http://kakadumn.blogspot.com/2009/06/blog-post_20.html
Орчуулагч Х.Мэргэн
Одоо юм их өөр бопжээ. Жараад оны сүүлчээр “Элдэв-Очирын нэрэмжит" кино театрт америкийн "Спартак" гэдэг кино гарч, тэрнийг үзэх гэсэн хүмүүс тэр кинонд гардгаас дутахааргүй "алалдаж" байж билээ. Гурван төгрөгний билет нь хорин таван төгрөг хүрч, тэр нь ч олдохгүй байв.
Харин өнөөдөр бол Улаанбаатарын хотын хэмжээнд зөвхөн манай өөрийн Монголын Үндэсний телевиз, Улаанбаатар телевиз, ТВ-9 телевиз, 25 дугаар суваг, Сансар кабелийн телевиз, ТМ гээд өчнөөн олон телевизээр өдөр бүр доор хаяад арваас арван таван кино монгол орчуулгатай гарч байна.
Энэний цаана орчуулагч, орчуулгын редактор, дууны найруулагч, дуу оруулдаг жүжигчид, дууны инженерүүдийн яавч бага гэхээргүй ажил өрнөж байгаа.
Угтаа киноны орчуулга гэж тусгайлсан зүйл орчуулгын онолд байхгүй гэдгийг хэн хүнгүй мэднэ. Гэхдээ манайд сүүлийн үед киноны орчуулга гэж их ярих болжээ. Энэ нь манайхан ном зохиол унших нь багасаад кино үзэх нь түлхүү болсонтой холбоотой бололтой. Бодоход, жишээ нь, уран сайхны киноны орчуулга нь уран зохиолын орчуулгаас юугаараа ч ялгарах ёсгүй юм. Энд ч гэсэн эх зохиолын гэсэн шаардлага тавигдаж байгаа. Гэхдээ кино нь дотроо олон янз, баримтат кино гэж бий, хүүхэлдэйн кино гэж бий, хүүхдийн кино гэж бий, уран сайхны кино гэж бий, уран сайхны кино нь дотроо эмгэнэлт, инээдмийн, аймшгийн гэх зэргээр бас өчнөөн төрөл болгон ангилагдаж болно. Тйим болохоор баримтат киноны үг нь заримдаа түүхийн, шинжлэх ухааны, байгаль судлалын ч юм уу дорвитой өгүүллийн дайтай байдгийг бүгд мэдэж байгаа. Хүүхдийн, хүүхэлдэйн киноны орчуулга нь хүүхдэд зориулсан үлгэр, шүлэг зохиолын л орчуулга гэсэн үг.
Муха, мука-цокотуха,
Позолоченное брюхо,
Муха по полю пошла,
Муха денежку нашла гэсэн үгтэй хүүхэлдэйн киног шууд барьж аваад "шударчих" орчуулагч тэр болгон олдохгүй биз ээ. Эсвэл сонгодог зохиолоор хийсэн уран сайхны кино байна. Тэнд, нөгөө үгээр туурвисан хосгүй бүтээл нь тэр чигээрээ байж байгаа шүү дэ-э.
Би яагаад ийм маргасан аястай үг цухалзуулах гээд байна вэ гэвэл, нийтийн дунд киноны орчуулгыг амар хялбар гарын үзүүрээр хийдэг зүйл гэж үзэн "Сайн байна уу, баяртай, би чамд хайртай, зогс, буудлаа шүү" гэсэн хэдэн үг биччихээд л болдог гэсэн ойлголт байдаг бололтой. Гэхдээ орчуулга хийдэг зарим нэг хүн ажилдаа хөнгөн хуумгай ханддагаас ч үзэгчид ингэж боддог болсон байж болно.
Ингэхэд манайд хэдийнээс кино орчуулж эхэлсэн юм бэ? Аавынхаа яриа, бусад ахмад орчуулагчдын цухас цухас дурсч байсныг эргээд санахад, манайд 1940-өөд оноос, дайны үеэс киног орчуулж, дуу оруулж эхэлжээ.
Анх орчуулж дуу оруулсан киноны нэг бол Ванда Васильевскаягийн зохиолоор бүтээсэн "Солонго" гэдэг кино байжээ. Тэр бол германы фашистуудын ззлэгдсэн нутаг дэвсгэр дээр булаан эзлэгчдийн эсрэг эрэлхгээр тзмцэж байгаад амь эрсдэж байгаа зөвлөлтийн нэгэн эмэгтэйн тухай кино юм. Энэ киног Б.Ринчен гуай орчуулсан. Тэр тухай нь миний аав ингэж ярьж байсан юм. "Киконд нэг герман цэрэг орос айлд орж ирээд сүү нэхэж, бээлийнхээ эрхий хурууг шувтарч үзүүлээд "Млеко, млеко" гэж байгаа хэсэг бий. Тухайн цэрэг Польшийн нутагт дээрэм тонуул хийж явсан бололтой. Тиймээс "млеко" гэдэг үг мэддэг болжээ. Түүнийг нь Ринчен гуай "Үсүү, үсүү" гэж баруун монгол аялгаар орчуулсан байдаг. Энэ бол дүйцүүлэх аргыг чадамгай хэрэглэсний нэг жишээ юм" гэж надад хэлж байсан нь санаанд тод байна.
Ингээд жар, далаад оны үед манайд зөвлөлтийн урлаг соёл маш хүчтэй нэвтрэн орж ирж, түүний тэргүүн эгнээнд кино урлаг явсныг бид бүгд мэднэ. Тэр үеэс Монголкино үйлдвэрт киног орчуулан дуу оруулах тусгай хэсэг Герман Гомбо гуайн идэвх зүтгэлээр байгуулагдаж тэнд нь орчуулгын ажилд нь монголын урдаа барьдаг уран бүтээлчид оролцож байжээ. Энд манай нэрт уран бутээлч Б.Ринчен, Ч.Чимид, Б.Явуухулан, Э.Оюун, Ж.Бадраа, Ц.Шүгэр, Б.Дашцэрэн, Г.Аким гээд маш олон хүнийг нэрлэж болно. Тэд "Киевийн охин", "Хүний хувь заяа", "Үхэгсэд ба үрэгдэгсэд", "Цэргийн эцэг", "Сережа хүү", "Хөх цэцгийн арми", "Торгон цэргийн дууль" гээд тоочоод барахгүй олон хуучны кино орчуулсан байдаг билээ.
Энд уран бүтээлийн тус хэсэгт редактораар ажиллаж байсан, монгол хэлнийхээ цэвэр ариун байдлыг ихэд эрхэмлэдэг байсан Ж.Бадраа гуайн сэтгэл зүтгэлийг талархан дурсалгүй өнгөрвөл алдас болно оо. Түүний хянан найруулсан "Чапаев", "Торгуулийк цохилт" зэрэг олон киноны орчуулгын хэл найруулгыг нарийвчлан үзвэл сургамжтай зүйл их олдоно гэж бодогддог.
Тухайн үедээ орчуулгын үнэлгээ харьцангуй сайн байсан учраас орчуулга хийх сонирхол ч их, тэгээд ч үнэхээр орчуулгыг хийсэн шиг хийдэг байжээ. Жишээ нь, С.Оюун гуайн "Ийм нэгэн явдал" гэдэг киноны орчуулгыг одоо хэр нь үзэгчид ч, дуу оруулсан жүжигчид нь ч шагшин ярьдаг билээ.
Энэ ажилд киноны орчуулгын нэгэн гол онцлог шинжийг тодорхойпох орчуулгын рөдактор маш их үүрэгтэй байв. Учир нь орчуулгын үг киноны баатрын амны хайрцагт яв цав таарч байх ёстой. Тэгээд орос хэлнээс монгол руу орчуулахад орчуулга бага зэрэг сунах хандлагатай байдгийг бодох юм бол редакторын ажил амар байгаагүй нь ойлгомжтой. Энэ ажилд гаршсан хүн бол Өсөхбаяр байлаа. Өсөхбаяр гуайн халааг орчуулагч Б.Нарантуяа авсан. Тэд угаас орос хэлийг сайн мэддэгийн дээр монгол хэл найруулга сайтай тул ажлаа нэр төртэй хийж байлаа. Түүнээс гадна орчуулгын кинонд дуу оруулах жүжигчдийн бүхэл бүтэн бүрэлдэхүүн, мэргэжлийн найруулагч ажиллаж, жинхэнэ "ам барьсан" гэдэг тэр орчуулгыг ёсоор нь, одоогийн бидний нүдээр харвал - яаралгүй сайхан хийж байжээ. Харамсалтай нь "зах зээлийн шуурганаар" кино үйлдвэр, түүний дотор киноны орчуулгын тасгийн ажил унтарсан билээ.
Үүний зэрэгцээ 1970-аад оны эхнээс Монгол телевизийн кино орчуулгатай явж эхэлсэн. Бүр анх кино орчуулгагүй, урд нь нзвтрүулэгч гаргах гэж байгаа киноныхоо тухай ямар учиртай болох тухай товчхон хэлээд, кинонд нь дурлалт хос үнсэлцсэн хэсэг гардаг байсан бол "бага насны хүүхдэд үзүүлэхгүй байхыг зөвлөж байна" гэж хэлээд гаргадаг байсан. Улмаар орчуулдаг болсон. Киноны монтажны хуудсыг орчуулах ажилд мөн л манай урдаа барьдаг орчуулагчид оролцсон. Энд зөвлөлт, польш, герман, болгар, чехословак, унгар, солонгосын уран сайхны, баримтат, хүүхэлдэйн олон зуун кино орчуулагдаж үзэгчдийн хүртээл болсон билээ. Монгол телевизийн кино программын редакцийн орчуулгын бичвэрийн санд П.Чойжил, Г.Аким, Б.Дашцэрэн гээд манай бараг л бүх нэртэй орчуулагчдын бүтээл хадгалагдаж байдаг юм.
Гэхдээ телевизид киноны орчуулгыг эхтэй нь яв цав нийцүүлэн үзэгчдэд хүргэхэд саад болсон хэд хэдэн хүчин зүйл байлаа. Нэгд, орчуулгатай ажиллах хүн хүчний хүрэлцээ муу. Заримдаа кино редакц ганц хунтэй байсан үө бий. Хоёрт, орчуулгын үнэлгээ муу учир тэр болгон сайн орчуулагчид ажилд нь оролцдоггүй, үүнээс болоод орчуулгаа чадах чадахгүй хүнээр хийлгэдэг болсон. Гуравт, киноны орчуулгыг бэлдэх цаг давчуу. Дөрөвт, киногоо эфирт явуулаад нэг юм уу хоёр нэвтрүүлэгч орчуулгыг нь дагаад шууд уншдаг байсан явдал.
Гэхдээ ажлын нөхцөл тийм хэцүү байсан ч чадамгай сайн орчуулга хийж байсан жишээ зөндөө. "Нохойтой дөрвөн танкчин", "Аминаас чухал уйлс" зэрэг Польшийн олон ангит уран сайхны киног манай киноны нэрт орчуулагч Д.Ким өөрөө орчуулж, өөрөө уншаад үзэгчдэд хүргэж олны талархал хүлээж байсныг олон хүн мэднэ.
Телевизийн шахуу хуваарьт хавчигдан, киноны бодлогыг барьж, тэр олон киног орчуулагч нарт хуваарилж, орчуулгыг нь засч янзалж, цохиулж нийлээд, тэр яаруу ажлынхаа дундуур орчуулгынхаа бичвэрийг утга зохиол хянах газарт аваачиж хуудас болгон дээр нь тамга даруулаад, дараа нь нэвтрүүлэгчидтэйгээ хамт орчуулгаа дүрстэй нь тулгаж учир зүйг нь хэлж өгөн, ааг амьсгаагүй явсан кино редакцийн редактор Дожоодорж, Ш.Алтансүх, Г.Золжаргал, В.Гэрэлчимэг, Б.Оюунсүрэн нарын хичээл зүтгэлийг тэмдэглэхгүй өнгөрөхийн аргагүй юм.
Улмаар аливаа юм ахидаг хөгждөг жамаар киноны орчуулгыг бичдэг болсон. Анх америкийн "Бүжигчин залуус", "Хөх ган" зэрэг киноны орчуулгыг ВМЗ гэдэг нүсэр аппаратан дээр бичсэн. Тэр нь ямар онцлогтой вэ гэхээр дундаа зогсч болдоггүй, зогсох юм бол бичлэгээ дахиад эхнээс нь эхэлдэг байлаа. Тэр киног нэвтрүүлэгч Цоодол, Гантигмаа нар нэг амьсгаагаар уншин бичүүлж байсныг тухайн киноны орчуулгын редактораар ажиллаж байсан миний бие сайн санаж байна.
Тэгээд нэг их удалгүй японы ЮМАТИК аппаратууд орж ирж киноны орчуулгыг зогсож, эргэж засч бичих боломжтой болсон юм.
Энэ ажпыг анх эхлуүлэхэд телевизийн дууны найруулагч Ц.Гүндэгмээ, кино үйлдвэрт ажиллаж байгаад шилжиж ирсэн редактор Б.Нарантуяа, жүжигчин Равдан, дууны инженер Эрдэнэчимэг, Сүрэнхорлоо, Цогзолмаа нар ихээхэн үүрэг гүйцэтгэснийг энд заавал хэлэлгүй болохгүй.
Чухамдаа тэр цагаас хойш домогт "Халтар царайт", "Ошин" зэрэг олон ангит кино, америкийн, орос, франц, итали, германы нэртэй нэртэй кинонуудад дуу оруулан үзэгч түмэндээ толилуулж байгаа билээ. Телевизээр долоо хоногт олон кино гардаг учраас бид "амь барьсан" орчуулга хийх боломжгуй байна. Гэхдээ "амь барьж" чадахгүй биш чадна, Тухайлбал, бид "Салхины амт" гэдэг Л.Ванган гуайн зохиолоор хийсэн монгол киноны хувь Улсын кино гэрэл зураг дуу бичлэгийн архивт зөвхөн орос хэлээр байсныг нь эргүүлж монгол болгосон. Тэгээд шинээр дуу оруулж гэж огт анзаарагдаагүй.
Манай кино орчуулгын арга барилыг бусад телевизүүд авсан. Тэндэхийн олон "боловсон хүчин" манайхаар дамжсан юм.
Гэхдээ өнөөдрийн киноны баатруудын амны хайрцагт дөхүүлсхийгээд, сэтгэлийн хөдлөл зэргийг нь ойртуулсхийгээд хаядаг энэ дуу оруулалт бол тухайн цаг үеийн завсрын үзэгдэл биз ээ. Угтаа бол бүрэн жүжиглэлтэй, уруул амны хөдөлгөөнд орчуулга нь яв цав таарсан тийм л дуу оруулалт байх ёстой юм.
Харин орчуулгын чанарын хувьд телезизээр гардаг киноны орчуулга ямагт шүүмжлэгдсээр ирснийг хэн хүнгүй мэднэ. Алдаануудыг нь бараг анекдотны оронд ярьдаг байлаа. Байлаа ч гэж дээ ярьж байна.
Энд, юуны түрүүнд махчлан орчуулдаг явдал ихээхэн газар авсан харагддаг. Жишээ нь, "хладнокровный убийца" /чулуун зүрхт алуурчин/ гэснийг "хүйтэн цустай алуурчин" гэсэн ч байх шиг, "Под высокой дланью" - "Хүчит гарын доор захирагдан явъя" гэсэн утгатай үгийг "Өндөр мутрын доор" гээд "шударчихсан" ч байх шиг. Дашрамд хэлэхэд мутар гэдэг үгийг зөвхөн Бурхадын тухайд хэлдэг ажээ.
Орос хэлэнд тухайн нэг албан газрынхныг зүгээр тэр газраар нь хэлдэг ёс бий. Түүнийг махчлан орчуулахад утга ташаарах ажээ. Жишээ нь: "В милиции дали адрөс" гэснийг "Сэргийлэхэд хаягийг нь өгсөн юм" гэж орчуулжээ. Ингээд "монголчилчхоор" утга нь алд дэлэм зөрж хэн нэгэн хүний хаягийг сзргийлэхэд өгсөн мэтээр ойлгогдож байна.
Угтаа "Сэргийлэхийнхэн хаягийг нь өгсөн юм" гэсэн үг шүү дээ.
Махчлахын нөгөө туйл нь ерөөсөө нэмж чимж орчуулах явдал юм. Харин энэ тухайд нэг их хэлээд байх зүйл алга.
Хэл гэдэг нарийн зүйл учраас тэр болгон тухайн хэлний онцлогийг мэдэхгүй дутуу ойлгон орчуулснаас утгыг нь бүр эсрэг болгосон жишээ ч бишгүй байна. Тухайлбал: "Это надо же так пить" /Даан ч дээ, ингэтлээ уух гэж/ гэснийг "Архи уувал ингэж л уух хэрэгтэй юм" гэж дуу алдмаар байгаа биз дээ.
Түүнээс гадна монгол хэлний энхрийлсэн зөөлөн аяз оруулдаг "хэн", "хан", "хон" дагаврыг зөвхөн тэмдэг нэрэнд залгадаг гэдгийг /жишээ нь, хонгорхон, улаахан, цагаахан/ мэдэхгүй ч юм уу эсвэл бас л гаднын үгийг хар муйхраар махчлан буулгаснаас болоод нэр үгэнд залгаж "хотхон", "гацуурхан" гэсэн "чихинү чимэг" болохооргүй уг цөөнгүй бий болгожээ. Тэгээд ер нь буруу юм явуургүй л байдаг юм байна. Жишээ нь, "Дюймовочка" гэдэг үгийг "Ямххан охин" гэж "оршуулсан" байна. Тэр үгийг нь та түргэхэн хэлээд үз л дээ. Гэтэл тэр чинь хүүхдийн үлгэрийн баатар шүү дээ.
Дашрамд хэлэхэд манай ахмад үеийн орчуулагчид Мюнхаузен гэдэг нэрийг Мянгуужин, Золушка гэдэг нэрийг Үнсгэлжин гэж маш сайхнаар монголчилж тэр нь аяндаа монгол хэлэнд хэвшсэн жишээ бий.
За, энэ бол миний өөрийн гаргаж байсан, зарим нэг хүн "Үгүй, ингээд хэлчихсэн байна шүү дээ. Даан ч дээ. Чи цааш нь хэлээч" гэсэн алдаа мадаг юм аа. Харин үүнээс хамаагүй нарийн ширийн зүйлийн тухайд гэвэл би манай алдартэй орчуупагч, Монгоп Улсын Соёпын Гавъяат зуггэлтэн П.Чойжил гуайн киноны орчуулгын талаар ярьсан зүйлээс ишлэмээр санагдаж байна. Чойжил гуай манай редакцид ирээд бидэнд ингэж ярьсан юм.
"Би "Ийгл" телевизэд таван жил хэртзй ажилласан юм. Залуучуудын англи хэлнээс орчуупсан юмыг редакторлаад сууж байсан. Тэдэнтэй хэдэн жил ажиллахад хэд хэдэн юм анхаармаар санагдаж байсан. Хамгийн түрүүнд "Орос, англи мэт өрнөдийн хэлэнд нэрших хандпага их байдаг, тэгвэл монгол хэлэнд үйлших их байдаг" гэж Г.Аким бичсэн байдаг юм. Энэ бол ер нь маш их анхаарвал зохих юм байдаг юм. Жишээ хэлье: "Би од харвалтаар төрсөн болохоор од харвалтаар буцна" гэж байна. Англи эхдээ "харвалтаар" л гэж байна л даа. Үүнийг "би од харвахад төрсөн болохоор од харвахад явна" гэж үйлших хэлбэрт оруулвал монголоор эвтэй болно. Энэнүүнийг тун их анхаарч боломжтой газар нь нэр үгийг үйл үг болгож орчуулж байвал их сайн.
Бас нэг жишээ: "Бекки Кохены тусламжтайгаар амжилтанд хүрнэ шүү" гэсэн байна. "Тусламжтайгаар" гэдэг үгийг үйлшүүлээд "Бекки Кохейнаар туслуулж байж амжилтанд хүрнэ шүү" гэвэл дээр.
Бас нэг кинонд "Өшиглөлт зэрэг аргыг би Кармад зааж өгсөн" гэж, "Өшиглөлт ... арга" гэхлээр их эвгүй. "Өшиглөх арга" гэвэл арай дээр юм. Иймэрхүү жишээ дурсаад байвал өчнөөн төчнөөн бий л дээ. Тун их анхаарч байгаарай энэ их чухал зүйл шүү - үйлших хандлага гэдэг.
Чой.Лувсанжав гуай хоёр-гурван зүйл анхааруулж хэлсэн байдаг.
Нэгд. Европ зүгийн ихэнх хэлэнд "Усанд мод хөвөгдэж явна", "Талх надад идэгдэв" гэхчилэн хэлдэг. Энэ нь тэр хэлний ёс юм. Монголоор бол "Усанд мод хөвж байна", "Би талх идэв" гэж л хэлнэ. Уг нь энүүнийг хүн бүхэн мэдмээр юм шиг санагддаг, гэтэл жинхэнэ хэрэг дээрээ, орчуулгаа хийгээд ирэх дээрээ зэрэг "Талх надад идээгдээд" болж өгдөггүй. Энэ их олон дайралддаг юм.
Миний үзэж байсан киноны орчуулганд "Ийсус үхлээс дахин амилагдсаныхаа дараа" гэж. Нөгөө "талх идэгдээд" ийм болж байна. Уг нь энэ нь "Ийсус үхлээс дахин амилсныхаа дараа" гэсэн утгатай байгаа юм.
Ер нь иймэрхүү юмыг хэвлэл мэдээллийн газар ажиллаж байгаа улс их бодож байх хэрэгтэй. Орчуулга хийж байхдаа орчуулга маань хүний чихэнд ямаршуу сонсогдохов гэж бодож байвал зохиио.
Миний үзэж байсан нэг кинонд "Хуладагда-даг-гүй эмэгтэй хүн байдаг юм шүү" гзж. Нэд шиг хзл муутай хүи байтугай нилээн сайн хурц хэлтэй нэвтрүүлэгч ч хэлж чадахгүй дээ, энэнийг - "Худал-даг-даг-гүй эмэгтэй хүн байдаг" ... Энэ чинь үнэндээ хэлэх аргагүй юм ...
Чой.Лувсанжав гуай хоёрдугаарт: "Олон тоо олширвол олиг муутай орчуулга" гэж хэлсэн юм. Тэгээд их гоё жишээ иш татсан байдаг юм. Монголоор "Нүдний нулимс. хацраа дагаад урсав" гэдэг үгийг орос юм уу энэтхэг-европын хэлэнд "Нүднүүдийн нулимснууд хацруудаа дагаад урсав" гэж хэлдэг. Энэ нь угаасаа тэр хэлний зүй тогтол юм. Гэтэл бид монголоор орчуулахдаа гадаад хэлэнд олон тоонд байгаа үгийг яг тэр хэвээр нь орчуулаад, яг үүн шиг аятай "нулимснуудыг хацруудыг дагаад" урсаад байна. Энэ яах аргагүй, ер нь энэ олон тоо илүү хэлдэг бүр давагдахаа байгаад байна. Миний үзэж байсан кинонд, жишээ нь, "бүгдээрээ олон машинууд" гэсэн байсан. "Бүгдээрээ" гэчихээд, "олон" гэчихээд дараа нь "машинууд" гэх хэрэг байхгүй л дээ. Тоо заасан үг байвал олны нөхцөл хэрэглэх шаардлагагүй. "Олон машин" гээд л болно. "Бүлэг танхай этгээдүүд" гэж байна. Нэгэнт "бүлэг" гэсэн болохоор "этгээдүүд" гэх хэрэггүй. "Бүлэг танхай этгээд" гээд л болно. Бас нэг газар "Ихэнх цэцэгнүүдийг зөнд нь хаячихсан, аяндаа л ургадаг юм. Харин сарнайнуудыг арчлахгүй бол тун болохгүй". Энд "Ихэнх цэцэгнүүдийг" гэх хэрэг байхгүй, - "Ихэнх цэцэг" п гэхэд болно, "сарнайнууд" гэх хэрэг байхгүй - "сарнай" гээд л болно.
"Охин" - "охид" гэхэд олон тоо, "түшмэл" - "түшмэд" гэхэд олон тоо, "ноён" - "ноёд" гэхэд олон тоо. Гэтэл "охидууд", "түшмэдүүд", "ноёдууд" гэж давхар хэрэглээд болохгүй юм. Ялангуяа "охидууд" гэж их дайралдаж байна. Миний ажигласнаар орос, англи хэлэнд үгүйсгэх хэлбэр их юм. Монгол хэлэнд бол батлах хэлбэр нь арай түлхүү байгаа юм шиг санагддаг. Тийм болохоор, баталснаар орчуулж байвал зүгээр юм. "Тэр номнууд миний ой ухаанаас гардаггүй юм" гэж. Энд гардаггүй гэж үгүйсгэл хэрэглэсэн байна. Үүнийг "Тэр номууд миний ой ухаанд хадагдаж үлдсэн юм" гэж баталснаар бичвэл арай дээр шиг санагдаад байна.
"Би хадгаламжиндаа мөнгө хийлгүй өнгөрсөн долоо хоног байгаагүй" гэсэн байна. Энд хоёр давхар угүйсгэсэн байна. "Би долоо хоног болгон хадгаламжиндаа мөнгө хийдэг байсан" гээд баталснаар орчуулвал арай ойлгомжтой болох юм уу.
Нэг орчуулганд: "Би охид авахдаа ярилцлага хийлгүйгээр ямар ч өөгүй тодорхойлолтгүйгээр авахгүй гэж танд бичсэн" гэсэн байна. "Хийхгүйгээр", "өөгүй", "тодорхойлолтгүйгээр", "авахгүй" гээд ийм дөрвөн үгүйсгэсэн үг байж байна. Англи эх нь ийм байна л даа. Тэрнийг нь яг тэр чигээр нь буулгачихаар эвгүй болоод байна. Үүнийг жишээ нь, үг үсгийн найрлагыг нь засахын тулд: "Бид охид авахдаа заавал ярилцлага хийж, ямар ч өө сэвгүй тодорхойлолт авч шийддэг гэж танд бичсэн" гэвэл дээр юм.
За бас орчуулахдаа англи үг өгүүлбэрийн дэс дарааг яг буулгачихлаар эвгүй болох юм. "Фрэд, өрөө байхгүй гэнээ" гэж. Үүнийг "Өрөө байхгүй гэнээ, Фрэд ээ" гэж "Фрэд"-ийг сүүлд нь оруулөал эвтэйхэн болох юм шиг санагдаж байсан.
Түүнээс гадна миний ажигласнаар бие биенийхээ нэрийг нь их дууддаг бололтой юм. Ам ангайх болгондоо "Фрэд ээ, тэр ээ, энэ ээ" гээд. Түүнийг нь заавал бүгдээрэнг нь оруулах хэрэггүй л дээ. Монгол хүн бие биеэ нэрээр нь дуудаад байх нь нилээн цөөхөн байдаг. Тэгэхдээ заримдаа бас учир бий. "Мисс", "миссис" гэдэг хүндэтгэх аястай үгийг бол бараг хэвээр нь хэрэглэсэн нь дээр. Монгол хэлэнд англи оросыг бодвол биеийн төлөөний нэр хэрэглэх нь харьцангуй цөөн байдаг. Нэг орчуулганд: "Тэднийг хурдан хооллохгүй бол болохгүй. Тэд өлсөөд юу ярьж байгаагаа ч мэдэхээ больсон байна" гэжээ. Энд "тэд" гэдэг их эвгүй болж. Яагаад гэвэл хоёр эмэгтэй дэргэдээ байгаа улсыг "тэд" гэж яриад байгаа юм л даа. Ядахдаа "эд" гэж хэлбэл зүгээр юм уу.
Би тэнд дан уран сайхны кино үзэж байсан. Ажиглаад байхад англи хэлэнд өвөрмөц хэлц их элбэг юм шиг байдаг. Ер нь монгол, орос хэлнээс ч илүү байх. /Г.Акимын тэр нэг "Англи өвөрмөц хэлцийн толь" гэж зузаан ном бий шүү дээ/. Гэтэл орчуулганд нь өвөрмөц хэлц цөөхөн дайралддаг. Өвөрмөц хэлцийг нь зүгээр энгийн хэллэг болгоод мөлийлгөөд хаячих явдал их байна. Уг нь ввөрмөц хэлц олон байвал уран сайхан болно. Өвөрмөц хэлцийг өвөрмөц хэлцээр нь орчуулж чаддаггүй юм аа гэхэд өөр боломжтой газар аль болохоор монгол өвөрмөц хэлцээ хэрэглэж байхыг хичээх хэрэгтэй. Энд жишзэ нь: "Тэр жинхэнэ зангаа харуулсан" гэсэн уг байх юм. Уг нь утгаар нь: "Ёстой зэс нь цухуйж байх шиг" гзж орчуулмаар юм байна лээ. Бас нэг газар: "Би хөлөө жаахан тэнийлгэмээр байна" гэж. Монголоор "Хөлийнхөө чилээг гаргамаар байна" гэж хэлдэг. "Ёстой доо, хоосон юм хөөлгөөд .." гэснийг монголоор "чулуу хөөлгөөд..." гэвэл зүгээр. Иймэрхүү маягаар өвөрмөц хэлцийг аль болох олон хэрэглэж, ер нь урлахыг хичээх хэрэгтэй.
Орчуулгад үгийн оноолт маш чухал. "Археологчид ухалт хийсэн" гэсэн байв. Гэтэл археологчид ухалт хийнэ гэж хэлэхгүй л дээ. “Малталт" л хийнэ гэж хэлнэ. Уг нь "малтаж шинжлэх" гэвэл илүү онох юм байгаа юм. "Аавд худлаа хэлж зүрхийг нь эмтэлсэн шүү дээ" гэсэн орчуулга байх жишээтэй. Англиараа үнэхээр л "зүрх" гэж байна л даа. Гэтэл монгол хүн "зүрх эмтэлнэ" гэж хэлэхгүй "элэг эмтэлнэ" гэж хэлнэ. "Мото спорт бол шийдэмгий байдал шаарддаг спорт" гэж бас л үгчилсэн байна. Энд буруу юм байхгүй. Гэхдзэ "Мотоспорт бол эрэмгий зориг шаарддаг спорт", эсвэл "эрэмгий зоригтны спорт" гэвэл илүү зохимжтой байж.
Бас үгийг хэн хэлж байгааг нь бодолцож өнгө аясыг нь тааруулах хэрэгтэй юм. Нэг орчуулганд: "Хуримын өмнөх үймээн самуунаас" гэсэн байна. Энд хуримын өмнөх "үймээн" ч яахав "үймээн" биз, харин "самуун" гэдэг нь тун эвгүй болгосон байна. Хуримын самуун гэж юу байхав дээ. Үгийн өнгө аяс нь таарсангүй. "Хуримын хөл үймээн" гэвэл дээр юмсанж. Нэг кинонд нэг жаахан бүдүүлэг, тэнэмэл, цыган маягтай эр хэлж байгаа юм: "Эмэгтэйчүүдээ хамгаалах шаардлагатай болсон" гэж байгаа юм. Тэр хэлж байгаа хүн нь яавч “шаардлагатай болсон” гэж хэлэхээргүй хүн л дээ. Ийм үг тэр хүний аманд эвгүй. Энэнийг "эмэгтэйчүүдээ хамгаалах хэрэгтэй болсон" гэсэн бол арай дээр. Үүнд яг уггыг нь дагуулаад "эмэгтэйчүүд" гэхийн оронд "ээж эхнэр хоёроо" гэсэн бол бас болох байж. Бас нэг эмгэн - уг нь хэрэндээ боловсролтой хүн юм - нэг өвчтэй хүүхдийн тухай: "Наад хүүхдийн чинь ханиад бүр үгдэрчихжээ. Одоохон арга хэмжээ авахгүй бол юу болохыг хэн ч мэдэхгүй" гэж байна. Энэ "арга хэмжээ" гэдэг бас л таарсангүй. "Одоохон аргалахгүй бол..." гэсэн бол дээр байж. Нэг хүн хадам ээждээ хэлж байгаа юм: "Найзууд байя л даа, ээж ээ" гэж. Ээждээ хандаад "найзууд байя л даа" гэсэн үг их эвгүй болсон байгаа биз дээ, тийм үү? Уг нь "эвтэй бая л даа, ээж ээ" гэсэн бол болох байж.
"Өчигдөр толгой минь маш их хүчтэй өвдсөн" гэж. Монгол хүн "толгой хүчтэй өвдлөө" гэж хэлэхгүй. "Толгой их өвдсөн гээд" л болоо ... "Өөдөөс чинь буудаж эхлэвэл автоматаар зугатна биз дээ" гэсэн орчуулга тааралдаж байсан. "Өөрийн эрхгуй зугатна биз дээ" гэсэн уг байх л даа.
Ер нь залуучууд монгол хэлээ муу мэддэг байдал ажиглагдаж байна. Утгын алдаа гаргахгүй байхыг хичээх хэрэгтэй. "Хэлний мэдлэгээс гадна ерөнхий мэдлэг хэрэгтэй" гэж үглэдэг байсан.
Би нэг кино редакторлаж байсан чинь: "Аврам Линкольн боолчуудыг устгасан" гэсэн үг дайралдсан. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ? гээд би жаахан гайхлаа. Уг нь Линкольн боолчуудыг устгаагүй, боолчлолыг устгасан байх учиртай л даа ... Орчуулсан хүн нь ийм наад захын юм мэдэхгүй байна шүү дээ. Гадаад хэлийг мэднэ гэж бардаж болохгүй.
Орчуулгын онолын талаар жаахан мэдлэгтэй байвал зүгээр юм. Г.Акимын "Орчуулгын санг уудлахад" гэж ном байдаг. Бас орчуулга зүйн мэдлэгтэй болохыг хичээх хэрэгтэй. Ц.Сүхбаатарын бичсэн "Найруулга зүй" гэж жижигхэн ном бий. Их хөөрхөн жишээтэй, ойлгомжтой сайхан ном бий. П.Чойжил гуай ингэж хэлээд: "За юу гэдэгсэн билээ дээ, анхааран сонссонд баярлалаа. Би та нарын цагийг баахан дэмий ярьж үймүүллээ дээ" гэж хэлээд үгээ төгсгөсөн юм аа. Үүний дараа бид мэдэхгүй юмаа асууж П.Чойжил гуай хариулсан юм.
Ерөнхийд нь аваад үзэх юм бол зөвхөн киноны орчуулганд гарч байгаа алдаа биш манай нийт орчуулгын л алдаанууд юм гэдэг нь бэлхнээ ойлгогдоно. Гагцхүү олны нүдэнд илүү өртөж байгаа учраас л илүү содон харагдаж байгаа хэрэг биз ээ.
Үүнтэй холбогдуулан хэлэхэд орчуулагчдын үе үеийн хоорондох багш шавийн барилдлагаа гэх юм уу залгамж чанар зарим нэг талаар алдагджээ. Энэнээс болоод залуу орчуулагчид өмнөх үеийнхээ алдааг ахин дахин давтах явдал гарч байна.
Түүнээс гадна хэлж шүүмжлэх хүн алга. Тийм болохоор орчуулга хийж байгаа зарим хүн шал буруу орчуулж байгаагаа мэдэхгүй "цохиж" явна шүү дээ.
Энэ тухай бодож байтал мөрөөдөхөд мөнгө хэрэггүй гэдэг шиг надад нэг мйм санаа төрлөө. Урьд орчуулагчид Б.Ринчен гуай гэсэн нэг сайхан лавлахтай байсан гэдэг. Ярвигтайхан үг тааралдахад шууд Ринчен гуай руу утасдаад л асуухад дор нь хэлээд өгдөг байжээ. Тэгвэл одоо орчуулагчийн лавлах гэсэн дугаар нээж болох юм шүү дээ. Тийм лавлах бий болгосон хүн бол ёстой ямар ч кино орчуулснаас хавьгүй их мөнгө олох боломж байна гэж санагдах юм аа.
Одоо киноны сайн муу маш олон орчуулга гарч байна. "Тоо чанарт шилждэг” диалектикийн хууль бий. Энэ хууль орчуулгын тухайд ч батлагдах нь дамжигтүй.
Ер нь замбараагүй хавтгайрч ирсэн юм эргээд хумигдаж цэгцтэй болдог жамтай болохоор монгол хэлнийхээ зүй тогтлыг эвдэн хамаа намаагүй ярьж бичдэг энэ явдал яваандаа хумигдаж юм юм эвэндээ орох нь гарцаагүй юм аа. Ажиглаад байхад тийм ч чиг хандлагатай болж байна.
Эх үүсвэр: http://www.khelzasag.mn/
