, 나비가 넉 자나 된다.
너비 буюу "өргөний хэмжээ, эн" гэдэг үгийг мэддэг бол
ойлгоход ойр дөхөм. Тайлбар нь [명사] 피륙, 종이 따위의 너비.
Түүнчлэн нутгийн аялгуунд
[명사] [방언] ‘누에(누에나방의 애벌레)’의 방언(경북).
Хүр хорхойн авгалдай болох нь байна.
Мөн 나비[원숭이의 충북 강원 방언] 고어 훈몽자외에 [납 원=猿]이라 표기
나비는 고어형태의 원숭이를 말하는 것으로
경남방언 [잘;猿+나비;猿]->[잘라비->잘래비]이음동의어합성 ...).
гэсэн тайлбараас "бич"-ийг нэрлэх эртний үг ажээ.
Элэрсэн баларсан үеийн үгээр яах юм гэвэл,
энэ бидний орчин үед
солонгос залуус өөр утгаар бас хэрэглэх нь мэр сэр
байдаг гэнэ. Тэр нь 나이 든 비호감의 준말이다.
Энд 비호감 нь 호감이 안간다, 즉 못생겼다는 의미로
사용되는 말이다.
Ийм нэг жишээ байна. 우리 선생님 별명은 나비야 *^^*
Дүрсгүй хүүхдүүд байгаа биз?
나비= 나이든 비호감 гэснээс улбаалаад
нэгийг сонирхуулахад 비호감 세트 гэж байна шүү, цаана чинь.
갈비= 갈수록 비호감
제비= 제대로 비호감
아이비= 아시아에서 이런 비호감은 처음
신비= 신이내린 비호감
단비= 단계적으로 비호감
나이비= 나이 들어갈 수록 비호감
이슬비= 이상하게 슬금슬금 비호감
너비아니= 너 비호감인 거 아니?
우비= 우스운 비호감
좀비= 좀처럼 보기 힘든 비호감
Мэдэж байхгүй бол мэлийгээд л суух болох нь дээ.
Өө тийм, Наби гэж залуу дуучин бас бий шүү.
Сураад л байж дээ.
Аяа, бүү санаа алд. Амьд хүн аргатай.
Яагаад гэдгийг мэдмээр байна уу?
Хүүхдийн дуу 나비야
나비야 나비야
이리 날아 오너라
노랑 나비 흰 나비
춤을 추며 오너라
봄바람에 꽃잎도
방긋방긋 웃으며
참새도 짹짹짹
노래하며 춤춘다
Энд бидний сайн мэддэг эрвээхэй болох нь тодорхой байна.
Тэгвэл 나비가 생선을 물고 간다 гэдгийг эрвээхэй гэж ойлгохоор
нэг л биш ээ. Толь бичиг харъя.
고양이를 부르거나 이르는 말 гэсэн
тайлбар гарч ирлээ. "Муужгай" гэсэн үг байж таарлаа.
나비야, 이리 온! 옥단이가 대답을 하는데 나비야 부르면
고양이 대답하듯 가량스러운 목소리로 “네.” 하더니…
Энэ өгүүлбэрт бас муужгай гэсэн утгаар оржээ.
Гэтэл 나비야 гэсэн нэртэй өөр нэг дууны үгэнд
우리 헤어진 걸 알아
다신 만날 수가 없는 걸 알아
다만 한 번쯤 니가 보고 싶은데
어떻게 사는지 궁금해 지는데
나비야 나비야 너를 부르던 그 말
날 보며 웃어주던 행복했던 그 날
그리워 그리워 니 얼굴이 그리워
гэж гарч байгаа нь хүмүүс хайртай бүсгүйгээ
"шувуухай, янзагахан, муужгай" гэдгийн "Муужгай"-тай дүйж байна.
Үүнээс гадна 나비등을 켜다 гэж илэрхийлэл байх юм.
Эрвээйхэйгээр хийсэн дэн гэж сонссон уу? Тийм дэн
байхгүй л болов уу. Тэгэхээр юу байж таарах вэ?
Энэ нийлмэл нэр үгийн тайлбарыг харъя.
[북한어] <농업> ‘유아등(나방 따위의 해충의 피해를 막기 위하여
논밭에 켜는 등불)’의 북한어.
Умардынхан тариалангийн хортон шавьж үргээх гэж
асаадаг дэнг ингэж хэлдэг байх нь ээ. Умардын юм ямар хамаа
байх вэ гэж үү? Үгүй ээ. Уран зохиолд, мэдээ нийтлэлд
Умард Солонгосын тухай өгүүлэхэд энэ үг тааралдаж
мэднэ шүү.
За, одоо болсон уу гэвэл бас эрт байна.
그 종이는 길이가 아홉 자, 나비가 넉 자나 된다.
너비 буюу "өргөний хэмжээ, эн" гэдэг үгийг мэддэг бол
ойлгоход ойр дөхөм. Тайлбар нь [명사] 피륙, 종이 따위의 너비.
Түүнчлэн нутгийн аялгуунд
[명사] [방언] ‘누에(누에나방의 애벌레)’의 방언(경북).
Хүр хорхойн авгалдай болох нь байна.
Мөн 나비[원숭이의 충북 강원 방언] 고어 훈몽자외에 [납 원=猿]이라 표기
나비는 고어형태의 원숭이를 말하는 것으로
경남방언 [잘;猿+나비;猿]->[잘라비->잘래비]이음동의어합성 ...).
гэсэн тайлбараас "бич"-ийг нэрлэх эртний үг ажээ.
Элэрсэн баларсан үеийн үгээр яах юм гэвэл,
энэ бидний орчин үед
солонгос залуус өөр утгаар бас хэрэглэх нь мэр сэр
байдаг гэнэ. Тэр нь 나이 든 비호감의 준말이다.
Энд 비호감 нь 호감이 안간다, 즉 못생겼다는 의미로
사용되는 말이다.
Ийм нэг жишээ байна. 우리 선생님 별명은 나비야 *^^*
Дүрсгүй хүүхдүүд байгаа биз?
나비= 나이든 비호감 гэснээс улбаалаад
нэгийг сонирхуулахад 비호감 세트 гэж байна шүү, цаана чинь.
갈비= 갈수록 비호감
제비= 제대로 비호감
아이비= 아시아에서 이런 비호감은 처음
신비= 신이내린 비호감
단비= 단계적으로 비호감
나이비= 나이 들어갈 수록 비호감
이슬비= 이상하게 슬금슬금 비호감
너비아니= 너 비호감인 거 아니?
우비= 우스운 비호감
좀비= 좀처럼 보기 힘든 비호감
Мэдэж байхгүй бол мэлийгээд л суух болох нь дээ.
Өө тийм, Наби гэж залуу дуучин бас бий шүү.
Сураад л байж дээ.
Аяа, бүү санаа алд. Амьд хүн аргатай.
Aug 3, 2011
Есөн эрдэнэ
алт золото gold 금
мөнгө серебро silver 은
оюу бирюза turquoise 터키석
номин лазулит lazulite 천남석
шүр коралл coral 산호
сувд жемчуг peals 진주
тана перламутр mother of pearl 자개
зэс медь copper 구리
ган сталь steel 강철
мөнгө серебро silver 은
оюу бирюза turquoise 터키석
номин лазулит lazulite 천남석
шүр коралл coral 산호
сувд жемчуг peals 진주
тана перламутр mother of pearl 자개
зэс медь copper 구리
ган сталь steel 강철
Aug 1, 2011
МОНГОЛЫН СОЁЛЫГ ДЭЛХИЙД ТҮГЭЭГЧ
эх сурвалж: Ирээдүй блог
7/31/2011
2011 оны 7 дугаар сарын 30 ны өдрийн "Өдрийн сонин"-д сэтгүүлч Д.Оюунтуяагийн бичсэн өчүүхэн наддаа айхтар томдчихсон гарчигтай хөрөг нийтлэлийг бүрэн эхээр нь блогтоо тавьж байна. Жаахан даруу биш юм болчихов уу яав, за дүүрч та бүхэн болгоож хайрлана уу? Дашрамд сэтгүүлч Д.Оюунтуяад баярласнаа илэрхийлсү.
Өдрийн зочин
МОНГОЛЫН СОЁЛЫГ ДЭЛХИЙД ТҮГЭЭГЧ
Ж.Бат-Ирээдүй докторт ийм нэр яг зохино. Учир нь тэрээр Монголын хэл, соёлыг гадаадын хүмүүст зааж сургах ажлыг хийдэг юм. Сая л гэхэд Японы Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургуульд зочин профессороор гурван жил ажиллаж байгаад Монголдоо өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард иржээ. Аймшигт цунамигийн үеэр тэнд амьдарч байсан хэрэг. Яг цунами болох үеэр доктор маань цахилгаан галт тэргэнд явж таарчээ. “Галт тэрэг усан дээр байгаа мэт хоёр тийшээ савчиж байсан” хэмээн тэр аймшгийн тухай цухасхан дурдаад авна лээ. Өдгөө МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэнгийн захирлын албыг хашиж байгаа бөгөөд энэ нь тус сургууль дээр зохион байгуулагдах монгол судлалын ажлыг удирдах, чиглүүлэх, менежмент хийх нэг үгээр хэлэхэд хөл дээр нь босгох ажлыг удирдана гэсэн үг.
Баянхонгорын Байдраг сум бол Ж.Бат-Ирээдүй докторын төрсөн нутаг нь. Харин тэрээр Заг суманд бага, дунд сургуулиа дүүргэн Байдрагийн 10 жилээс МУИС-ийн монгол хэл, уран зохиолын ангид элсэн оржээ. Энэ цагаас хойш сургуулиасаа хол хөндий байсангүй. Гадаадад ажиллахдаа ч сургуультайгаа байнгын холбоотой байлаа. Учир нь тэрээр анх МУИС-ийг төгсөөд сургуульдаа үлдэж эрдэм шинжилгээний ажилтан, багшаар ажиллаж байтал яамнаас дуудаж Лондонгийн их сургуульд монгол хэл, судлалын багшаар томилжээ. Тэр бол 1991 он байлаа. Лондонгийн их сургуульд багшлахын зэрэгцээ Кембриж, Лийдсийн их сургуульд давхар ажиллах сайхан боломж олдсон байна. Ингэхдээ даваа, лхагва, пүрэв гаригт Лондонгийн их сургуульд, мягмар гаригт Кембриж, баасанд Лийдсийн их сургуульд ажиллаж байсан гэдэг. Тэнд зургаан жил ажиллаад Монголдоо ирж 1998 оноос 2003 он хүртэл МУИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн захирлаар ажиллаж байтал Германы Лейпцигийн их сургуулийн Ази судлалын тэнхимд зочин профессороор уригдан 2003-2005 хүртэл ажилласан байна. Дараа нь мөн л урилгаар Британийн номын санд зочин судлаачаар нэг жил ажиллахдаа тэнд хадгалагдаж байгаа монгол номын каталогийг хийж өгчээ.
Дэлхий дээр хамгийн их тархсан зүйлийн нэг бол монгол ном байдаг хэмээн судлаач маань хэлж байна лээ. Ялангуяа XVI - XVIII зууны үеийн судар бичгүүд дэлхий дахинаа нэлээн тархсан байдаг гэнэ. Британийн номын санд л гэхэд 600 орчим монгол судар хадгалагдаж байсныг каталогижуулж өгсөн бөгөөд 20 гаруй монгол тод үсгийн гар бичмэл байсан гэнэ. Тэдгээр нь бүгд шашны агуулгатай судрууд бөгөөд тухайн үеийн Монголын газрын зургийн гараар зурсан эх, тод үсгээр бичсэн судрууд зэрэг нь нэлээн ховорт тооцогддог байна.
Британийн номын санд нэг жил ажиллаад мөн л МУИС-даа буцан ирж ажиллажээ. 2008 онд Японоос түүнд нэгэн урилга ирсэн нь Токиогийн Гадаад судлалын их сургуульд зочин профессороор ажиллахыг урисан байв. Ингээд л энэ оны гуравдугаар сар дуустал тэнд багшилж байгаад дөнгөж ирээд шинэ ажлаа аваад байгаа нь энэ юм.
Ж.Бат-Ирээдүй багш гадны их сургуулиудад ажиллахдаа монгол хэл зааж, Монголын соёл, зан заншил, түүхийн чиглэлээр лекц уншдаг байна.
“Монгол хэл дэлхийн хамгийн хэцүү хэлний нэгд тооцогддог, сурахад хүнд гэдэг нь үнэн үү” гэхэд Ж.Бат-Ирээдүй багш “Солонгос, Япон зэрэг залгамал хэлний овогт ордог хэлтэй улсууд харьцангуй сурахад амархан байх. Олон авиа, эгшигтэй учраас гадныханд дуудлага нь хэцүү байж магад. Гэхдээ ямар ч орны хэл гэдэг нэг тогтолцоо системтэй байдаг. Түүнийг л мэдчих юм бол ямар ч хэл сурахад хялбар. Түүнээс биш хэл гэдэг эмх замбараагүй бөөгнөрөл биш юм. Монгол хэлийг сонирхсон хүмүүс нь боломжийн сайн сурдаг. Ер нь хүнээсээ л шалтгаална. Мөн хэрэглээ байна. Хэрэглээ л хүнийг хэл соёлд сургадаг” гэлээ. Монголчуудыг гадаад хэл сурахдаа авьяастай гэдэг. Үүний учрыг “Дэлхийн хэлний авиазүйн ерөнхий таблиц гэж байдаг. Монгол хэлний гийгүүлэгч, авианы дийлэнх нь тэр таблицад байдаг юм. Тийм болохоор монголчууд гадаад хэлийг их амархан сурдаг, сайн дууддаг” хэмээн доктор тайлбарласан нь сонирхолтой санагдлаа.
Ж.Бат-Ирээдүй докторын өөр нэг үндсэн ажил нь судалгаа шинжилгээний бүтээл хийх. Гадаадын хүмүүст монгол хэл заах арга, судалгаа, сурах бичиг зохиох нь түүний үндсэн судалгааний нэг хэсэг нь. Мөн монгол ёс заншил болон монгол-англи, англи-монгол хэлний зэрэгцүүлсэн судалгаа хийдэг. Дээрх сэдвүүдээр нийт 46 ном бичиж хэвлүүлсэн нь түүний судалгааны цар хүрээг харуулах биз ээ. Тэрээр “Орчин цагийн монгол хэлний ойролцоо утгатай үгсийн бүтэц, утга найруулга” сэдвээр хэлбичгийн ухааны доктор, “Орчин цагийн монгол хэлний ойролцоо утгын тогтолцоо” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан байна.
“Хэд хэдэн орны хэл мэддэг хүн дараагийн хэлээ сурахад амархан байдаг” хэмээн ярих доктор өөрөө англи, франц, герман, япон хэлийг чамгүй сайн эзэмшжээ. Хятад хэлийг судалгааны хэмжээнд бол боломжийн сурсан гэсэн. Түүний гэргий монгол хэлний багш, хятад судлаач мэргэжилтэй. Өдгөө Японы Осака хотноо Жайкагийн сургалтын төвд монгол хэлний багшаар ажиллаж байгаа юм байна. Ж.Бат-Ирээдүй багш чөлөөт цагаараа юм бичих хоббитой. Бас зураг зурж, шүлэг бичнэ. Түүний http://iregedui.blogspot.com хэмээх хувийн блогт зочилж бичсэн зүйлийг нь сонирхож болно гэсэн.
“Одоо Монголдоо суурин амьдрах бодолтой байгаа” гэх түүнд гаднаас урилга ирвэл явахгүй гэхгүй бололтой. Ямартаа ч одоо бол төрөлх сургуульдаа монгол судлалын чиглэлээр дорвитой ажил хийхээр төлөвлөж сууна. Монголчуудын их амралтын улирал эхэлчихсэн налгар зуны энэ өдрүүдэд тэрээр өрөөндөө сууж байлаа. Наймдугаар сарын эхээр Монголд болох дэлхийн монголч эрдэмтэдийн их хурал болон бусад хэд хэдэн бэлтгэж байгаа ажээ.
Д.Оюунтуяа
"Өдрийн сонин"-ы хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга
Эх сурвалж "Өдрийн сонин"-ы 2011 оны 07 дугаар сарын 30ны
Бямба гарагийн №181 (3883)
7/31/2011
2011 оны 7 дугаар сарын 30 ны өдрийн "Өдрийн сонин"-д сэтгүүлч Д.Оюунтуяагийн бичсэн өчүүхэн наддаа айхтар томдчихсон гарчигтай хөрөг нийтлэлийг бүрэн эхээр нь блогтоо тавьж байна. Жаахан даруу биш юм болчихов уу яав, за дүүрч та бүхэн болгоож хайрлана уу? Дашрамд сэтгүүлч Д.Оюунтуяад баярласнаа илэрхийлсү.
Өдрийн зочин
МОНГОЛЫН СОЁЛЫГ ДЭЛХИЙД ТҮГЭЭГЧ
Ж.Бат-Ирээдүй докторт ийм нэр яг зохино. Учир нь тэрээр Монголын хэл, соёлыг гадаадын хүмүүст зааж сургах ажлыг хийдэг юм. Сая л гэхэд Японы Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургуульд зочин профессороор гурван жил ажиллаж байгаад Монголдоо өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард иржээ. Аймшигт цунамигийн үеэр тэнд амьдарч байсан хэрэг. Яг цунами болох үеэр доктор маань цахилгаан галт тэргэнд явж таарчээ. “Галт тэрэг усан дээр байгаа мэт хоёр тийшээ савчиж байсан” хэмээн тэр аймшгийн тухай цухасхан дурдаад авна лээ. Өдгөө МУИС-ийн Монгол судлалын хүрээлэнгийн захирлын албыг хашиж байгаа бөгөөд энэ нь тус сургууль дээр зохион байгуулагдах монгол судлалын ажлыг удирдах, чиглүүлэх, менежмент хийх нэг үгээр хэлэхэд хөл дээр нь босгох ажлыг удирдана гэсэн үг.
Баянхонгорын Байдраг сум бол Ж.Бат-Ирээдүй докторын төрсөн нутаг нь. Харин тэрээр Заг суманд бага, дунд сургуулиа дүүргэн Байдрагийн 10 жилээс МУИС-ийн монгол хэл, уран зохиолын ангид элсэн оржээ. Энэ цагаас хойш сургуулиасаа хол хөндий байсангүй. Гадаадад ажиллахдаа ч сургуультайгаа байнгын холбоотой байлаа. Учир нь тэрээр анх МУИС-ийг төгсөөд сургуульдаа үлдэж эрдэм шинжилгээний ажилтан, багшаар ажиллаж байтал яамнаас дуудаж Лондонгийн их сургуульд монгол хэл, судлалын багшаар томилжээ. Тэр бол 1991 он байлаа. Лондонгийн их сургуульд багшлахын зэрэгцээ Кембриж, Лийдсийн их сургуульд давхар ажиллах сайхан боломж олдсон байна. Ингэхдээ даваа, лхагва, пүрэв гаригт Лондонгийн их сургуульд, мягмар гаригт Кембриж, баасанд Лийдсийн их сургуульд ажиллаж байсан гэдэг. Тэнд зургаан жил ажиллаад Монголдоо ирж 1998 оноос 2003 он хүртэл МУИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн захирлаар ажиллаж байтал Германы Лейпцигийн их сургуулийн Ази судлалын тэнхимд зочин профессороор уригдан 2003-2005 хүртэл ажилласан байна. Дараа нь мөн л урилгаар Британийн номын санд зочин судлаачаар нэг жил ажиллахдаа тэнд хадгалагдаж байгаа монгол номын каталогийг хийж өгчээ.
Дэлхий дээр хамгийн их тархсан зүйлийн нэг бол монгол ном байдаг хэмээн судлаач маань хэлж байна лээ. Ялангуяа XVI - XVIII зууны үеийн судар бичгүүд дэлхий дахинаа нэлээн тархсан байдаг гэнэ. Британийн номын санд л гэхэд 600 орчим монгол судар хадгалагдаж байсныг каталогижуулж өгсөн бөгөөд 20 гаруй монгол тод үсгийн гар бичмэл байсан гэнэ. Тэдгээр нь бүгд шашны агуулгатай судрууд бөгөөд тухайн үеийн Монголын газрын зургийн гараар зурсан эх, тод үсгээр бичсэн судрууд зэрэг нь нэлээн ховорт тооцогддог байна.
Британийн номын санд нэг жил ажиллаад мөн л МУИС-даа буцан ирж ажиллажээ. 2008 онд Японоос түүнд нэгэн урилга ирсэн нь Токиогийн Гадаад судлалын их сургуульд зочин профессороор ажиллахыг урисан байв. Ингээд л энэ оны гуравдугаар сар дуустал тэнд багшилж байгаад дөнгөж ирээд шинэ ажлаа аваад байгаа нь энэ юм.
Ж.Бат-Ирээдүй багш гадны их сургуулиудад ажиллахдаа монгол хэл зааж, Монголын соёл, зан заншил, түүхийн чиглэлээр лекц уншдаг байна.
“Монгол хэл дэлхийн хамгийн хэцүү хэлний нэгд тооцогддог, сурахад хүнд гэдэг нь үнэн үү” гэхэд Ж.Бат-Ирээдүй багш “Солонгос, Япон зэрэг залгамал хэлний овогт ордог хэлтэй улсууд харьцангуй сурахад амархан байх. Олон авиа, эгшигтэй учраас гадныханд дуудлага нь хэцүү байж магад. Гэхдээ ямар ч орны хэл гэдэг нэг тогтолцоо системтэй байдаг. Түүнийг л мэдчих юм бол ямар ч хэл сурахад хялбар. Түүнээс биш хэл гэдэг эмх замбараагүй бөөгнөрөл биш юм. Монгол хэлийг сонирхсон хүмүүс нь боломжийн сайн сурдаг. Ер нь хүнээсээ л шалтгаална. Мөн хэрэглээ байна. Хэрэглээ л хүнийг хэл соёлд сургадаг” гэлээ. Монголчуудыг гадаад хэл сурахдаа авьяастай гэдэг. Үүний учрыг “Дэлхийн хэлний авиазүйн ерөнхий таблиц гэж байдаг. Монгол хэлний гийгүүлэгч, авианы дийлэнх нь тэр таблицад байдаг юм. Тийм болохоор монголчууд гадаад хэлийг их амархан сурдаг, сайн дууддаг” хэмээн доктор тайлбарласан нь сонирхолтой санагдлаа.
Ж.Бат-Ирээдүй докторын өөр нэг үндсэн ажил нь судалгаа шинжилгээний бүтээл хийх. Гадаадын хүмүүст монгол хэл заах арга, судалгаа, сурах бичиг зохиох нь түүний үндсэн судалгааний нэг хэсэг нь. Мөн монгол ёс заншил болон монгол-англи, англи-монгол хэлний зэрэгцүүлсэн судалгаа хийдэг. Дээрх сэдвүүдээр нийт 46 ном бичиж хэвлүүлсэн нь түүний судалгааны цар хүрээг харуулах биз ээ. Тэрээр “Орчин цагийн монгол хэлний ойролцоо утгатай үгсийн бүтэц, утга найруулга” сэдвээр хэлбичгийн ухааны доктор, “Орчин цагийн монгол хэлний ойролцоо утгын тогтолцоо” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан байна.
“Хэд хэдэн орны хэл мэддэг хүн дараагийн хэлээ сурахад амархан байдаг” хэмээн ярих доктор өөрөө англи, франц, герман, япон хэлийг чамгүй сайн эзэмшжээ. Хятад хэлийг судалгааны хэмжээнд бол боломжийн сурсан гэсэн. Түүний гэргий монгол хэлний багш, хятад судлаач мэргэжилтэй. Өдгөө Японы Осака хотноо Жайкагийн сургалтын төвд монгол хэлний багшаар ажиллаж байгаа юм байна. Ж.Бат-Ирээдүй багш чөлөөт цагаараа юм бичих хоббитой. Бас зураг зурж, шүлэг бичнэ. Түүний http://iregedui.blogspot.com хэмээх хувийн блогт зочилж бичсэн зүйлийг нь сонирхож болно гэсэн.
“Одоо Монголдоо суурин амьдрах бодолтой байгаа” гэх түүнд гаднаас урилга ирвэл явахгүй гэхгүй бололтой. Ямартаа ч одоо бол төрөлх сургуульдаа монгол судлалын чиглэлээр дорвитой ажил хийхээр төлөвлөж сууна. Монголчуудын их амралтын улирал эхэлчихсэн налгар зуны энэ өдрүүдэд тэрээр өрөөндөө сууж байлаа. Наймдугаар сарын эхээр Монголд болох дэлхийн монголч эрдэмтэдийн их хурал болон бусад хэд хэдэн бэлтгэж байгаа ажээ.
Д.Оюунтуяа
"Өдрийн сонин"-ы хариуцлагатай нарийн бичгийн дарга
Эх сурвалж "Өдрийн сонин"-ы 2011 оны 07 дугаар сарын 30ны
Бямба гарагийн №181 (3883)
Jul 30, 2011
ЯНЦГААЛТ ХИЙДЭГ АДУУ
Thursday, June 23, 2011
эх сурвалж: ГЭГЭЭН ОРЧЛОН блог
Гавьяат эмч “элэгний” М.Шагдарсүрэн гуай надад бас ийм нэгэн жишээ хэлсэн нь гэнэт санаанд оров. Насаараа хөдөө амьдарсан, жар дал хүрч яваа хөгшид “өвдөлт өгөөд” байна гээд ярьж байх юм, энэ одоо яаж байгаа нь тэр вэ?” гэж билээ.
Уулын мухарт араажав, эмгэн хоёртойгоо л харьцдаг өвгөнд –лт гэдэг чамин, ганган, албархуу, сүржигнүүр залгаварыг хэн заагаад өгчихөв өө?. Монголын радиогийн “Малчин” нэвтрүүлгийнхэн зааж өгсөн юм болов уу?
Уршиг үүгээр дуусахгүй. Хүлээлт үүс- (хүлээ-), тууралт үүс- (туур-), ойртолт хий- (ойрт-), хиртэлт бол- (хирт-), уналт хий- (уна-), хөлдөлт өг- (хөлд-) гэх мэтээр үргэлжилнэ. Гэхдээ энэ бол монгол хэлний үйл үгийг –лт залгавараар хэлбэржүүлж болохгүй гэсэн үг биш юм. Байнга давтагддаг, удаан үргэлжилдэг юмыг л ийн хэлбэржүүлдэг сэн.
Адуу янцгаахыг сонсох сайхаан. Ингээд энэхүү юмандаа (шүүмж гэх үү, юу гэх вэ) төгсгөл болгоод, мөн улсын наадам маань дөхөж буй тул дунд сургуулийн 6 дугаар ангийн уран зохиолын сурах бичигт байдаг байсан, Д.Нямаа гуайн нэгэн шүлгийг оруулья.
“Шөнийн талд адуу янцгаана”
Эртний домог шиг буурал тал
Эргэн тойрон чимээ алдарна
Алс замын алжаал тайлж
Аяны хүн талдаа хононо
Гүн харанхуйд тэнгэрийн заадас
Гүүн зэл шиг сунайн цайрна
Амгалан талын аяс хөндөж
Алдуурсан унага шиг од харвана
Эртний домог шиг буурал тал
Эргэн тойрон чимээ алдарна
Оддын дундаас ижлээ үзсэн юм шиг
Шөнийн талд адуу янцгаана
Жич: МУИС-ийн профессор Ц.Шагдарсүрэн багш албархуу, сүржигнүүр –лт ийн тухай “Эх хэлээ эвдэхгүй юмсан” гэдэг номондоо “Илт даварсан -лт”гэдэг өгүүлэл бичсэнийг уншаагүй нэг нь олж уншаарай.
ЗУРААС (-)
эх сурвалж: ИРЭЭДҮЙ блог
10/17/2010
Намтар түүх нь он цагаар хэмжигддэг. Хүмүн нэгэн цагт эхлэж нэгэн цагт бээр дуусна. Эхлэсэн цаг нь тодорхой ч дуусах цаг тодорхой биш юм шиг хэрнээ тодорхой. Хүмүүс он цагийг бүгдээрээ дамжлан авч авч явах бөгөөд зарим нэг нь замын дундаас нэгэндээ ачааны хүндийг үүрүүлээд буцаад явчих. Бэлгэдэл гэгч их том зузаан зүйлээс бус өчүүхэн зурааснаас эхлэмүй. Нэг жижигхээн зураас л нэг юм хэлээд байх. Европын жаяг ёсоор хүний төрсөн оныг бичээд ард нь зураас тавидаг бол (1934- иймэрхүү маягаар) монгол хүнд ингээд тавихаар дуусах өдөр тосоод, дуудаад, хүлээгээд байгаа юм шиг сэтгэл сэрхийж, ёр татах шиг санагддаг аж. Монгол хүн эхлэл нь тодорхой ч төгсөхгүй юм шиг бодож сэтгэдэг аж. Манай нэртэй нэгэн уран зохиолчийн намтар бичихдээ төрсөн оных нь ард зураас тавичихсан чинь түүнийг үзээд аймаар муухай сэжиглэж байгааг бас харлаа. Ажиглахнээ төрсөн оныхоо хойно зураас тависан монгол хүн нэгийг ч харсангүй. Ёрлож биш бэлгэдэж бэлгэшээж амьдардаг монгол зангийн өчүүхэн жишээ энэ буй за.
Компьютерийн тэмдгүүд юу өгүүлнэ вэ?
– 2011/03/01Ангилал: Технологи
1.Тэжээлийн товчлуур (Power button)
Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед инженерүүд тусгай тэжээлийн товчлуурын дарагдсан эсэхийг тэмдэглэхдээ хоёртын тооллын системийн 1, 0-ийг ашигладаг байжээ. Унтраалга дарагдсан бол 1 буюу ассан, дарагдаагүй бол 0 буюу унтарсан гэж тэмдэглэдэг байсан байна. Харин 1973 онд Олон улсын Цахилгаан техникийн хороо (International Electrotechnical Commission) зурган дээр үзүүлсэнчлэн задгай тойргийн дотор зураас оруулан тэмдэглэдэг болсноор цахилгаан хэрэгслүүдэд ашиглагдаж эхэлжээ.
2. @ тэмдэг
Энэ тэмдгийг олон оронд янз бүрээр нэрлэдэг. Франц, италичууд “сүүл”, хятадууд “жижиг хулгана”, харин германд “Сармагчингийн сүүл” гэж нэрлэдэг. Компьютрийн хэрэглээнд и-мэйл хаягт ашиглагддагийг нь мэдэхгүй хүн байхгүй биз. 1971 онд програмист Raymond Tomlinson ARPANET буюу анхны интернэтийн сүлжээнд мэйл системийг нэвтрүүлэхдээ мэйл хаягаа машины хаягнаас тусгаарлах зорилгоор @ тэмдгийг анх хэрэглэж эхэлсэн байна. Гэхдээ 1885 онд Underwood Typewriter Company хэмээх бичгийн машины компани анх гаран дээрээ @ тэмдгийг оруулжээ. Энэ нь “at the rate of” гэсэн утгыг илэрхийлдэг байж. Зарим эх сурвалжийн дурдсанаар 6-р зууны үед лам нар энэ тэмдгийг ашиглаж байсан гэдэг.
3.USB
USB лого нь олимпийн бурхан Neptune-ий сэрээтэй адил төстэй байдлаар зурагджээ. Гэхдээ сэрээний үзүүрүүд дэх хурц үзүүр нь гурвалжин, дөрвөлжин, дугуй дүрсүүдээр солигджээ. Энэ нь бүх төрлийн төхөөрөмж USB стандартаар холбогдоно гэдгийг илэрхийлсэн юм байна.
4. Apple команд товчлуур дээрх тэмдэг
Apple-ийн комманд тэмдэг Аpple-ийн гаран дээрх энэ тэмдэгтэй хослуулан бусад товчлууруудыг дарснаар тодорхой командуудыг үүсгэж болдог. Windows-д ч мөн адил ийм товчлуур бий. Гэхдээ Apple-ийн хувьд үйлдлийн системийнх нь лого биш, тэс ондоо лого байдаг. Үүнийг тухайн үеийн багийн гишүүн Andy Hertzfeld санаачилжээ. Харин Steve Jobs энэ саналыг нь эсэргүүцэж үндсэн логогоо тавих гэхэд Hertzfeld Apple-ийн лого хэтэрхий олон байна, ингэснээрээ үнэ цэнийг нь унагаана хэмээн өөр лого тавихыг зөвлөсөн аж. Ингээд уран бүтээлч Susan Kare олон улсын тэмдэг дүрсний толь бичгээс энэхүү тэмдгийг олжээ. Энэ нь Шведээс гаралтай “Gorgon loop” гэж нэрлэгддэг тэмдэг бөгөөд өдийг хүртэл ашигласаар байгаа билээ.
5. Bluetooth
Bluetooth буюу монголчилбол “Цэнхэр шүд” гэж нэрлэгдэх энэ төхөөрөмж нь анх шүд шиг хэлбэртэй байжээ. Мөн цэнхэр өнгөтэй байсныг та бараг таасан биз. Гэхдээ тэмдэгний хувьд өөр учир агуулгатай юм байна. 10-р зууны үед Harald Bluetooth хэмээх Данийн нэгэн хаан байжээ. Жинхэнэ нэр нь Harald Gormmson бөгөөд нэрс жимсэнд учиргүй дуртай байсан учир шүднүүд нь байнга цэнхэр өнгөтэй байсан гэнэ. Иймээс Bluetooth-ийн логонд энэ хааны нэрний эхний үсгүүд болох “H”, “B”-г эртний скандинов, германы үсгээр оруулж өгчээ. Нөгөөтэйгүүр Harald хаан нь тухайн үед зөрчилтэй байсан Норвеги, Швед, Данийн олон овог аймгуудыг нэгдэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн нь Bluetooth технологи компьютер, гар утас, принтер зэрэг олон төхөөрөмжүүдийг нэгдэж ажиллахад тус болдогтой төстэй гэнэ.
Эх сурвалж: www.ktla.com
Jul 28, 2011
МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН ДУУЛЛЫН ТҮҮХ
эх сурвалж: http://baatarhuyag.niitlelch.mn/content/3231.shtml
Ц.Навагчамба агсны дурсгалд
Манай төрийн дуулал их сонин түүхтэй юм. Магадгүй бусад улсынх ч ийм байдаг байх. Тиймээс уншигчиддаа зориулж төрийн дууллын түүхийг өөрийн цуглуулсан, сонссон мэдсэн хэмжээнд хүргэж байна. Улам илүү нягтлах нь түүхч, хөгжим судлаач, утга зохиол шүүмжлэгчдийн ажил болов уу. Би зөвхөн сэтгүүлчийн хувиар цуглуулсан материал аман яриануудыг эвлүүллээ. Урт болчихож, гэхдээ ном уншдаг хүнд уртдахгүй ээ. Тэгээд ч зарим сэхээтнүүд нэг нэлийсэн том юм уншихсан гэдэг учраас нэг их танасангүй ээ.
Нөгөөтэйгүүр энэ өгүүллээ коммунизмын жилүүдэд “Төрийн дуулал хассан, зассан” хэргээр 27 жил цөлөгдөх ял шийтгүүлсэн Ц.Навагчамба агсны дурсгалд зориулж байна. Тэрээр асар их цуглуулгатай хэлмэгдлийн талаар их олон ном, өгүүлэл бичсэн хүн агаад манай “Улстөрийн сонин”-д тоймчоор ажиллаж байгаад нас барсан юм. Бид хоёр хамтарч “Эдийн засгийн хэлмэгдүүлэлт” хэмээх нэг ном хэвлүүлсэн агаад намайг зохиогч бол гэсэн, гэвч нэг ч зохиомол юмгүй тул “эмхэтгэсэн” гэх нь зүйтэй гэж шийдсэн юм. Уг нь эмхэтгэгч нь Навгаа ах, редактор нь би юм. Гэвч олон өгүүллийг маань редакторлаж, их ч зүйл нэмсэн тул энэ удаад чи эмхэтгэгч бол гэж найр тавьж билээ. Өнөөдөр үйл явдлын амьд гэрч цөөрч байна. Коммунизмын жилүүдэд түүхийг их засварласан тул бичиг баримт ч үлдсэнгүй, гагцхүү амьд түүх үнэн болж байна. Энэ өгүүлэлд олон аман түүх бий, харин үүнийг нотлох нь миний ажил биш, судлаачдынх буй за.
Эртний дуулал
Орчин үеийн үндэсний төр улсын олонх Үндсэн хуульт засаглалтай. Үндсэн хуулиндаа зайлшгүй тусгадаг зүйлс нь төрийн сүлд, далбаа, төрийн дуулал юм. Төрийн далбааны өнгө тухайн үндэстний хамгийн сайн өнгө хэмээн бэлгэддэг өнгөнөөс бүрдсэн байх нь олонтаа. Коммунист улсууд улаан голдуу, исламын улсууд ногоон голдуу өнгөт далбаатайг бүгд л мэднэ. Мөн төрийн бэлгэдлийн утга учир нь зөвхөн өнөө цагийн сэтгэлгээг тусгаж, ирээдүйг бэлгэдээд зогсохгүй өнгөрсөн түүхийг агуулсан байдаг.
Монголын төрийн далбаа улаан хөх хоёр өнгөнөөс бүрддэг. Хөх өнгө бол тэнгэрийн өнгө бөгөөд эртнээс Монголчууд тэнгэрийг шүтэж ирсэн. Монголчуудын уламжлалт бөөгийн шашны хамгийн дээд шүтээн бол тэнгэр юм. Эртний түрэг, хазаар булгар хэлэнд тэнгэрийг “тангра” гэх ба хуучин уламжлалт бичигт “тэнгри” хэмээн бичдэг. Харин улаан өнгө нь нэг талаас коммунист засаглалд байсныг илтгэх авч зөвхөн энэ агуулгаар тайлбарлах нь учир дутагдалтай. Улаан өнгийг Монголчууд эртнээс галын өнгө хэмээн шүтэж ирсэн ба Богд хаант Монгол Улсын төрийн далбаа цулгуй улаан өнгөтэй байсан юм билээ.
Ер нь цулгуй үндсэн долоон өнгө аль ч үндэстэн, соёлд ямар нэг байдлаар сайны бэлгэдэл болсон байх нь олонтаа. Монгол Улсын төрийн далбааг бусад үндэстэн улсын төрийн далбаанаас ихээхэн онцгой содон харагдуулдаг зүйл бол “Алтан соёмбо” юм. Соёмбо үсэг бол Чингис хааны шууд угсаа Халхын анхдугаар богд Занабазар гэгээний зохиосон “өөрөө бүтсэн үсэг” хэмээх шашны судар бичих үсэг агаад эртний самгарьд, түвдийн номын бичигт үндэслэсэн гэдэг. Юань гүрний үед их гүрэн даяар хэрэглэж байсан дөрвөлжин үсэгтэй төстэй. Харин “Соёмбо” үсэг нь тусгаар тогтнол мандал бадралын бэлгэ тэмдэг болсоор иржээ.
Анх соёмбо үсгийг Богд хаант Монгол Улсын төрийн сүлд болгон, төрийн далбаанд дүрсэлдэг болсон ба коммунист засаглалын жилүүдэд соёмбо үсгийг халаагүй юм. Соёибо үсгийн дээр залсан гал, нар, сар бол олон мянган жил нүүдэлчин гүрнүүдийн шүтэж ирсэн үл мөхөх, мандан бадрахын бэлгэдэл юм. Манайхан галын дөлийн голынхныг өндөр дүрслэх дуртай, гэвч Ринчин гуайн тайлснаар галын гурван дөлийг тэгш дүрслэх учиртай агаад энэ нь өнгөрсөн одоо ирээдүй гурван цагт тэгш мандан бадрахыг бэлгэддэг ажээ. Гэтэл энэ өгүүллийг бичихээр судлах явцад Өндөр гэгээний судруудад нар, сарын дээр гал бус “од” дүрсэлсэн байдаг тухай түүхч Лонжид гуай ярьсан нь бас сонирхол татна. Үндсэндээ төрийн бэлгэдэл нь Монгол үндэстэн төр улсын олон мянган жилийн түүхийг хураангуйлан өгүүлж байдаг.
Энэ удаад төрийн бэлгэдлээс төрийн дууллын түүхийг сурвалжилснаа өгүүлье. Дашрамд энэ өгүүллийг баримтат кино болгохоор “25 дугаар суваг” телевизийн уран бүтээлчид ажиллаж байгаа болно. Бэлгэдэлийг дорно дахинд түгээмэл хэрэглэдэг гэж олон хүн боддог авч өрнө дахинд ч түгээмэл хэрэглэдэг. Төрийн далбаа, сүлд, дуулал нь өрнийн соёлын тусгал болж дэлхий дахинд түгсэн юм. Гэвч энэ бол дан өрнийн уламжлал бус ажээ.
Эзэн Чингисийн Их Монгол гүрний төрийн дуулал байж болох хэд хэдэн дууллын үгийг судлаачид олж тогтоосон байна. XIX-XX зууныг дамжин амьдарч байсан эрдэмт хүн Лувсанчойдон "Монголын зан үйлийн ойлбор" хэмээх судалгааны зохиолдоо "Чингис хааны үеийн төрийн дуулал болбаас цэргийн сүр хүч, эзний буяныг магтаж дуулсан байдаг" гэжээ. Судлаачийн нотолж буйгаар тэдгээр дуулалд:
"Эзэн төрийн эрхээр
Эелэж хамт жаргая
Хааны их буянаар
Хамаг улсаа хамтатгая
Эрхэм шашны гэгээнд
Эебээр хамт жаргая
Хаан эцгийн буянаар
Харгис мууг арилгая" гэсэн дууны үгийг тэмдэглэжээ.
Гэвч энэ үгэнд шашны талаар онцлон дурдсан нь Их Монгол гүрний дуулал гэж үзэхэд эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Тухайн үед Монголын эзэнт гүрний олон овог аймаг, улс тус бүрдээ загалмайтны несторын урсгал, бурхны шашин, лалын урсгалыг шүтэж байсан ба Монголчууд бөөгийн шашныг шүтдэг байв. Мөнх хаан Рубруктай уулзахдаа “Хүн бүр таван хуруутай, таван хуруу урт богино байдгийн адил улс үндэстэн бүрт өөр өөр шашин бий, та нарт ном судар, лам байдгийн адил бидэнд бөө зайран бий. Та нар шашин номоо дагаагүйн тулд доройтон буурсан байна, харин бид бөө зайрангаар дамжуулан тэнгэрийн зарлигдсаныг дагадаг тул ийм хүчирхэг байгаа юм” гэж хэлж байжээ. Их гүрэнд тухайн үеийн дэлхийн бараг бүхий л шашны урсгалыг шүтэгсэд байсан ба аль нэг шашныг онцгойлон тэтгэж байгаагүй юм.
Өөр нэгэн дуулалд:
"Сансар хүрд эргэх ёсон
Салхин мэт түргэн
Сайн муу заяаных
Сааташгүй жаргая бид
Огторгуйн салхин тэгшгүй
Орчлонгийн хүмүүн мөнхгүй
Олдох алдах тогтсон хэмжээ
Учирсан цагт жаргая бид" хэмээн дуулдаг байжээ.
Энэ дууны үг ч мөн бурхны шашны нөлөөн дор бичигдсэн шинжтэй, Монгол хэлэнд хожуу нэвтэрсэн самгарьд үг олонтаа орсон тул их гүрний төрийн дуулал байх баталгаа муутай юм. Гэвч эдгээр дууллыг Их Монгол гүрнээс хойш үе, шарын шашны дахин дэлгэрлийн үед Монголын овог аймаг, ханлигуудад дууллын хэмжээнд дуулдаг байсныг үгүйсгэх аргагүй юм.
Харин "Эртний сайхан" дуу нь хамгийн эртний гаралтай гэгдэх бөгөөд "Чингисийн төрийн дуулал" буюу "Сүлд дуу" хэмээн монголчууд зон ихэд хүндэтгэлтэй ханддаг байжээ. Олон судлаачид энэ дууг Их гүрний үеийн төрийн дуулал мөн гэж үздэг. Гэхдээ энэ дуу анх гарахдаа "Эртний сайхан" нэртэй байсан эсэх нь бас тодорхойгүй. 1930-аад оны үеэс энэ дууг бараг дуулахаа больжээ. Тухайн үед феодалын үеийн дуу хэмээн олон дууг жагсаалт гарган, намын тогтоолоор дуулахыг хорьж байсан агаад тэр жагсаалтад энэ дууны нэр орсон эсэхийг тодорхойглж чадсангүй, аман сурвалжаар хориотой дууны тоонд гарцаагүй орсон гэх авч Ц.Навагчамба агсны цуглуулгад байдаг миний үзсэн жагсаалтад алга байна. Энэ дуу Магсархурцын Дугаржавын тэмдэглэн үлдээсэн монгол дууны түүвэрт үлдсэнээр өнөө үед хүрч ирсэн байна. "Эртний сайхан" дууны зарим мөр бадаг он цагийн уртад хувирч өөрчлөгдөн ялангуяа бурхны шашны нөлөөлөл нэлээдгүй орсон нь ажиглагдаж байна. Уг дууг төрийн найрын магнай дуу хэмээн найрын эхэнд дуулдаг байжээ.
Эртний сайхан дуунд:
Эртний сайхан ерөөлөөр
ЭнэМонгол оронд нь
Эзэн Чингис хааны минь
Язгуур угсаа дэлгэртүгэй
Тэнгэр мэт заяатай
Тэгш таван оюунтай
Тэнүүн уужим зарлигтай
Тэнгэрийн үр сад билээ
Олон одны дундаас
Сарны гэрэл тодорхой
Олон хүмүүний дундаас
Яндар мэт чимэгтэй
Сүмбэр уулын оройгоос
Сүндэрлэж цацраад
Сүр жавхлан дэлгэрээд
Сүлд нь бат болтугай
Хамаг номын рашааныг
Ханахын чинээгээр хүртээд
Хаан эзэн Чингисийн өмнө
Хамт бүгдээрээ жаргая гэж дуулдаг байна.
Ардын уламжлалд дууны эхний утга төгс үгийг дууны нэр болгон хэрэглэдэг уламжлал бий. XIX-ХХ зуунд төрийн найрын магнайд дуулдаг айзам урт дуунууд байсан ба “Эрхэм төр”, “Уяхан замбативийн нар”, “Түмэн эх” зэрэг дууг энгийн үед дуулахгүй төрийн найр, наадамд л дуулдаг уламжлал байжээ. Айзам уртын дуу бол аялгууны хувьд хоолойн цараа шалгасан тэр бүр хүн дуулаад байдаггүй маш том дуу агаад үг нь гүн ухааны болон шашин төрийн сэдэвтэй, дуулах нарийн ёс жаяг хүртэл тогтон уламжлагдсан байжээ. Мөн “Дуртмал сайхан”, “Уяхан замбутивийн наран” зэрэг алдартай сонгодог айзам уртын дуу манай үед уламжлагдан иржээ. Богд хаант Монгол Улсын үед лам, шашин, бурхан, хааныг магтсан "Авралын дээд Богд лам", "Эрдэнэ мэт шашин" зэрэг уртын дууг төрийн ёслол, дээд хүндлэлийн найранд дуулдаг байжээ.
Төстэй нь Европ дахинд төрийн дууллын аялгууг бичих арга барил ч их ондоо байдаг ажээ. Сонсвол хөгжим судлаачдын ярих нь манай төрийн дууллын ая дэлхийн олон орны төрийн дуулал дотор их өндөр төвшинд бичигдсэн сайн аялгуутай гэж үнэлэгддэг ажээ.
Анхны төрийн дууллын аялгууг Орос хүн бичжээ
1911 онд Чин гүрэн мөхөж, Монгол Улс тусгаарлав. Төрийн сүлдээр “Соёмбо” үсгийг авч, төрийн далбааг улаан өнгөтэй байхаар тогтжээ. Харин төрийн дууллын хувьд ардчилсан хувьсгалаас хойш судлаачдын анхаарлыг татаж эхэлжээ. 1914 оны 11 дүгээр сард Богд Хааны шадар цэргийн бүрэлдэхүүнд 9 хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн үлээвэр хөгжмийн салаа байгуулжээ. Шадар цэргийн дундаас онцгой авъяастайг нь сонгон авч орос хөгжимчин А.Кольцовоор багшлуулан үлээвэр хөгжимд сургажээ.
1910 оны эцсээр Богд хаанд бараалхсан Оросын худалдаачидын дунд байсан нэгэн хөгжимчин Хаант Оросын төрийн дуулал “Бурхан, эзэн хааныг минь ивээг” дууллыг тоглоход Оросууд бүгд босч, малгай аван хүндэтгэж, дууллын эцэст хурайлж байсныг хутагт ихэд сонирхон тогтоож авчээ.
Штраусын аялгууг нэг сонсоод л тогтоодог хөгжмийн онцгой сонсголтой Жавзандамба хутагт хаан болмогцоо төрийн дууллын ая захиалсны дагуу Санкт-Питербургийн Маринийн \Маринский\ театрын хөгжимчин А.Кадлец "Зуун лангийн жороо луус” дууллын аяыг зохиожээ. Аяыг анх сонсгохдоо Маринийн театрын хөгжимчид ирж хөгжимдсөн байна. Тиймээс “Зуун лангийн жороо луус” бол Богд хаант Монгол Улсын албан ёсны төрийн дуулал гэж үзэж болохоор байна. Нөгөө талаар Монгол төрийн түүхэн дэхь анхны албан ёсны төрийн дуулал болох юм байна. Луус гэх мэт үг орсноос олон хүн цэрвэдэг, олон хүн ардын дууны аялгууг өөрчилж дуулсан гэж үздэг нь анзаарагдаж байна. Гэтэл шашны номоор луус бол бурхны хамгийн сайн унаа гэгддэг талаар түүхч доктор О.Батсайхан ярилаа.
Гуйвсан дуунууд
1921 оны хувьсгал, Хиагтын ялалтын дараа цэргийн хийморийг сэргээн, цог жавхланг нь бадраасан, хувьсгалын анхны дуунууд гарчээ. Цэргийн маршийг орлох “Шивээ хиагт”, “Магнаг үсэгтэй туг” зэрэг дууг ардын дууны аянд үгийг өөрчлөн дуулж байжээ. Хуурч Гавар, Ганганы Гомбожав, Лувсанцэрэн, Чимэддорж, Бямба, Наваанжав нарын зэрэг партизанууд найман бадаг бүхий “Шивээ Хиагт” дууг зохиожээ. "Хүрэл сум" хэмээх ардын богино дууны аяар дуулж гаргасан хувьсгалчдын анхны дуулал нь бидний мэдэх "Шивээ хиагт" дуу билээ. “Магнаг үсэгтэй туг” дууг Хүрээг чөлөөлөхөөр давших замд зохиожээ. Эдгээр дуунд журамт цэргийн анхны ялалт, жанжин Д.Сүхбаатар, ардын журамт цэрэг, түүний зэр зэвсэгийг магтан дуулаад зогсохгүй “Дөрвөлжин сүмийн үүдэнд дөрвөн пулемёт зоогоод” гэх буюу “Тоолж баршгүй гамин чандрууг Тойрч бүслээд дарсан юм аа хө” гэх зэргээр Хиагтын тулалдааны явц, тактикийг ч дүрсэлсэн байдаг.
Харин тухайн үест ихэд алдаршсан, хожим засварлаж “Улаан туг” нэртэй болсон дууны үгийг ч ихэд өөрчилсөн байна. 1924 оны үест Хүрээнд явж байсан Оросын домогт судлаач Николай Рерих цэргийн жагсаалтай таарчээ. Цэргүүд нэгэн дууг дуулж явсан агаад учрыг лавлахад жанжин Д.Сүхбаатарын зохиосон дуу гэж хэлжээ. Уг дуу нь хожим “Улаан туг” гэгдэх болсон “Жан Шамбалын орон” хэмээх дуу байжээ.
“Улаан туг” дуу нь Ардын хувьсгалын дараахь зүүн замын байлдааны ялалтын тухай дуу гэж ойлгогдом үгтэй болсноор нь:
Улаан тугийг мандуулаад
Улсын сүрийг бадруулаад
Урвасан хулгай дайснуудыг \Найдан ванг\
Уухай хийгээд дарав аа хө гэж бид дуулдаг байсан.
Харин анхны хувилбараар:
Жанжин тугийг мандуулаад
Зэвхий гаминг дарцгаая
Жан Шамбалын оронд
Заавал ч үгүй төрцгөөе
Шар тугийг мандуулаад
Шажны сүрийг бадруулаад
Шавь нар болсон бид нар
Шамбалын дайнд мордоцгооё
Ногоон тугийг мандуулаад
Ноёдын сүрийг бадруулаад
Ножид болсон гаминг
Номхон бороор даруулъя гэж дуулдаг байжээ.
Харин Николай Рерихийн “Азийн зүрх” номд утгачлан тэмдэглэсэн хувилбарыг орчуулагч Ж.Нэргүй Оросоос орчуулахад, үг нь: “Жан Шамбалын дайн, Умард Шамбалын дайн, Шамбалын эзний баатрууд болж дахин төрөхийн тулд Энэ дайнд үрэгдэнэ ээ” гэсэн агуулгатай байжээ. Ардын журамт цэргийн дөрвөн хороо жанжин туг, шар, улаан, ногоон өнгийн дөрвөн тугтай байсан уу? Лам Хасбаатар нэг хороог удирдаж байсан, энэ нь шар тугийн буюу шашны хороо байх магадлалтай ба ноёдын намын ногоон тугт хороо ч байсан бололтой. “Улаан туг” дууны үгийн анхны хувилбарыг үзвэл хувьсгалд Монголын бүх анги давхарга оролцсоныг гэрчилж байна. Бүр нарийвчилбал “Жан Шамбалын орон” дуу нь цэргийн суртал нэвтрүүлгийн зориулалттай агаад цэрэг дайнд үрэгдвэл Шамбалын оронд төрөх тул үхэхээс айхгүй байхыг ухуулсан шинжтэйг Н.Рерих ажиглан тэмдэглэжээ. Энэ мэтээр хувьсгалын анхны дуунууд бол судлууштай сэдэв юм. Хожим коммунист үзэл суртлын нөлөөгөөр дууны үгийг танихгүй болтол өөрчилжээ.
Албан бус төрийн дуулал
1924 оны 11 дүгээр сарын 26-нд анхдугаар Үндсэн хуулийг батлав. Энэ үеэс 1923 онд С.Буяннэмэх, Насанбат нарын зохиосон "Монгол Интернационал" хэмээх дуу ихэд дэлгэрч 1940-өөд оныг дуустал албан бусаар төрийн дуулалд тооцогдож байжээ. 1924 оны Үндсэн хуулийн сүүлийн зургадугаар бүлэг “Улсын тамга ба сүлд тэмдэг, туг далбаа гурвын тухай” нэртэй агаад төрийн дууллын талаар заагаагүй юм. Улсын туг далбаа улаан өнгөтэй, сүлд нь бадамлянхуа суурин дээр “Соёмбо” үсэг байхаар туссан ба далбааны голд сүлдийг дүрсэлнэ хэмээн хуульчилжээ. Монгол Улсын төрийн дууллын тухай 1992 оны дөрөвдүгээр Үндсэн хуулийг баталтал Үндсэн хуулинд тусгаж баталдаггүй байсан ажээ.
“Монгол интернационал” хэмээн нэрлэсний учир нь дэлхийн коммунист хувьсгалын сүлд дуулал болсон “Интернационал”-ийг дуурайсан хэрэг агаад нэг үед Зөвлөлт Орос “Интернационал”-ийг төрийн дуулалд тооцож байсан юм. Монгол интернационалийн аяыг зохиосон Н.Насанбат бол Монгол Дотоодыг хамгаалах газрын анхны дарга нарын нэг, ДХГ-ыг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс гаргах ажлыг хийсний төлөө албанаас зайлуулагдсан, ардын хувьсгалын партизан, хувьсгалын дараа өмнөд хязгаарыг хамгаалах Дугар зайсаны цэрэгт зөвлөхөөр ажиллаж байсан хүн юм. Жүжиг бичиж, тоглодог Хүрээний боловсролтой, баруунтан гэгдсэн Н.Жадамбын ах юм. Харин үгийг бичсэн орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг Тогтох тайжийн өргөмөл хүү С.Буяннэмэх нар хожим хэлмэгдэн цаазлуулсан юм.
Уг дууны бүтэн нэр “БҮХ ДЭЛХИЙН ЭВ ХАМТЫН III ДУГААР ИНТЕРНАЦИОНАЛИЙН МАГТУУ ДУУ” агаад
Бүх дэлхийн ард түмэнд
Бүрэн эрхийг олгогч интернациональ
Бүдүүлэг ядуу ард түмнийг
Гэгээнээр удирдагч интернациональ
Хамаг дэлхийн ядуу ардыг
Харанхуйгаар мөлжигч харгисуудыг
Хашин арилгахаар эсэргүүцсэн
Хасын замтай интернациональ
Гэмгүй суусан орчлонг
Гэмтүүлэн дарлагч капиталтанг
Хийсгэн арилгахаар эсэргүүцсэн
Гэгээн мөртэй интернациональ
Гайхамшигт жавхлант улаан тугаар
Газрын бөмбөрцгийг бүрхээд
Гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэгч
Гайхамшигт гуравдугаар интернациональ
Дорно өрнийн олон тив дэх
Доромжлогдсон дарлагдсан ард түмэн
Даруйхан бүгдээрээ босоцгоож
Догшин харгисуудыг дарцгаагтун
Баялаг ноёдуудын эрх мэдэлд
Балбагдан дарлагдсан ард түмэн
Багын хайран наснаасаа
Үйлдвэрт зүтгэсэн ард түмэн
Эдгээр олон зовлонтон нар
Эв хамтын интернационалд нэгдэж
Эрчимтэй ангийн чанарыг баримтлан
Эзэрхэг баячуудыг эсэргүүцье
Жаргалант байдлыг зохион чадагч
Жавхлант туг юугаа байгуулсан
Журамт эв хамт намуудын
Журам холбоот интернациональ
Гэгээн тунгалаг эрдэм соёлоор
Дөрвөн зүгтээ цэцэг дэлгэж
Гэрэлт нарны эрдэнийн туяагаар
Ертөнц дахиныг гийгүүлэх болтугай
Энэхүү дэлхийн ард түмнийг
Эрхбиш нэгтгэх зорилготой
Эв хамтын гуравдугаар интернационал
Үүрд наран мэт мандах болтугай гэсэн үгтэй байжээ.
Халх Монголын асуудал
1951 онд Ардын хувьсгалын 30 жилийн ой тохиожээ. Түүхэн ойг сүр жавхлантай тэмдэглэхээр Намын төв хороо бэлтгэжээ. Тухайн үед Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжим дөнгөж байгуулагдаж байв. Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойн баярын үеэр социалист орнуудын төрийн дууллыг эгшиглүүлэхээр Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжимчид төрийн шагналт Г.Бирваагийн хамт бэлтгэж байжээ.
Гэтэл БНМАУ-ын албан ёсны төрийн дуулал байсангүй. Хэлмэгдэгчдийн “бүтээл” “Монгол интернационал” дууг төр, улсын томоохон үйл ажиллагааны үеэр тоглуулдаг байсан аж. Угаас энэ дууг төрийн дуулал болгохоор зохиогоогүй юм. Ийнхүү төрийн дуулалтай болох шаардлага тулгарсан учраас Улс төрийн товчоо 1950 онд товчоо театр, чуулгын уран бүтээлчдийн дунд уралдаан зарлажээ.
Уралдаанд ирүүлсэн бүтээл бүрийг симфони найрал хөгжим болон үлээвэр хөгжим гэсэн хоёр хувилбараар сонсдог байв. Тухайн үед хөгжмийн зохиолчид бүтээлээ нууц нэрээр ирүүлэхээр тогтсон ба төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуай “Боршувуу”, Б.Дамдинсүрэн “хэрээ” гэдэг нэр авчээ. Төрийн дуулал сонгох шүүгч нь маршал Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал нарын төр, засгийн удирдагчид байжээ.
Нэлээд олон бүтээл сонссоны эцэст маршал: “Тэр боршувуу, хэрээ хоёрынх зүгээр юм” гэж хэлсэн тухай аман яриа байдаг. Ингээд Л.Мөрдоржийн хөгжмийн эхлэл, Б.Дамдинсүрэнгийн бүтээлийн төгсгөлийг нийлүүлбэл зүгээр юм гэсэн санаа гарчээ. Үүний дараа Б.Дамдинсүрэн Л.Мөрдорж нар уулзан, тус тусын зохиолоо бага зэрэг өөрчлөөд шалгуулсан тухай Л.Мөрдорж гуай дурсан ярьсан байдаг. Тэдний хамтын бүтээлийг симфони найрал хөгжимтэй тоглоход Б.Дамдинсүрэн удирдаж, үлээвэр найрал хөгжмийг Г.Бирваа дохисон түүхтэй. Ийнхүү Улс төрийн товчооныхон Төрийн дууллын аяыг сонгосноор тэр үед ЗХУ-д сурч байсан ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэнд үгийг бичих үүрэг өгчээ.
Цэндийн Дамдинсүрэн гуай сүлд дууллыг бичих болсон дурсамжаа ийнхүү өгүүлсэн байдаг. "...Улаанбаатарт байхдаа нэг шүлэг бичсэн. Тэгэхэд Ленинградад диссертаци бичих гээд "Гэсэр"-ийг судалж байлаа. Гэтэл Москвагаас дуудлаа. Очтол "Сүлд дууны үг бич" гэв. В.Ленин, И.Сталин, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарыг заавал оруул гэдэг юм байна. Энэ нэрнүүд нь шүлгэнд орж өгдөггүй. Тэр үед Цэгмид Москвад сурч байсан, надад бас тусалсан. Москвад би нэг байранд нэг сарын хугацаатай сууваа... Портвейн, ценандал архи, ногоон вандуй хоёр лаазыг авчихлаа. Улаанбаатараас Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж нар надтай утсаар ярина. Би бичсэнээ уншина. Тэр үг нь болно, тэр нь болохгүй гэнэ. Яриад л байна. Утсаар ярьсан зардлыг Зөвлөлтөд суугаа элчин хариуцна. Тэгэхэд Маршал их болгоомжилдог байлаа. "Сергей Михалков, Исаковский хоёртой уулзаж зөвлөлгөө ав" гэлээ. Тэд уншаад их сайн шүлэг болжээ гэлээ. Энэ тухайгаа маршалд дуулгалаа. Гэтэл тэр хоёрынхоо “болжээ” гэсэн гарын үсэгтэй хариуг бичгээр ирүүл гэв ээ. Нөгөө хоёр дээрээ очсон чинь “Бид хоёроор яах гээд байгаа юм” гэлээ. Учрыг нь хэллээ. Тэд ч дор нь зөвшөөрч, хариу өгдөг юм байна. Улс төр, уран сайхныхаа талаас сайн боллоо гэлцэж байсан. Тэгээд "Төрийн сүлд дуулал" гээд гурван жил дууллаа. Гэтэл нөгөө "Халх монгол"-ын асуудал дахин гарч ирэв ээ. Одоогийн энэ шинэ сүлд дууны үг уламжлалт зарчмаа орхиод, шинэ маягаар бичигдсэн юм шүү дээ" гэж дурсчээ. Сүлд дууллыг үгийг “1950 оны 3 дугаар сарын 27-ны өдөр. Москва хотод бичсэн” гэж тэмдэглэжээ. Анхны үг нь:
Дархан манай хувьсгалт улс
Даяар Монголын ариун голомт
Дайсны хөлд хэзээ ч орохгүй
Дандаа энхжиж үүрд мөнхжинө.
Дахилт:
Хамаг дэлхийн шударга улстай
Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж
Хатан зориг бүхий л чадлаар
Хайрт Монгол орноо мандуулна
Ачит Ленин, Сталины заасан
Ардын төлөө, жаргалын замаар
Агуу Монгол орноо удирдсан
Ачит Сүхбаатар, Чойбалсан
Дахилт:
Зоригт Монголын золтой ардууд
Зовлонг тонилгож жаргалыг эдлэв
Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
Жавхлант манай орон мандтугай.
Ц.Дамдинсүрэн гуайн дурссан Халх Монголын “асуудал” гэдэг нь хожим улстөрийн хошин яриа болон түгжээ. Сүлд дууллын “Халх Монголын ариун голомт” гэсэн бадгийг Бямбын Ринчин гуай сонсоод, “Энэ дуулалд Цэдэнбал, бид хоёрыг оруулаагүй юм байна” гэж ёжилсон гэдэг. Ринчин гуай буриад, Цэдэнбал дөрвөд хүн юм. Тэгээд “Даяар Монголын ариун голомт” гэж өөрчилсөн гэнэ. Бас нэг хувилбараар бол хоёрдугаар мөрөнд “Халх Монголын ариун голомт” гэж биш, нэгдүгээр мөрөнд “Дархан манай Халх Монгол” гэж байжээ. Чухам аль нь үнэн болохыг радиогийн бичлэг фондоос олж тодруулах нь зүйтэй байх, Ц.Дамдинсүрэн гуайн өөрийн хэлснээр бол төрийн дуулалд “Халх монгол”-ын асуудал байх нь байж, энэ “асуудалтай” хэвээр нь гурван жил дуулсан ба анхны хувилбараас гурван жилийн дараа төрийн дууллын үгэнд “гар” хүрчээ.
Ийнхүү 1950 оны эхээр зохиолч Ц.Дамдинсүрэн үгийг нь, хөгжмийн зохиолч Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж нар аяыг нь зохиосон "БНМАУ-ын сүлд дуулал" бүтээгджээ. Энэ дуу нь Монголын төрөөс албан ёсоор батлагдсан хоёр дахь сүлд дуулал байсан юм. “Зуун лангийн жороо луус” хааны таалал байсан бол энэ удаад БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид 1950 оны 4 дүгээр сарын 26-ны өдөр “БНМАУ-ын шинэ сүлд дууллыг батлах тухай” 43 дугаар зарлиг гарган батлаж, 1950 оны 5 дугаар сарын 1-нээс эхлэн орон даяар дуулуулж заншжээ.
Зарлигт: “Ардын хувьсгалын жилүүдэд БНМАУ-ын байдалд гарсан хувьсгалт өөрчлөлтүүдийг харгалзаж БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдээс ТОГТООХ НЬ.
Нэг. Үгийг Ц.Дамдинсүрэн зохиож, хөгжмийг Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн нар оруулсан БНМАУ-ын шинэ сүлд дууллыг баталсугай.
Хоёр: БНМАУ-ын шинэ сүлд дууллыг 1950 оны 5 дугаар сарын 1-нээс эхлэн улс орон даяар дуулж хэрэглэсүгэй.
БНМАУ-ЫН БАГА ХУРЛЫН ТЭРГҮҮЛЭГЧИД гэжээ.
Монгол Улсын төрийн дууллыг зохиосон Ц.Дамдинсүрэнд төрийн шагнал, хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн нар төрийн шагналыг хоёр дахь удаагаа хүртээж хүндэтгэл үзүүлсэн нь төрийн бэлгэ тэмдгийг бүтээгчийг хүндээр шагнадаг уламжлалаа төрийн эрх баригчид дагасных ажээ.
Үндсэн хууль өөрчлөгдөхөд төрийн дуулал өөрчлөгддөг
1960 оны Үндсэн хуулийг баталсны дараа 1961 оноос сүлд дууллыг дээд газрын шийдвэрээр, зохиолч Ц.Гайтав, Ч.Чимэд нарын үгээр дуулах болжээ.
Урьдын бэрх дарлалыг устгаж
Ардын эрх жаргалыг тогтоож
Бүх нийтийн зоригийг илтгэсэн
Бүгд Найрамдах Улсаа байгуулсан
Сайхан Монголын цэлгэр орон
Саруул хөгжлийн дэлгэр гүрэн
Үеийн үед энхжин бадартугай
Үрийн үрд батжин мандтугай
Ачит нам алсыг гийгүүлж
Хүчит түмэн улсыг хөгжүүлж
Бууршгүй зүтгэл дүүрэн хөвчилсөн
Цуцашгүй тэмцэл түүхийг товчилсон
Дахилт
Зөвлөлт оронтой заяа холбож
Дэвшилт олонтой санаа нийлж
Хандах зүгийг бахтай барьсан
Мандах коммунизмыг цогтой зорьсон
хэмээн тэр үеийн радио өргөн нэвтрүүлгийн эхлэл болон төгсгөлд дуулагдсаар ирсэн юм.
1950 оны төрийн дууллыг гарснаас хойш “Тусгаар улсын төрийн дуулалд гадаад улс орон, хүний нэр орсонд” дэвшилт сэхээтнүүд таагүй хандаж байв. Ц.Дамдинсүрэн гуай Эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэгийн шугамаар орон нутагт лекц уншиж явахдаа “Төрийн дуулалдаа гадаад хүний нэр оруулсан нь буруу болсон” гэж ярьснаас санаа авч сэтгүүлч Ц.Навагчамба агсан малчдын календарь зохиохдоо шинэ төрийн дууллын сүүлийн бадгийг санаатайгаар хасч хэвлүүлсний улмаас Дундговь аймагт 27 жил бригадын тоо бүртгэгчээр цөлөгдөж, 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа л нийслэлд амьдрах эрхтэй болж байсан гашуун түүх бий. Ардчилсан хувьсгал ялсны дараа 1991 оноос 1950 оны төрийн дууллын үгийн ихэнх хэсгийг ашиглаж байсан боловч Ц.Навагчамба агсны хассан жишгээр В.Ленин, И.Сталин, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарыг дурдсан хоёрдугаар бадгийг хууль ёсоор хассан байна.
1992 онд шинэ ардчилсан Үндсэн хууль батлагдахад анх удаа төрийн дууллын талаар Үндсэн хуульд оруулан баталсан байна. Арван хоёрдугаар зүйлд: "Нэг. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын билэг \хуулинд бичсэнээр авав\ тэмдэг нь төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал мөн. Хоёр. Төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал нь Монголын ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ. 7. Төрийн билэг тэмдгийг дээдлэн хэрэглэх журам, төрийн дууллын үг, аяыг хуулиар бататгана" хэмээн заажээ.
Үндсэн хуульд заасны дагуу "Төрийн билэг тэмдгийн тухай хууль"-ийг 1994 онд УИХ-аас баталсан юм. Уг хуулинд төрийн дууллыг хаана, ямар үед эгшиглүүлэх болон хэрхэн хүндэтгэх талаар тодорхой зааж өгсөн байдаг. Уг хуулийн “Төрийн дууллыг хүндэтгэх” хэмээх 22 дугаар зүйлд: “Төрийн дууллыг олон нийтийн өмнө эгшиглүүлэхэд оролцогч бүх хүн босож хүндэтгэнэ” гэж заажээ.
Монгол Улсын Төрийн билэг тэмдгийн тухай хуулийн хавсралтад төрийн дууллын үгийг бүрэн эхээр нь тусгасан байна. Ингэхдээ үгийг Ц.Дамдинсүрэн, аяыг Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж гэж заажээ.
Дархан манай хувьсгалт улс
Даяар монголын ариун голомт
Дайсны хөлд хэзээ ч орохгүй
Дандаа энхжин үүрд мөнxжинө
Хамаг дэлхийн шударга улстай
Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж
Хатан зориг бүхий чадлаараа
Хайрт Монгол орноо мандуулъя
Зоригт Монголын золтой ардууд
Зовлонг тонилгож, жаргалыг эдлэв
Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
Жавхлант манай орон мандтугай гэсэн үгтэй баталсан байна.
Хамгийн сүүлчийн өөрчлөлтийг Ерөнхийлөгч Энхбаяр Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тохиолдуулан “Төрийн сүлд дууллыг шинэчлэх” зарлиг гаргаж ажлын хэсэг байгуулснаар 2006 оны 7 дугаар сарын 11-нээс эхлэн шинэчилсэн хувилбараар дуулж эхэлсэн гэж тэмдэглэжээ. Радиогийн найруулагч С.Буянхишигийн ярьснаар бол шинэчилсэн хувилбарыг 2006 оны 7 дугаарын 7-ны шөнө Монголын радиод бичиж 7 дугаар сарын 8-ны өглөө анхлан нэвтрүүлсэн байна. Төрийн дуулалд язгуур уламжлал, утга соёлоо бадруулах үүднээс нэгэн бадаг нэмсэн ажлын хэсэгт манай нэр бүхий зургаан Ардын уран зохиолч оролцжээ.
Ажлын хэсэг сүлд дууллыг өөрчлөхөөр ажиллахдаа Цэндийн Дамдинсүрэнгийн зохиосон ихэнх үгийг хэвээр үлдээж дууллын зарим үг, мөрийг өөрчилж бадаг нэмээд зохиолчийнх нь нэрийг хэвээр үлдээхээр шийдвэрлэсэн юм. 1950 оноос хойш төрийн дууллын үг дөрвөн удаа өөрчлөгдсөн ч ая нь хадгалагдсаар өнөөг хүрсэн байна.
Үг. Ц.Дамдинсүрэн, ая. Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж
МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН ДУУЛАЛ (Сүүлчийн хувилбар)
Дархан манай тусгаар улс
Даяар Монголын ариун голомт
Далай их дээдсийн гэгээн үйлс
Дандаа энхжиж, үүрд мөнхөжнө
Хамаг дэлхийн шударга улстай
Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж
Хатан зориг, бүхий л чадлаараа
Хайртай Монгол орноо мандуулъя
Өндөр төрийн минь сүлд ивээж
Өргөн түмний минь заяа түшиж
Үндэс язгуур, хэл соёлоо
Үрийн үрдээ өвлөн бадраая
Эрэлхэг Монголын золтой ардууд
Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв
Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
Жавхлант манай орон мандтугай.
Ц.Навагчамба агсны дурсгалд
Манай төрийн дуулал их сонин түүхтэй юм. Магадгүй бусад улсынх ч ийм байдаг байх. Тиймээс уншигчиддаа зориулж төрийн дууллын түүхийг өөрийн цуглуулсан, сонссон мэдсэн хэмжээнд хүргэж байна. Улам илүү нягтлах нь түүхч, хөгжим судлаач, утга зохиол шүүмжлэгчдийн ажил болов уу. Би зөвхөн сэтгүүлчийн хувиар цуглуулсан материал аман яриануудыг эвлүүллээ. Урт болчихож, гэхдээ ном уншдаг хүнд уртдахгүй ээ. Тэгээд ч зарим сэхээтнүүд нэг нэлийсэн том юм уншихсан гэдэг учраас нэг их танасангүй ээ.
Нөгөөтэйгүүр энэ өгүүллээ коммунизмын жилүүдэд “Төрийн дуулал хассан, зассан” хэргээр 27 жил цөлөгдөх ял шийтгүүлсэн Ц.Навагчамба агсны дурсгалд зориулж байна. Тэрээр асар их цуглуулгатай хэлмэгдлийн талаар их олон ном, өгүүлэл бичсэн хүн агаад манай “Улстөрийн сонин”-д тоймчоор ажиллаж байгаад нас барсан юм. Бид хоёр хамтарч “Эдийн засгийн хэлмэгдүүлэлт” хэмээх нэг ном хэвлүүлсэн агаад намайг зохиогч бол гэсэн, гэвч нэг ч зохиомол юмгүй тул “эмхэтгэсэн” гэх нь зүйтэй гэж шийдсэн юм. Уг нь эмхэтгэгч нь Навгаа ах, редактор нь би юм. Гэвч олон өгүүллийг маань редакторлаж, их ч зүйл нэмсэн тул энэ удаад чи эмхэтгэгч бол гэж найр тавьж билээ. Өнөөдөр үйл явдлын амьд гэрч цөөрч байна. Коммунизмын жилүүдэд түүхийг их засварласан тул бичиг баримт ч үлдсэнгүй, гагцхүү амьд түүх үнэн болж байна. Энэ өгүүлэлд олон аман түүх бий, харин үүнийг нотлох нь миний ажил биш, судлаачдынх буй за.
Эртний дуулал
Орчин үеийн үндэсний төр улсын олонх Үндсэн хуульт засаглалтай. Үндсэн хуулиндаа зайлшгүй тусгадаг зүйлс нь төрийн сүлд, далбаа, төрийн дуулал юм. Төрийн далбааны өнгө тухайн үндэстний хамгийн сайн өнгө хэмээн бэлгэддэг өнгөнөөс бүрдсэн байх нь олонтаа. Коммунист улсууд улаан голдуу, исламын улсууд ногоон голдуу өнгөт далбаатайг бүгд л мэднэ. Мөн төрийн бэлгэдлийн утга учир нь зөвхөн өнөө цагийн сэтгэлгээг тусгаж, ирээдүйг бэлгэдээд зогсохгүй өнгөрсөн түүхийг агуулсан байдаг.
Монголын төрийн далбаа улаан хөх хоёр өнгөнөөс бүрддэг. Хөх өнгө бол тэнгэрийн өнгө бөгөөд эртнээс Монголчууд тэнгэрийг шүтэж ирсэн. Монголчуудын уламжлалт бөөгийн шашны хамгийн дээд шүтээн бол тэнгэр юм. Эртний түрэг, хазаар булгар хэлэнд тэнгэрийг “тангра” гэх ба хуучин уламжлалт бичигт “тэнгри” хэмээн бичдэг. Харин улаан өнгө нь нэг талаас коммунист засаглалд байсныг илтгэх авч зөвхөн энэ агуулгаар тайлбарлах нь учир дутагдалтай. Улаан өнгийг Монголчууд эртнээс галын өнгө хэмээн шүтэж ирсэн ба Богд хаант Монгол Улсын төрийн далбаа цулгуй улаан өнгөтэй байсан юм билээ.
Ер нь цулгуй үндсэн долоон өнгө аль ч үндэстэн, соёлд ямар нэг байдлаар сайны бэлгэдэл болсон байх нь олонтаа. Монгол Улсын төрийн далбааг бусад үндэстэн улсын төрийн далбаанаас ихээхэн онцгой содон харагдуулдаг зүйл бол “Алтан соёмбо” юм. Соёмбо үсэг бол Чингис хааны шууд угсаа Халхын анхдугаар богд Занабазар гэгээний зохиосон “өөрөө бүтсэн үсэг” хэмээх шашны судар бичих үсэг агаад эртний самгарьд, түвдийн номын бичигт үндэслэсэн гэдэг. Юань гүрний үед их гүрэн даяар хэрэглэж байсан дөрвөлжин үсэгтэй төстэй. Харин “Соёмбо” үсэг нь тусгаар тогтнол мандал бадралын бэлгэ тэмдэг болсоор иржээ.
Анх соёмбо үсгийг Богд хаант Монгол Улсын төрийн сүлд болгон, төрийн далбаанд дүрсэлдэг болсон ба коммунист засаглалын жилүүдэд соёмбо үсгийг халаагүй юм. Соёибо үсгийн дээр залсан гал, нар, сар бол олон мянган жил нүүдэлчин гүрнүүдийн шүтэж ирсэн үл мөхөх, мандан бадрахын бэлгэдэл юм. Манайхан галын дөлийн голынхныг өндөр дүрслэх дуртай, гэвч Ринчин гуайн тайлснаар галын гурван дөлийг тэгш дүрслэх учиртай агаад энэ нь өнгөрсөн одоо ирээдүй гурван цагт тэгш мандан бадрахыг бэлгэддэг ажээ. Гэтэл энэ өгүүллийг бичихээр судлах явцад Өндөр гэгээний судруудад нар, сарын дээр гал бус “од” дүрсэлсэн байдаг тухай түүхч Лонжид гуай ярьсан нь бас сонирхол татна. Үндсэндээ төрийн бэлгэдэл нь Монгол үндэстэн төр улсын олон мянган жилийн түүхийг хураангуйлан өгүүлж байдаг.
Энэ удаад төрийн бэлгэдлээс төрийн дууллын түүхийг сурвалжилснаа өгүүлье. Дашрамд энэ өгүүллийг баримтат кино болгохоор “25 дугаар суваг” телевизийн уран бүтээлчид ажиллаж байгаа болно. Бэлгэдэлийг дорно дахинд түгээмэл хэрэглэдэг гэж олон хүн боддог авч өрнө дахинд ч түгээмэл хэрэглэдэг. Төрийн далбаа, сүлд, дуулал нь өрнийн соёлын тусгал болж дэлхий дахинд түгсэн юм. Гэвч энэ бол дан өрнийн уламжлал бус ажээ.
Эзэн Чингисийн Их Монгол гүрний төрийн дуулал байж болох хэд хэдэн дууллын үгийг судлаачид олж тогтоосон байна. XIX-XX зууныг дамжин амьдарч байсан эрдэмт хүн Лувсанчойдон "Монголын зан үйлийн ойлбор" хэмээх судалгааны зохиолдоо "Чингис хааны үеийн төрийн дуулал болбаас цэргийн сүр хүч, эзний буяныг магтаж дуулсан байдаг" гэжээ. Судлаачийн нотолж буйгаар тэдгээр дуулалд:
"Эзэн төрийн эрхээр
Эелэж хамт жаргая
Хааны их буянаар
Хамаг улсаа хамтатгая
Эрхэм шашны гэгээнд
Эебээр хамт жаргая
Хаан эцгийн буянаар
Харгис мууг арилгая" гэсэн дууны үгийг тэмдэглэжээ.
Гэвч энэ үгэнд шашны талаар онцлон дурдсан нь Их Монгол гүрний дуулал гэж үзэхэд эргэлзээ төрүүлж байгаа юм. Тухайн үед Монголын эзэнт гүрний олон овог аймаг, улс тус бүрдээ загалмайтны несторын урсгал, бурхны шашин, лалын урсгалыг шүтэж байсан ба Монголчууд бөөгийн шашныг шүтдэг байв. Мөнх хаан Рубруктай уулзахдаа “Хүн бүр таван хуруутай, таван хуруу урт богино байдгийн адил улс үндэстэн бүрт өөр өөр шашин бий, та нарт ном судар, лам байдгийн адил бидэнд бөө зайран бий. Та нар шашин номоо дагаагүйн тулд доройтон буурсан байна, харин бид бөө зайрангаар дамжуулан тэнгэрийн зарлигдсаныг дагадаг тул ийм хүчирхэг байгаа юм” гэж хэлж байжээ. Их гүрэнд тухайн үеийн дэлхийн бараг бүхий л шашны урсгалыг шүтэгсэд байсан ба аль нэг шашныг онцгойлон тэтгэж байгаагүй юм.
Өөр нэгэн дуулалд:
"Сансар хүрд эргэх ёсон
Салхин мэт түргэн
Сайн муу заяаных
Сааташгүй жаргая бид
Огторгуйн салхин тэгшгүй
Орчлонгийн хүмүүн мөнхгүй
Олдох алдах тогтсон хэмжээ
Учирсан цагт жаргая бид" хэмээн дуулдаг байжээ.
Энэ дууны үг ч мөн бурхны шашны нөлөөн дор бичигдсэн шинжтэй, Монгол хэлэнд хожуу нэвтэрсэн самгарьд үг олонтаа орсон тул их гүрний төрийн дуулал байх баталгаа муутай юм. Гэвч эдгээр дууллыг Их Монгол гүрнээс хойш үе, шарын шашны дахин дэлгэрлийн үед Монголын овог аймаг, ханлигуудад дууллын хэмжээнд дуулдаг байсныг үгүйсгэх аргагүй юм.
Харин "Эртний сайхан" дуу нь хамгийн эртний гаралтай гэгдэх бөгөөд "Чингисийн төрийн дуулал" буюу "Сүлд дуу" хэмээн монголчууд зон ихэд хүндэтгэлтэй ханддаг байжээ. Олон судлаачид энэ дууг Их гүрний үеийн төрийн дуулал мөн гэж үздэг. Гэхдээ энэ дуу анх гарахдаа "Эртний сайхан" нэртэй байсан эсэх нь бас тодорхойгүй. 1930-аад оны үеэс энэ дууг бараг дуулахаа больжээ. Тухайн үед феодалын үеийн дуу хэмээн олон дууг жагсаалт гарган, намын тогтоолоор дуулахыг хорьж байсан агаад тэр жагсаалтад энэ дууны нэр орсон эсэхийг тодорхойглж чадсангүй, аман сурвалжаар хориотой дууны тоонд гарцаагүй орсон гэх авч Ц.Навагчамба агсны цуглуулгад байдаг миний үзсэн жагсаалтад алга байна. Энэ дуу Магсархурцын Дугаржавын тэмдэглэн үлдээсэн монгол дууны түүвэрт үлдсэнээр өнөө үед хүрч ирсэн байна. "Эртний сайхан" дууны зарим мөр бадаг он цагийн уртад хувирч өөрчлөгдөн ялангуяа бурхны шашны нөлөөлөл нэлээдгүй орсон нь ажиглагдаж байна. Уг дууг төрийн найрын магнай дуу хэмээн найрын эхэнд дуулдаг байжээ.
Эртний сайхан дуунд:
Эртний сайхан ерөөлөөр
ЭнэМонгол оронд нь
Эзэн Чингис хааны минь
Язгуур угсаа дэлгэртүгэй
Тэнгэр мэт заяатай
Тэгш таван оюунтай
Тэнүүн уужим зарлигтай
Тэнгэрийн үр сад билээ
Олон одны дундаас
Сарны гэрэл тодорхой
Олон хүмүүний дундаас
Яндар мэт чимэгтэй
Сүмбэр уулын оройгоос
Сүндэрлэж цацраад
Сүр жавхлан дэлгэрээд
Сүлд нь бат болтугай
Хамаг номын рашааныг
Ханахын чинээгээр хүртээд
Хаан эзэн Чингисийн өмнө
Хамт бүгдээрээ жаргая гэж дуулдаг байна.
Ардын уламжлалд дууны эхний утга төгс үгийг дууны нэр болгон хэрэглэдэг уламжлал бий. XIX-ХХ зуунд төрийн найрын магнайд дуулдаг айзам урт дуунууд байсан ба “Эрхэм төр”, “Уяхан замбативийн нар”, “Түмэн эх” зэрэг дууг энгийн үед дуулахгүй төрийн найр, наадамд л дуулдаг уламжлал байжээ. Айзам уртын дуу бол аялгууны хувьд хоолойн цараа шалгасан тэр бүр хүн дуулаад байдаггүй маш том дуу агаад үг нь гүн ухааны болон шашин төрийн сэдэвтэй, дуулах нарийн ёс жаяг хүртэл тогтон уламжлагдсан байжээ. Мөн “Дуртмал сайхан”, “Уяхан замбутивийн наран” зэрэг алдартай сонгодог айзам уртын дуу манай үед уламжлагдан иржээ. Богд хаант Монгол Улсын үед лам, шашин, бурхан, хааныг магтсан "Авралын дээд Богд лам", "Эрдэнэ мэт шашин" зэрэг уртын дууг төрийн ёслол, дээд хүндлэлийн найранд дуулдаг байжээ.
Төстэй нь Европ дахинд төрийн дууллын аялгууг бичих арга барил ч их ондоо байдаг ажээ. Сонсвол хөгжим судлаачдын ярих нь манай төрийн дууллын ая дэлхийн олон орны төрийн дуулал дотор их өндөр төвшинд бичигдсэн сайн аялгуутай гэж үнэлэгддэг ажээ.
Анхны төрийн дууллын аялгууг Орос хүн бичжээ
1911 онд Чин гүрэн мөхөж, Монгол Улс тусгаарлав. Төрийн сүлдээр “Соёмбо” үсгийг авч, төрийн далбааг улаан өнгөтэй байхаар тогтжээ. Харин төрийн дууллын хувьд ардчилсан хувьсгалаас хойш судлаачдын анхаарлыг татаж эхэлжээ. 1914 оны 11 дүгээр сард Богд Хааны шадар цэргийн бүрэлдэхүүнд 9 хүний бүрэлдэхүүнтэй цэргийн үлээвэр хөгжмийн салаа байгуулжээ. Шадар цэргийн дундаас онцгой авъяастайг нь сонгон авч орос хөгжимчин А.Кольцовоор багшлуулан үлээвэр хөгжимд сургажээ.
1910 оны эцсээр Богд хаанд бараалхсан Оросын худалдаачидын дунд байсан нэгэн хөгжимчин Хаант Оросын төрийн дуулал “Бурхан, эзэн хааныг минь ивээг” дууллыг тоглоход Оросууд бүгд босч, малгай аван хүндэтгэж, дууллын эцэст хурайлж байсныг хутагт ихэд сонирхон тогтоож авчээ.
Штраусын аялгууг нэг сонсоод л тогтоодог хөгжмийн онцгой сонсголтой Жавзандамба хутагт хаан болмогцоо төрийн дууллын ая захиалсны дагуу Санкт-Питербургийн Маринийн \Маринский\ театрын хөгжимчин А.Кадлец "Зуун лангийн жороо луус” дууллын аяыг зохиожээ. Аяыг анх сонсгохдоо Маринийн театрын хөгжимчид ирж хөгжимдсөн байна. Тиймээс “Зуун лангийн жороо луус” бол Богд хаант Монгол Улсын албан ёсны төрийн дуулал гэж үзэж болохоор байна. Нөгөө талаар Монгол төрийн түүхэн дэхь анхны албан ёсны төрийн дуулал болох юм байна. Луус гэх мэт үг орсноос олон хүн цэрвэдэг, олон хүн ардын дууны аялгууг өөрчилж дуулсан гэж үздэг нь анзаарагдаж байна. Гэтэл шашны номоор луус бол бурхны хамгийн сайн унаа гэгддэг талаар түүхч доктор О.Батсайхан ярилаа.
Гуйвсан дуунууд
1921 оны хувьсгал, Хиагтын ялалтын дараа цэргийн хийморийг сэргээн, цог жавхланг нь бадраасан, хувьсгалын анхны дуунууд гарчээ. Цэргийн маршийг орлох “Шивээ хиагт”, “Магнаг үсэгтэй туг” зэрэг дууг ардын дууны аянд үгийг өөрчлөн дуулж байжээ. Хуурч Гавар, Ганганы Гомбожав, Лувсанцэрэн, Чимэддорж, Бямба, Наваанжав нарын зэрэг партизанууд найман бадаг бүхий “Шивээ Хиагт” дууг зохиожээ. "Хүрэл сум" хэмээх ардын богино дууны аяар дуулж гаргасан хувьсгалчдын анхны дуулал нь бидний мэдэх "Шивээ хиагт" дуу билээ. “Магнаг үсэгтэй туг” дууг Хүрээг чөлөөлөхөөр давших замд зохиожээ. Эдгээр дуунд журамт цэргийн анхны ялалт, жанжин Д.Сүхбаатар, ардын журамт цэрэг, түүний зэр зэвсэгийг магтан дуулаад зогсохгүй “Дөрвөлжин сүмийн үүдэнд дөрвөн пулемёт зоогоод” гэх буюу “Тоолж баршгүй гамин чандрууг Тойрч бүслээд дарсан юм аа хө” гэх зэргээр Хиагтын тулалдааны явц, тактикийг ч дүрсэлсэн байдаг.
Харин тухайн үест ихэд алдаршсан, хожим засварлаж “Улаан туг” нэртэй болсон дууны үгийг ч ихэд өөрчилсөн байна. 1924 оны үест Хүрээнд явж байсан Оросын домогт судлаач Николай Рерих цэргийн жагсаалтай таарчээ. Цэргүүд нэгэн дууг дуулж явсан агаад учрыг лавлахад жанжин Д.Сүхбаатарын зохиосон дуу гэж хэлжээ. Уг дуу нь хожим “Улаан туг” гэгдэх болсон “Жан Шамбалын орон” хэмээх дуу байжээ.
“Улаан туг” дуу нь Ардын хувьсгалын дараахь зүүн замын байлдааны ялалтын тухай дуу гэж ойлгогдом үгтэй болсноор нь:
Улаан тугийг мандуулаад
Улсын сүрийг бадруулаад
Урвасан хулгай дайснуудыг \Найдан ванг\
Уухай хийгээд дарав аа хө гэж бид дуулдаг байсан.
Харин анхны хувилбараар:
Жанжин тугийг мандуулаад
Зэвхий гаминг дарцгаая
Жан Шамбалын оронд
Заавал ч үгүй төрцгөөе
Шар тугийг мандуулаад
Шажны сүрийг бадруулаад
Шавь нар болсон бид нар
Шамбалын дайнд мордоцгооё
Ногоон тугийг мандуулаад
Ноёдын сүрийг бадруулаад
Ножид болсон гаминг
Номхон бороор даруулъя гэж дуулдаг байжээ.
Харин Николай Рерихийн “Азийн зүрх” номд утгачлан тэмдэглэсэн хувилбарыг орчуулагч Ж.Нэргүй Оросоос орчуулахад, үг нь: “Жан Шамбалын дайн, Умард Шамбалын дайн, Шамбалын эзний баатрууд болж дахин төрөхийн тулд Энэ дайнд үрэгдэнэ ээ” гэсэн агуулгатай байжээ. Ардын журамт цэргийн дөрвөн хороо жанжин туг, шар, улаан, ногоон өнгийн дөрвөн тугтай байсан уу? Лам Хасбаатар нэг хороог удирдаж байсан, энэ нь шар тугийн буюу шашны хороо байх магадлалтай ба ноёдын намын ногоон тугт хороо ч байсан бололтой. “Улаан туг” дууны үгийн анхны хувилбарыг үзвэл хувьсгалд Монголын бүх анги давхарга оролцсоныг гэрчилж байна. Бүр нарийвчилбал “Жан Шамбалын орон” дуу нь цэргийн суртал нэвтрүүлгийн зориулалттай агаад цэрэг дайнд үрэгдвэл Шамбалын оронд төрөх тул үхэхээс айхгүй байхыг ухуулсан шинжтэйг Н.Рерих ажиглан тэмдэглэжээ. Энэ мэтээр хувьсгалын анхны дуунууд бол судлууштай сэдэв юм. Хожим коммунист үзэл суртлын нөлөөгөөр дууны үгийг танихгүй болтол өөрчилжээ.
Албан бус төрийн дуулал
1924 оны 11 дүгээр сарын 26-нд анхдугаар Үндсэн хуулийг батлав. Энэ үеэс 1923 онд С.Буяннэмэх, Насанбат нарын зохиосон "Монгол Интернационал" хэмээх дуу ихэд дэлгэрч 1940-өөд оныг дуустал албан бусаар төрийн дуулалд тооцогдож байжээ. 1924 оны Үндсэн хуулийн сүүлийн зургадугаар бүлэг “Улсын тамга ба сүлд тэмдэг, туг далбаа гурвын тухай” нэртэй агаад төрийн дууллын талаар заагаагүй юм. Улсын туг далбаа улаан өнгөтэй, сүлд нь бадамлянхуа суурин дээр “Соёмбо” үсэг байхаар туссан ба далбааны голд сүлдийг дүрсэлнэ хэмээн хуульчилжээ. Монгол Улсын төрийн дууллын тухай 1992 оны дөрөвдүгээр Үндсэн хуулийг баталтал Үндсэн хуулинд тусгаж баталдаггүй байсан ажээ.
“Монгол интернационал” хэмээн нэрлэсний учир нь дэлхийн коммунист хувьсгалын сүлд дуулал болсон “Интернационал”-ийг дуурайсан хэрэг агаад нэг үед Зөвлөлт Орос “Интернационал”-ийг төрийн дуулалд тооцож байсан юм. Монгол интернационалийн аяыг зохиосон Н.Насанбат бол Монгол Дотоодыг хамгаалах газрын анхны дарга нарын нэг, ДХГ-ыг Зөвлөлтийн нөлөөнөөс гаргах ажлыг хийсний төлөө албанаас зайлуулагдсан, ардын хувьсгалын партизан, хувьсгалын дараа өмнөд хязгаарыг хамгаалах Дугар зайсаны цэрэгт зөвлөхөөр ажиллаж байсан хүн юм. Жүжиг бичиж, тоглодог Хүрээний боловсролтой, баруунтан гэгдсэн Н.Жадамбын ах юм. Харин үгийг бичсэн орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг Тогтох тайжийн өргөмөл хүү С.Буяннэмэх нар хожим хэлмэгдэн цаазлуулсан юм.
Уг дууны бүтэн нэр “БҮХ ДЭЛХИЙН ЭВ ХАМТЫН III ДУГААР ИНТЕРНАЦИОНАЛИЙН МАГТУУ ДУУ” агаад
Бүх дэлхийн ард түмэнд
Бүрэн эрхийг олгогч интернациональ
Бүдүүлэг ядуу ард түмнийг
Гэгээнээр удирдагч интернациональ
Хамаг дэлхийн ядуу ардыг
Харанхуйгаар мөлжигч харгисуудыг
Хашин арилгахаар эсэргүүцсэн
Хасын замтай интернациональ
Гэмгүй суусан орчлонг
Гэмтүүлэн дарлагч капиталтанг
Хийсгэн арилгахаар эсэргүүцсэн
Гэгээн мөртэй интернациональ
Гайхамшигт жавхлант улаан тугаар
Газрын бөмбөрцгийг бүрхээд
Гал усны гашуун зовлонгоос гэтэлгэгч
Гайхамшигт гуравдугаар интернациональ
Дорно өрнийн олон тив дэх
Доромжлогдсон дарлагдсан ард түмэн
Даруйхан бүгдээрээ босоцгоож
Догшин харгисуудыг дарцгаагтун
Баялаг ноёдуудын эрх мэдэлд
Балбагдан дарлагдсан ард түмэн
Багын хайран наснаасаа
Үйлдвэрт зүтгэсэн ард түмэн
Эдгээр олон зовлонтон нар
Эв хамтын интернационалд нэгдэж
Эрчимтэй ангийн чанарыг баримтлан
Эзэрхэг баячуудыг эсэргүүцье
Жаргалант байдлыг зохион чадагч
Жавхлант туг юугаа байгуулсан
Журамт эв хамт намуудын
Журам холбоот интернациональ
Гэгээн тунгалаг эрдэм соёлоор
Дөрвөн зүгтээ цэцэг дэлгэж
Гэрэлт нарны эрдэнийн туяагаар
Ертөнц дахиныг гийгүүлэх болтугай
Энэхүү дэлхийн ард түмнийг
Эрхбиш нэгтгэх зорилготой
Эв хамтын гуравдугаар интернационал
Үүрд наран мэт мандах болтугай гэсэн үгтэй байжээ.
Халх Монголын асуудал
1951 онд Ардын хувьсгалын 30 жилийн ой тохиожээ. Түүхэн ойг сүр жавхлантай тэмдэглэхээр Намын төв хороо бэлтгэжээ. Тухайн үед Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжим дөнгөж байгуулагдаж байв. Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойн баярын үеэр социалист орнуудын төрийн дууллыг эгшиглүүлэхээр Үлгэр жишээ үлээвэр найрал хөгжимчид төрийн шагналт Г.Бирваагийн хамт бэлтгэж байжээ.
Гэтэл БНМАУ-ын албан ёсны төрийн дуулал байсангүй. Хэлмэгдэгчдийн “бүтээл” “Монгол интернационал” дууг төр, улсын томоохон үйл ажиллагааны үеэр тоглуулдаг байсан аж. Угаас энэ дууг төрийн дуулал болгохоор зохиогоогүй юм. Ийнхүү төрийн дуулалтай болох шаардлага тулгарсан учраас Улс төрийн товчоо 1950 онд товчоо театр, чуулгын уран бүтээлчдийн дунд уралдаан зарлажээ.
Уралдаанд ирүүлсэн бүтээл бүрийг симфони найрал хөгжим болон үлээвэр хөгжим гэсэн хоёр хувилбараар сонсдог байв. Тухайн үед хөгжмийн зохиолчид бүтээлээ нууц нэрээр ирүүлэхээр тогтсон ба төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж гуай “Боршувуу”, Б.Дамдинсүрэн “хэрээ” гэдэг нэр авчээ. Төрийн дуулал сонгох шүүгч нь маршал Х.Чойбалсан, Ю.Цэдэнбал нарын төр, засгийн удирдагчид байжээ.
Нэлээд олон бүтээл сонссоны эцэст маршал: “Тэр боршувуу, хэрээ хоёрынх зүгээр юм” гэж хэлсэн тухай аман яриа байдаг. Ингээд Л.Мөрдоржийн хөгжмийн эхлэл, Б.Дамдинсүрэнгийн бүтээлийн төгсгөлийг нийлүүлбэл зүгээр юм гэсэн санаа гарчээ. Үүний дараа Б.Дамдинсүрэн Л.Мөрдорж нар уулзан, тус тусын зохиолоо бага зэрэг өөрчлөөд шалгуулсан тухай Л.Мөрдорж гуай дурсан ярьсан байдаг. Тэдний хамтын бүтээлийг симфони найрал хөгжимтэй тоглоход Б.Дамдинсүрэн удирдаж, үлээвэр найрал хөгжмийг Г.Бирваа дохисон түүхтэй. Ийнхүү Улс төрийн товчооныхон Төрийн дууллын аяыг сонгосноор тэр үед ЗХУ-д сурч байсан ардын уран зохиолч Ц.Дамдинсүрэнд үгийг бичих үүрэг өгчээ.
Цэндийн Дамдинсүрэн гуай сүлд дууллыг бичих болсон дурсамжаа ийнхүү өгүүлсэн байдаг. "...Улаанбаатарт байхдаа нэг шүлэг бичсэн. Тэгэхэд Ленинградад диссертаци бичих гээд "Гэсэр"-ийг судалж байлаа. Гэтэл Москвагаас дуудлаа. Очтол "Сүлд дууны үг бич" гэв. В.Ленин, И.Сталин, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарыг заавал оруул гэдэг юм байна. Энэ нэрнүүд нь шүлгэнд орж өгдөггүй. Тэр үед Цэгмид Москвад сурч байсан, надад бас тусалсан. Москвад би нэг байранд нэг сарын хугацаатай сууваа... Портвейн, ценандал архи, ногоон вандуй хоёр лаазыг авчихлаа. Улаанбаатараас Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж нар надтай утсаар ярина. Би бичсэнээ уншина. Тэр үг нь болно, тэр нь болохгүй гэнэ. Яриад л байна. Утсаар ярьсан зардлыг Зөвлөлтөд суугаа элчин хариуцна. Тэгэхэд Маршал их болгоомжилдог байлаа. "Сергей Михалков, Исаковский хоёртой уулзаж зөвлөлгөө ав" гэлээ. Тэд уншаад их сайн шүлэг болжээ гэлээ. Энэ тухайгаа маршалд дуулгалаа. Гэтэл тэр хоёрынхоо “болжээ” гэсэн гарын үсэгтэй хариуг бичгээр ирүүл гэв ээ. Нөгөө хоёр дээрээ очсон чинь “Бид хоёроор яах гээд байгаа юм” гэлээ. Учрыг нь хэллээ. Тэд ч дор нь зөвшөөрч, хариу өгдөг юм байна. Улс төр, уран сайхныхаа талаас сайн боллоо гэлцэж байсан. Тэгээд "Төрийн сүлд дуулал" гээд гурван жил дууллаа. Гэтэл нөгөө "Халх монгол"-ын асуудал дахин гарч ирэв ээ. Одоогийн энэ шинэ сүлд дууны үг уламжлалт зарчмаа орхиод, шинэ маягаар бичигдсэн юм шүү дээ" гэж дурсчээ. Сүлд дууллыг үгийг “1950 оны 3 дугаар сарын 27-ны өдөр. Москва хотод бичсэн” гэж тэмдэглэжээ. Анхны үг нь:
Дархан манай хувьсгалт улс
Даяар Монголын ариун голомт
Дайсны хөлд хэзээ ч орохгүй
Дандаа энхжиж үүрд мөнхжинө.
Дахилт:
Хамаг дэлхийн шударга улстай
Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж
Хатан зориг бүхий л чадлаар
Хайрт Монгол орноо мандуулна
Ачит Ленин, Сталины заасан
Ардын төлөө, жаргалын замаар
Агуу Монгол орноо удирдсан
Ачит Сүхбаатар, Чойбалсан
Дахилт:
Зоригт Монголын золтой ардууд
Зовлонг тонилгож жаргалыг эдлэв
Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
Жавхлант манай орон мандтугай.
Ц.Дамдинсүрэн гуайн дурссан Халх Монголын “асуудал” гэдэг нь хожим улстөрийн хошин яриа болон түгжээ. Сүлд дууллын “Халх Монголын ариун голомт” гэсэн бадгийг Бямбын Ринчин гуай сонсоод, “Энэ дуулалд Цэдэнбал, бид хоёрыг оруулаагүй юм байна” гэж ёжилсон гэдэг. Ринчин гуай буриад, Цэдэнбал дөрвөд хүн юм. Тэгээд “Даяар Монголын ариун голомт” гэж өөрчилсөн гэнэ. Бас нэг хувилбараар бол хоёрдугаар мөрөнд “Халх Монголын ариун голомт” гэж биш, нэгдүгээр мөрөнд “Дархан манай Халх Монгол” гэж байжээ. Чухам аль нь үнэн болохыг радиогийн бичлэг фондоос олж тодруулах нь зүйтэй байх, Ц.Дамдинсүрэн гуайн өөрийн хэлснээр бол төрийн дуулалд “Халх монгол”-ын асуудал байх нь байж, энэ “асуудалтай” хэвээр нь гурван жил дуулсан ба анхны хувилбараас гурван жилийн дараа төрийн дууллын үгэнд “гар” хүрчээ.
Ийнхүү 1950 оны эхээр зохиолч Ц.Дамдинсүрэн үгийг нь, хөгжмийн зохиолч Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж нар аяыг нь зохиосон "БНМАУ-ын сүлд дуулал" бүтээгджээ. Энэ дуу нь Монголын төрөөс албан ёсоор батлагдсан хоёр дахь сүлд дуулал байсан юм. “Зуун лангийн жороо луус” хааны таалал байсан бол энэ удаад БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчид 1950 оны 4 дүгээр сарын 26-ны өдөр “БНМАУ-ын шинэ сүлд дууллыг батлах тухай” 43 дугаар зарлиг гарган батлаж, 1950 оны 5 дугаар сарын 1-нээс эхлэн орон даяар дуулуулж заншжээ.
Зарлигт: “Ардын хувьсгалын жилүүдэд БНМАУ-ын байдалд гарсан хувьсгалт өөрчлөлтүүдийг харгалзаж БНМАУ-ын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдээс ТОГТООХ НЬ.
Нэг. Үгийг Ц.Дамдинсүрэн зохиож, хөгжмийг Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн нар оруулсан БНМАУ-ын шинэ сүлд дууллыг баталсугай.
Хоёр: БНМАУ-ын шинэ сүлд дууллыг 1950 оны 5 дугаар сарын 1-нээс эхлэн улс орон даяар дуулж хэрэглэсүгэй.
БНМАУ-ЫН БАГА ХУРЛЫН ТЭРГҮҮЛЭГЧИД гэжээ.
Монгол Улсын төрийн дууллыг зохиосон Ц.Дамдинсүрэнд төрийн шагнал, хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдорж, Б.Дамдинсүрэн нар төрийн шагналыг хоёр дахь удаагаа хүртээж хүндэтгэл үзүүлсэн нь төрийн бэлгэ тэмдгийг бүтээгчийг хүндээр шагнадаг уламжлалаа төрийн эрх баригчид дагасных ажээ.
Үндсэн хууль өөрчлөгдөхөд төрийн дуулал өөрчлөгддөг
1960 оны Үндсэн хуулийг баталсны дараа 1961 оноос сүлд дууллыг дээд газрын шийдвэрээр, зохиолч Ц.Гайтав, Ч.Чимэд нарын үгээр дуулах болжээ.
Урьдын бэрх дарлалыг устгаж
Ардын эрх жаргалыг тогтоож
Бүх нийтийн зоригийг илтгэсэн
Бүгд Найрамдах Улсаа байгуулсан
Сайхан Монголын цэлгэр орон
Саруул хөгжлийн дэлгэр гүрэн
Үеийн үед энхжин бадартугай
Үрийн үрд батжин мандтугай
Ачит нам алсыг гийгүүлж
Хүчит түмэн улсыг хөгжүүлж
Бууршгүй зүтгэл дүүрэн хөвчилсөн
Цуцашгүй тэмцэл түүхийг товчилсон
Дахилт
Зөвлөлт оронтой заяа холбож
Дэвшилт олонтой санаа нийлж
Хандах зүгийг бахтай барьсан
Мандах коммунизмыг цогтой зорьсон
хэмээн тэр үеийн радио өргөн нэвтрүүлгийн эхлэл болон төгсгөлд дуулагдсаар ирсэн юм.
1950 оны төрийн дууллыг гарснаас хойш “Тусгаар улсын төрийн дуулалд гадаад улс орон, хүний нэр орсонд” дэвшилт сэхээтнүүд таагүй хандаж байв. Ц.Дамдинсүрэн гуай Эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэгийн шугамаар орон нутагт лекц уншиж явахдаа “Төрийн дуулалдаа гадаад хүний нэр оруулсан нь буруу болсон” гэж ярьснаас санаа авч сэтгүүлч Ц.Навагчамба агсан малчдын календарь зохиохдоо шинэ төрийн дууллын сүүлийн бадгийг санаатайгаар хасч хэвлүүлсний улмаас Дундговь аймагт 27 жил бригадын тоо бүртгэгчээр цөлөгдөж, 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын дараа л нийслэлд амьдрах эрхтэй болж байсан гашуун түүх бий. Ардчилсан хувьсгал ялсны дараа 1991 оноос 1950 оны төрийн дууллын үгийн ихэнх хэсгийг ашиглаж байсан боловч Ц.Навагчамба агсны хассан жишгээр В.Ленин, И.Сталин, Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсан нарыг дурдсан хоёрдугаар бадгийг хууль ёсоор хассан байна.
1992 онд шинэ ардчилсан Үндсэн хууль батлагдахад анх удаа төрийн дууллын талаар Үндсэн хуульд оруулан баталсан байна. Арван хоёрдугаар зүйлд: "Нэг. Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлын билэг \хуулинд бичсэнээр авав\ тэмдэг нь төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал мөн. Хоёр. Төрийн сүлд, туг, далбаа, дуулал нь Монголын ард түмний түүхэн уламжлал, хүсэл тэмүүлэл, эв нэгдэл, шударга ёс, цог хийморийг илэрхийлнэ. 7. Төрийн билэг тэмдгийг дээдлэн хэрэглэх журам, төрийн дууллын үг, аяыг хуулиар бататгана" хэмээн заажээ.
Үндсэн хуульд заасны дагуу "Төрийн билэг тэмдгийн тухай хууль"-ийг 1994 онд УИХ-аас баталсан юм. Уг хуулинд төрийн дууллыг хаана, ямар үед эгшиглүүлэх болон хэрхэн хүндэтгэх талаар тодорхой зааж өгсөн байдаг. Уг хуулийн “Төрийн дууллыг хүндэтгэх” хэмээх 22 дугаар зүйлд: “Төрийн дууллыг олон нийтийн өмнө эгшиглүүлэхэд оролцогч бүх хүн босож хүндэтгэнэ” гэж заажээ.
Монгол Улсын Төрийн билэг тэмдгийн тухай хуулийн хавсралтад төрийн дууллын үгийг бүрэн эхээр нь тусгасан байна. Ингэхдээ үгийг Ц.Дамдинсүрэн, аяыг Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж гэж заажээ.
Дархан манай хувьсгалт улс
Даяар монголын ариун голомт
Дайсны хөлд хэзээ ч орохгүй
Дандаа энхжин үүрд мөнxжинө
Хамаг дэлхийн шударга улстай
Хамтран нэгдсэн эгнээг бэхжүүлж
Хатан зориг бүхий чадлаараа
Хайрт Монгол орноо мандуулъя
Зоригт Монголын золтой ардууд
Зовлонг тонилгож, жаргалыг эдлэв
Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
Жавхлант манай орон мандтугай гэсэн үгтэй баталсан байна.
Хамгийн сүүлчийн өөрчлөлтийг Ерөнхийлөгч Энхбаяр Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойг тохиолдуулан “Төрийн сүлд дууллыг шинэчлэх” зарлиг гаргаж ажлын хэсэг байгуулснаар 2006 оны 7 дугаар сарын 11-нээс эхлэн шинэчилсэн хувилбараар дуулж эхэлсэн гэж тэмдэглэжээ. Радиогийн найруулагч С.Буянхишигийн ярьснаар бол шинэчилсэн хувилбарыг 2006 оны 7 дугаарын 7-ны шөнө Монголын радиод бичиж 7 дугаар сарын 8-ны өглөө анхлан нэвтрүүлсэн байна. Төрийн дуулалд язгуур уламжлал, утга соёлоо бадруулах үүднээс нэгэн бадаг нэмсэн ажлын хэсэгт манай нэр бүхий зургаан Ардын уран зохиолч оролцжээ.
Ажлын хэсэг сүлд дууллыг өөрчлөхөөр ажиллахдаа Цэндийн Дамдинсүрэнгийн зохиосон ихэнх үгийг хэвээр үлдээж дууллын зарим үг, мөрийг өөрчилж бадаг нэмээд зохиолчийнх нь нэрийг хэвээр үлдээхээр шийдвэрлэсэн юм. 1950 оноос хойш төрийн дууллын үг дөрвөн удаа өөрчлөгдсөн ч ая нь хадгалагдсаар өнөөг хүрсэн байна.
Үг. Ц.Дамдинсүрэн, ая. Б.Дамдинсүрэн, Л.Мөрдорж
МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРИЙН ДУУЛАЛ (Сүүлчийн хувилбар)
Дархан манай тусгаар улс
Даяар Монголын ариун голомт
Далай их дээдсийн гэгээн үйлс
Дандаа энхжиж, үүрд мөнхөжнө
Хамаг дэлхийн шударга улстай
Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж
Хатан зориг, бүхий л чадлаараа
Хайртай Монгол орноо мандуулъя
Өндөр төрийн минь сүлд ивээж
Өргөн түмний минь заяа түшиж
Үндэс язгуур, хэл соёлоо
Үрийн үрдээ өвлөн бадраая
Эрэлхэг Монголын золтой ардууд
Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв
Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
Жавхлант манай орон мандтугай.
Jul 26, 2011
Телевизийн мэдээний орчуулгад юу анхаарах вэ?
1. Арга барил
Бүрэн, эсвэл ойролцоо ойлгогдохоор байвал шууд орчуулж болох боловч тиймгүй бол ялимгүй нэмж тайлбарлах зэргээр тодруулж орчуулж болно.
2. Телевизийн мэдээ хэмээх хэвлэл мэдээллийн онцлог
- Давтах боломжгүй, урсаад л өнгөрнө.
- Тодорхойгүй олон үзэгчид хүрнэ.
- Дүрстэй нэвтэрнэ.
- Сонсогчид дүрстэй зэрэг хүлээн авах боломж олгож, хэт ачаалал өгөхгүй байх ёстой.
- Хөндлөнгийн чимээ шуугиан давхар сонсогдох нь бий.
- Орчуулгын хязгаарлалттай. Хадмал орчуулга бол үсэг үеийн хязгаарлалт, дуу оруулах орчуулга бол үг ярианы урт, амны хэлбэр таарч байхаар зохицуулна.
Дүгнэж хэлэхэд,
- Нэвтрүүлгийн онцлогийг юуны өмнө харгалзах хэрэгтэй.
- Орчуулгын хязгаарлалтыг анхаарч зохистой илэрхийлж ойлгуулах ёстой.
- Зөвхөн орчуулгаар биш, бусад дүрс авиатай нийлж нэгдмэл цогц утга илэрхийлэх учиртай. Иймд утгачилж, сорчилж, хураангуйлж, гол утгыг базаж илэрхийлэх аргуудыг сайн ашиглах хэрэгтэй байдаг.
- Тухайн хоёр улс орны соёлын талаар арвин баялаг мэдлэгтэй байх нь зүйтэй. Олон улсын мэдээ нэвтрүүлэг бол олон улс орны соёлыг мэдэх шаардлагатай.
- Эх хэлээ чадварлаг эзэмшсэн байх ёстой. Ялангуяа шинэ соргог мэдээллийг цаг алдалгүй хүргэж ойлгуулж чадах боловсрол мэдлэг шаардагдана. Гадаад хэлний нөлөөнд автсан этгээд эх хэлээр илэрхийлдэг завсрын(хатуухан хэлэхэд “эрлийз”) хэлтэй хүмүүсийн хувьд энэ талаар онцгойлон анхаарах ёстой. Мэдээ нэвтрүүлэг янз бүрийн мэргэжил давхаргын олон хүнд зэрэг хүрдэг учир иргэдийн хэл соёлын хэрэглээнд асар их нөлөөтэй. Үнэхээр сайн орчуулга бол “ээрч гацахгүй” чөлөөтэй, орчуулга гэж анзаарагдахааргүй байдаг.
Ашигласан: 곽중철, 해외 TV 보도 통역 번역 방법론
Subscribe to:
Posts (Atom)