Түгжрээ
Түмэн ажлыг түгжиж
Түмний наснаас хорооно.
Ээжийг охинтой
Аавыг хүүтэй
Уулзуулахгүй тэвдээнэ.
Эзнийг зочинтой
Ажилчныг даргатай
Бараадуулахгүй сандраана.
Ажил үйлс уяж
Амраг хосыг түгшээнэ.
Уур бухимдал төрүүлж
Уушиг зүрх сагсайлгана.
Хэн хүнийг адгуулж
Хэтэрхий олон эд эс үхүүлнэ.
Оюутны сурлагаас чангааж
Багшийн цалингаас зулгаана.
Зам дээр түгжирнэ.
Хайрцаг тэрэгт хашина.
Залхуу хүргэнэ.
Хачин их ядраана.
Ухасхийж унагах шахана.
Угзчиж бөөр доргионо.
Жолооч тамхилна.
Кондуктор зандарна.
Эз нь таарсан бидний хохь уу?
Ээ дээ, эсвэл бодлогын буруу юу?
Замаа өргөтгөх боломжгүй гэнэ.
За, бас гүүрлэх хөрөнгөгүй гэнэ.
Асфальтаар хааяа хучивч
Ай хөөрхий, насгүй.
Гэрлэн дохио гацаатай.
Гэдгэр цагдаа шаналгаатай.
Гүргэр жолооч дураараа.
Гүйдэг зорчигч зоргоороо.
Өвөлдөө жавар, утаа нэрмэж
Хавартаа шороо, шалбааг хачирлаж
Тарчлаана.
Халтиргаа гулгаа гэж бас бий.
Харшил, хүнд суртал ч нэмэгдэнэ.
Түгжрээг хүртэл хайрлах
Өгөөмөр зан надад алга.
Түүнд цаг заваа өгөх
Хүлцэнгүй сэтгэл ч алга.
Түгжирсэн ч, түгжрээгүй ч "түгжрээ" ярина.
Түмний аманд "түгжрээ" уяатай.
Олны чихэнд "түгжрээ" хадаатай.
Уйлалтай биш, дуулалтай биш.
Яалтай билээ? Ийлтэй билээ?
Яг түгжирч явахдаа үүнийг санав.
Ядарч хариад үүнийг үзэглэв.
Түмний нэг, түгжрээний золиос
Т.М.А.
Mar 31, 2012
Баахан "бай-"
Байдаг байсан байж байх байсан байвал
байдаг байсан байж байх байсан баймаар
байдаг байсан байж байх байсан байтал
байхгүй байж байх байсан байжээ.
байдаг байсан байж байх байсан баймаар
байдаг байсан байж байх байсан байтал
байхгүй байж байх байсан байжээ.
Mar 30, 2012
Л.Хүрэлбаатар: Монгол орчуулгын товчоон (1995)
Номын агуулгаас:
Х.16
17-р зууны үеэс Данжурыг монгол хэлнээ орчуулахад зориулж гаргасан “Мэргэд гарахын орон” нэрт толь бичигт өгүүлсэн орчуулгын зарчмын практик туршлага бүр 13-14-р зууны үед нэгэнд боловсорсон ажээ. “Мэргэд гарахын оронд” энэ тухайд холбогдуулж тэмдэглэхдээ: Бас бандид шидтэн ба хаан түшмэл тэргүүтэн бодгалисын нэр хийгээд орон, цэцэг, жимс, мод тэргүүтний нэрийг орчуулбаас мэдэхүйеэ бэрх бөгөөд өгүүлэхүйеэ маргүй болох тул нэрийн эх, сүүл аль зохист дор бандид ба хаан хийгээд цэцэг хэмээх тэргүүтэн алинаа өгүүлэх нэгэн нэрийг нэмж, мөнхүү энэтхэг буюу төвд нэрээр тавьтугай (МГО, 1983, х.14) гэжээ.
Х.37
Монгол шүлгийн байгуулалт, тэр дундаа ардын уламжлалт аман яруу найргийн зүйлд ихэвчлэн гурав гурван үгтэй мөр бүхий бадаг шүлэг ихэд дэлгэрсэн байдаг. Энэ тухай Ц.Дамдинсүрэн “Монгол ардын аман зохиолын дууны шүлэг ихэнхдээ гурван үгт шүлэг байдгаас гадна одоогийн шүлэгч нар их төлөв гурван үг шүлгээр бичнэ. (Ц.Дамдинсүрэн, 1957, х.18) гэсэн.
Х.115
Төвд шүлэгт шадын дотор үеийн тоог тэгшлэх арга шүлэглэлийн үндсэн зарчим байх тул ийм шүлгийг үеийн шүлэг гэдэг. Тэгвэл монгол шүлэг нь төвд шүлгээс гурван үндсэн гол зүйлийн ялгаатай. Нэгд, шүлгийн толгой бую мөрийн эхийг холбох, хоёрт, өргөлтөт эгшиг буюу үгийн тоог тэнцүүлэх, гуравт, эн зэрэгцсэн мөрийг хэрэглэх эдгээр болно.
Х.116, 117
Цахар гэвшийн монгол “Субашидад” гол төлөв хошоодоор, дөрвөөр эн зэрэгцүүлсэн олон мөр бадаг байхын дээр хашиж, салаавчилж эн зэрэгцүүлсэн мөр бадгууд ч бйи. Үүнээс дөрвөн мөрд эн зэрэгцүүлсэн нь:
Ямар? Хэн?Юу? Хэзээ? Хэний?Юуны? Юу яах?
Сайн ухаант хүн ашид өөрийн гэмээн шинжлэх
Саваагүй муу хүн ямагт бусдын гэмийг хэлэх
Сайхан өнгөт тогос үргэлж өөрийн биеэ эргэцүүлэх
Сайхь ууль шувуу хэзээд бусдад ёр хийх
Х.120
Монголчууд түүхийн олон зуун жилийн урт хугацаанд төвд хэлнээс маш их номыг өөрийн хэлэнд орчуулсан юм. Үүний дотроос яруу найргийн зохиолыг орчуулах гурван өөр үндсэн арга боловсорч тогтсон байна. Энэ гурван аргын нэг нь үсэгчлэн орчуулах арг, нөгөө нь утгачлан орчуулах арга, гурав дахь нь дууриалган зохиох арга болно.
Mar 29, 2012
Mar 25, 2012
Ц.Шагдарсүрэн: “Туурга тусгаар Монгол Улсын төрд үндэсний бичиг нь үгүйлэгдэж байна”
эх сурвалж:http://ehhelbichig.wordpress.com/
МУИС-ийн Монгол хэл, соёлын сургуулийн багш Цэвэлийн Шагдарсүрэн “Монголчуудын үсэг бичгийн товчоон”,”Монголчуудын утга соёлын товчоон” хоймсон бүтээлээрээ төрийн шагнал хүртсэн юм. Дөчөөд оноос бид уламжлалт монгол бичгээ гээж, кирилл бичиг хэрэглэх болсоор даруй 60 жилийг үдэж байна. Монголчуудын түүх соёлын үнэт дурсгал, бахархал болсон монгол бичгийн талаар ямар бодолтой явдгийг нь түүнээс сонирхсон юм.- Монголчууд уламжлалт бичгээ кириллээр солих болсныг та юу гэж үздэг вэ?- Аливаа улс үндэстэн бичиг үсгээ солиход буюу солиулахад улс төр, хэл шинжлэлийн гэсэн хоёр гол шалтгаан байдаг. Монголчуудын хэдэн зууны туршид тогтвортой, өргөн хэрэглэж ирсэн монгол бичгийг кирилл бичгээр солих болсон учир шалтгаан нь цэвэр улс төрийнх. Олон нийтэд ойлгуулж ирсэн тайлбар нь огт өөр боловч тэр нь хэл шинжлэлийн үндэслэл огт байхгүй байсан гэж хэлж болно.
Монгол бичгийн хэл одоогийн монгол хэлнээс хоцрогдсон, монгол бичиг нь нэг үсгээр хэд хэдэн авиаг тэмдэглэдэг, монгол бичгээр гадаад үгийг бичих боломжгүй тул шинжлэх ухааны бүтээлийг бичих аргагүй гэх мэтээр монгол бичгийг «хоцрогдсон», «сурахад хэцүү» гэж албан ёсоор тайлбарлаж, дээр нь «хуучны хүнд суртлын үлдэгдэл» гэж намын баримт бичигт тэмдэглэсэн байдаг.
Гэтэл ийм “хоцрогдол” бусад бүх бичигт байдаг нь нийтлэг үзэгдэл юм.
- Хэл шинжлэлийн талаас нь илүү дэлгэрэнгүй тайлбар хэлж өгөөч?- Нэгдүгээрт, бичгийнх нь ярианы хэлтэйгээ яг тохирох боломж байдаггүй. Жишээлбэл, англи хэлний толь бичигт толгой үг бүрийн ард тухайн үгийг хэрхэн дуудах ёстойг тусгай галигаар хадаж өгдөг. Энэ нь англи бичгийн хэл нь одоогийнхоо ярианы хэлнээс үлэмж ялгаатай болохыг харуулахын зэрэгцээ бусад хэлний хувьд ч ердийн зүйл болохыг баталж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, авианы бичигт нэг үсгээр нэг авиаг тэмдэглэх боломж бас байдаггүй. Англи хэлний union, bus, bush, bury, brutal, business, turn, culture гэх зэрэг найман үгэнд буй u эгшиг өөр өөр дуудлагатайг бид мэдэх болж байна. Солонгос авианы бичигт ч үеийн эцэст орсон дан, давхар,нийлмэл 27 гийгүүлэгчийг долоон авиагаар дууддаг байна.
Гуравдугаарт, Монголын орчуулгын түүхийг эргэн үзвэл, Төв Азийн санскрит, төвд, хятад, манж, мөн Европ дахины орос, франц, англи хэлнээс орчуулсан шашины болон иргэний, бараг бүх сонгодог зохиолыг орчуулж, монгол бичгээр гаргажээ. Єнгөрсөн зууны эхэн үе гэхэд «Библи»-ийг монгол бичгээр олон удаа хэвлэн нийтэлсэн байдаг.
Энэ бүх орчуулгын бүтээлд тухайн хэлний онцлогийг хадгалсан хүн, газар усны нэр буюу оноосон нэр, тухайн үеийн шинжлэх ухааны нэр томъёог уг хэлнийх нь дуудлагаар тэмдэглэсээр иржээ. Товчоор хэлэхэд ХVI зуун гэхэд монгол бичгээр төвд, санскрит, хятад зэрэг гадаад үгийг тэмдэглэх тогтолцоо хэдийнэ буй болчихсон байсан. Санскрит үгийг тэмдэглэнэ гэдэг бол гарал нэгтэй энэтхэг-европ хэлний үгийг бичиж болно гэсэн үг.
- Монгол бичгийг кирилл бичгээр солих болсон улс төрийн учир шалтгааныг та юу гэж үздэг вэ?- Энэ учир шалтгааныг нэгэн хэсэг ярьдаггүй байсан боловч 1962 онд Их тэнгэрийн аманд Ю.Цэдэнбал дарга зохиолчдыг хүлээж авах үед Ч.Лодойдамба, Б.Явуухулан нар “Монгол бичгээр бичсэн зохиол, шүлгээ шинэ бичиг болгоход найруулгын сайхан өнгө аяс нь илт алдраад байна” гэж хэлжээ. Үүний хариу болгож Ю.Цэдэнбал дарга «… Ирээдүйд нэг хэл, нэг бичигтэй болох онол бий шүү дээ. Энэ бол биелэгдэх зүйл. Бид хуучин үсэгтээ эргэж орно гэж ярихгүй …» гэж ам алдсан тухай тэмдэглэл бий.
Тэгээд ямар онол байдаг юм бол гэж хайхад И.В.Сталин 1950 онд А.Хлопов гэдэг хүнд бичсэн захидалдаа «…нийтийн нэг хэлэнд нийлэх явдал … дэлхий дахинд социализм ялсны дараа… үед холбогдоно…» гэж тэмдэглэсэн байдаг юм билээ.
- Уламжлалт бичиг үсгээ гээж, зээлдмэл бичиг үсэг авна гэдэг их л хүчтэй нөлөөлөл байна даа?- Ер нь бичиг үсэг шинээр авна, солино гэдэг бол чухамдаа шашин сурталтай шууд холбоотой байдгийг олон улсын түүх гэрчилдэг. Жишээлбэл, цагтаа идэрхэг хүчирхэг явсан согд, уйгарууд уугуул Буддын шашнаа гээн лалын шашинд орж, үндэсний согд, уйгур бичгээ араб болгосноор түүхийн тавцангаас буухын үүдийг нээсэн гэж түүхчид үздэг. Үүнчлэн монгол бичгийг кирилл үсгээр сольсон нь чухамдаа монголчууд Маркс-Лениний шашинд орох, Ю.Цэдэнбалын хэлснээр «Ирээдүйд нэг хэл нэг бичигтэй болох онол»-ын эхний алхам байжээ гэж үзэхэд хүргэдэг.
- Монголчуудын бичгийн соёлын тухай товчхон хэлбэл?- Энэ асуултын тухайд монгол бичгээс эхлэн хариулмаар байна. Монголчууд бид бичгийн соёлын хувьд бусад олон улс үндэстнээс яав ч хойгуур орохгүй. Монгол бичгийн хувьд өнөөдрийн бидний мэдэж байгаагаар, хамгийн эртний гэх дурсгал 1224 оных. Монгол угсааны Хятан нарын бичгийн дурсгал гэвэл Х зуунд хамаарна.
Гэхдээ монгол бичгийн хэл аль үеийн монгол хэлний онцлогийг хадгалсан бэ гэж яривал, түүнээс өмнө буюу лавтай VII-VIII зууны монгол хэлний онцлогийг хадгалсан байдаг. Ингэж бодвол одоо бидэнд мэдрэгдэж байгаа 1224 оны “Чингисийн чулууны бичиг” гэдэг дурсгалыг хамгийн эртнийх гэж үзэх аргагүй.
- Монгол бичиг монголчуудын авч хэрэглэж ирсэн олон бичиг үсгийн дотор ямар байр суурь эзэлж байсан бэ?- Монголчууд түүхийн туршдаа 10 шахам бичгийг боловсруулж хэрэглэж ирсэн. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд хамгийн урт удаан буюу анх буй болсон цагаасаа өнөөдрийг хүртэл хэрэглэгдэж байгаа, орон зайны хувьд хамгийн өргөн нийтлэг буюу ар, өвөр монгол, буриад, баруун монгол гэх зэрэг нийт монголчуудын тогтвортой хэрэглэж ирсэн нь монгол бичиг. Үүний цаад учир шалтгаан нь монгол бичгийн үсэг зүй, зөв бичих зүйн ухаалаг шийдэлтэй холбоотой гэж үздэг.
Ойлгомжтойгоор тайлбарлахад, монгол бичигт о, у, ө, ү, д, т, г, х гэх зэрэг эгшиг, гийгүүлэгч олон үсэг хэд хэдэн дуудлагатай. Энэ нь санамсаргүй буюу муу боловсруулсан хэрэг биш. Халхад өндөр гэдэг үгийг буриадад үндэр гэж, Төв халхад соёл, ташуур гэж байхад Баруун халхад суял, дашуур гэж, Халхад халзан гэхийг даригангад галзан гэх зэргээр өөр өөрийнхөө нутаг усны аялгуугаар дуудах боломжтой зохиосон хэрэг. Єөрөөр хэлбэл, монгол бичиг нь Монголын олон ястан өөр өөрийнхөө нутгийн аялгууг бие даан хадгалж хөгжүүлэх боломжийг хангаж өгсөн гэсэн үг.
Харин монгол бичгийг улам сайжруулах, боловсруулах зорилгоор харьцангуй хожуу зохиосон тод , соёмбо, вагиндра зэрэг бичиг нь ийм онцлоггүй. Єөрөөр хэлбэл, ойрд, халх, буриад гэх зэрэг өөр өөрийнхөө гол болгосон аль нэгэн аялгууны онцлогийг бусад аялгуутанд хүчээр тулгаж хүлээлгэх зарчимд хүрсэн юм.
Тийм ч учраас сүүлд зохион хэрэглэх болсон тэдгээр бичиг нь нийт монголчуудын бус, тодорхой нэг газар нутагт, тодорхой ястанд хэрэглэгдэх болсон бөгөөд энэ нь монгол гэдэг нийт нэг үндэстнийг бичгээр нь салгах байдалд арга буюу хүргэсэн юм. Тэгээд ч тод бичиг зөвхөн баруун монголчуудын дунд, соёмбо бичиг Халхад, вагиндра бичиг Буриадад хэрэглэгдэх болсноор яваандаа нийт монголчуудын дунд монгол бичигт зайгаа арга буюу тавин өгөхөд хүрсэн.
Харин Юань гүрний үед шинээр зохиосон Монголын дөрвөлжин бичиг нь Юань хэмээх нэгэн их гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан монгол, хятад, төвд, түрэг зэрэг олон хэлийн ард түмнийг нэгэн бичгээр нэгтгэх зорилго тавьснаараа өвөрмөц онцлогтой юм. Тийм ч учраас дөрвөлжин бичгийг эрдэмтэд XIII зууны олон улсын монгол цагаан толгой гэж үнэлдэг.
Наад зах нь Хятадын ханз үсэг бол дүрс бичиг тул тэр үед хятад хэлний авиа зүй ямар байсныг сэргээн тодруулах боломжгүй, харин Монголын дөрвөлжин бичгээр хятад хэлээр тэмдэглэж үлдээсэн олон дурсгал нь тэр үеийн хятад хэлний онцлогийг тодруулах баримт болж өгдөг. Тэр үеийн хятад хэлийг судалсан эрдэмтэд үүнийг ашигласан байдаг.
- Монгол бичиг үсгийг өөр үндэстнүүд авч хэрэглэж байсан байх нь ээ?- Өөрийн үндэсний бичиггүй байсан Төв Азийн зүрчид, тангуд, солонгос, манж зэрэг үндэстэн төр улсаа байгуулмагц үндэсний бичгээ буй болгодог уламжлалын дагуу үсэг бичгээ шинээр боловсруулахдаа тухайн үед үлэмжхэн нөлөөтэй байсан монголчуудын (монгол, хятан, дөрвөлжин зэрэг) үсэг бичгийг хэвээр нь буюу дотоод зарчмыг нь авч хэрэглэсэн гэдгийг гадаад дотоодын эрдэмтэд хэдийнэ хүлээн зөвшөөрчээ.
Монгол бичгээр монголчуудын түүх соёлын хэдэн зууны туршид буй болгосон үлэмж их өв хадгалагдаж ирсэн. Тухайлбал, 1246 оноос эхэлсэн олон дипломат албан бичиг Ватикан, Парис, Тегеранд уг эхээрээ хадгалагдаж байна. Монголын бичгийн мэргэдийн туурвисан түүх, уран зохиол, улс төрийн бүтээл болон 108 боть Ганжуур, 225 боть Данжуур зэрэг төвд, санскритаас орчуулсан Дорно дахины шашны их хөлгөн судар, хятад, манжаас орчуулсан иргэний сонгодог уран зохиолууд бүгд монгол бичгээр бидний үед хүрэлцэн ирсэн билээ.
- Уламжлалт бичгийн соёлоо алдсаны уршгаар одоо ямар байдалтай болоод байна вэ?- Аль нэг ард түмний бичиг үсгийг хэлнээс нь салгаж үзэх аргагүй, өөрөөр хэлбэл, нэг юмны хоёр тал гэсэн үг. Цаашлаад тухайн ард түмний хэл, бичиг, сэтгэхүй гурав нэгдмэл зүйл. Аль нэг нь гажихад нөгөө хоёр нь гажиж эхэлнэ гэсэн үг. Тийм ч учраас Америкийн хэл шинжээч И.Е.Гельб «Бичиг үсгийн судалгаа» гэдэг бүтээлдээ: “…аливаа үндэстний оршин тогтнох гадаад бэлгэ тэмдэг нь тэдний бичиг, хэл хоёр нь байдаг. Тийм ч учраас аливаа байлдан дагуулагчдын хувьд аль нэг ард түмнийг устгахад бичгийн үнэт өв санг нь үгүй хийх явдал бол эн тэргүүний зорилго нь болдог юм…” гэж тэмдэглээд олон түүхэн баримтыг жишээ болгон бичжээ.
Социализмын үед монголчуудын үндэсний бичгийг кирилл үсгээр сольсны цаад учрыг И.Е.Гельбийн тэмдэглэсэнтэй холбож үзэх бүрэн боломжтой. И.В.Сталины зүгээс Монголд хандсан энэ хандлага нь дардан замаар яваагүй бөгөөд үүний тулд улс үндсээ гэсэн, үндэсний бичиг соёлоо гэсэн Монголын хэдэн арван мянган эх оронч язгууртан ноёд, лам нар, үндэсний сэхээтнийг үгүй хийж, шорон гянданд мохоон тарчилгасныг түүх гэрчилнэ. Тэр үед улс төрийн элдэв шахалтын дор манай төр засаг ч И.В.Сталины нэгэн мөрийн туслагч болсоор ардчиллын үед хүрч ирсэн юм.
Хүмүүсийн эх хэлний мэдлэг боловсрол саарч, үгсийн сан дундарч, эх түүхээ мартан, уламжлалт хүмүүжил мартагдаж, өөрийн ёсыг доодолж, өрөөлийн соёлыг дээдэлдэг бүхэл бүтэн үе буй болсон гэж хэлж болно.
Монгол бичгийн хэл нь монгол хүний сэтгэлгээг хөгжүүлэн, эх хэлний торгон мэдрэмжийг нь ямагт цэнэглэн тэжээдэг байлаа. Тухайлбал, одоо бидний хөрөө, шүд, хутга, хялгас, хил, хязгаар зэрэг холбоотой гэж үзэх аргагүй олон үгийг монгол бичигтэй хүн “ таслах, огтлох, хэрчих…”гэсэн утга бүхий нэг язгууртай болохыг хялбархан олж харах жишээтэй. Єөрөөр хэлбэл, үгийн гарал, уугуул утга нь монгол бичгээс тодорхой харагдана. Энэ бол хэл, сэтгэлгээ хоёрыг холбож өгдөг байсан гол цөм нь байлаа.
Дэвшилт гэдэг өөр үгээр жишээ авъя. Энэ үгийг монгол бичгээр хоёр янзаар бичдэг. Утга нь нарийн ялгаатайн дээр өгүүлбэрт гүйцэтгэх үүрэг нь өөр. Тухайлбал: дэвшилт (ү) үзэл санаа гэвэл өгүүлбэрт их төлөв тодотгол болдог. Нийгмийн дэвшилт (э) гэвэл ердийн нэр үг. Энэ үгийг монгол бичгээр бичихэд аль нь билээ гэж бодож байгаад зөвийг нь сонгоно. Ялгаж зөвийг нь сонгоно гэдэг бол хэлний мэдрэмжийн дасгал гэсэн үг. Тамирчин хүн дасгал сайн хийж байж сайн өрсөлддөгтэй зарчмын хувьд адил.
Бодож сэтгэхгүй байх нь өнгөндөө амар юм шиг боловч яваандаа хоёр үг мэддэг байсан бол ганц үгтэй болж байгаа хэрэг. Үүнчлэн бохиртох, бохирдох гэдэг язгуур нэг ч, үндэс өөр хоёр үгийг ялгахаа больж, хууль цаазад хүртэл буруу хэрэглэсээр байна. Одоо монгол бичиг мэдэхгүй хүн Балданы, Ёндоны буюу Балдангийн, Ёндонгийн гэдгийн аль нь зөвийг мэдэхээ больсон. Энэ мэтээс үүдэж хэлний ядуурал аажмаар буй болдог байна.
Хэл ядуурахаар сэтгэлгээ ядуурах нь мэдээж. Сэтгэлгээ ядуурахад наад зах нь нэг үгийн утга учрыг олъё гэхээсээ буруу зөрүүг нь мэдэхгүй тулга тойрсон хэдэн үгээрээ “бэлэнчлэх”-эд хүрнэ. Элчин сайд Ц.Гомбосүрэн гуай “бэлэнчлэх сэтгэлгээ”-г “гуйланчлах сэтгэлгээ” гэвэл таарна гэсэнтэй санал нэг байна. “Хэрэггүй юмаа хаяж байхгүй бол хэрэгтэй юмаа олохоо байдаг” гэдэгчлэн хэл сэтгэхүйд буй болсон согогийг анагаахгүй бол хэцүүднэ ээ.
- Кирилл бичиг хэр зэрэг боловсронгуй бичиг вэ?- Одоо бидний хэрэглэж буй кирилл бичгийн зөв бичих зүйг энд хамааруулан ойлгож болно. Товчоор хэлбэл, шинэ кирилл бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний хэв шинжийн онцлогт огтхон ч нийцээгүй юм.
Олон зуун жилийн өмнө боловсруулсан монгол бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний онцлогт бүрэн тохирсон үг зүйн зарчимтай байсан бол кирилл үсгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний зүй тогтлыг анхааралгүй орос хэлийг дуурайж авиа зүйн зарчмыг суурь болгожээ. Энэ талаар академич Б.Ринчен, Ш.Лувсанвандан, Чой.Лувсанжав зэрэг мэргэжлийн олон эрдэмтэн сануулан хэлсээр байсан.
Тухайлбал, академич Ш.Лувсанвандан багшийн төрийн шагнал хүртсэн бүтээлд авиа зүй, үг зүйн төвшинд боловсронгуй болгох өдий төдий асуудал байгааг тодорхой баримт жишээгээр өгүүлсэн байдаг. Гэвч шинэ кирилл үсгийн дүрмийг боловсруулах комиссын дарга нь Ю.Цэдэнбал гуай байсан мөн гаднын улс төрийн оролцооноос болоод нам, төр, засгийн зүгээс огтхон ч хүлээж аваагүй.
Түүгээр үл барам “… шинэ үсгийг эсэргүүцэгч аливаа нэгэн үндэсний үзэлтэн, бут цохигдсон феодал, лам нарын үлдэгдэл эсэргүүцэгчдэд эрс хатуу цохилт өгч тэмцэх хэрэгтэй…” гэж мохоон дарсаар байлаа. Үүний дээр хэл шинжлэгч бус, аялдан дагагч дунд шатны эрх мэдэлтэн мэдэмхийрэн цэцэрхсээр зөв бичих зүйг боловсронгуй болгох, олон нийтийн монгол хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд үлэмж садаа болсон юм.
- Төрөөс эх хэлний талаар ямар бодлого баримталбал зохистой вэ?- Аливаа юманд эрэлт хэрэгцээ байх тусам үнэлгээ нь сайжирч, тухайн зүйлийн үйлдвэрлэл хөгждөг шиг хэл ч бас тийм зүйл аж. Хэлний хувьд нийгмийн хэрэгцээг нь дээшлүүлэх тутам тухайн хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайжирна гэсэн үг. Орчин үед дэлхийн олон улсад англи хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайн байгаагийн гол учир энэ.
Харин 1970- аад оноос МАХН, Монгол Улсын засаг төрийн зүгээс орос хэлний эрэлт хэрэгцээг илт нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн юм. Үүнд, сургуульд элсэх, төгсөхөд заавал орос хэлээр улсын шалгалт өгөх, эрдмийн зэрэг хамгаалах бүтээлийн хураангуй нь заавал орос хэлээр байх, их сургуулийн хичээлийг орос хэлээр заах тухай тогтоол шийдвэр гаргаж, орос хэлтэй хүн албан тушаал дэвшдэг хэмжүүр буй болгосон хэрнээ монгол хэлийг огтхон ч анхааралгүй орхижээ.
Тэгээд ч хүмүүс би монгол хүн юм чинь монгол хэлээ мэдэлгүй яах вэ гэж монгол хэлний боловсрол, мэргэжлийг үл тоомсорлон, биеэ дайчлахаа больж тулга тойрсон хэдхэн буруу, зөв үгэндээ ханан эргэлдэж, эх хэлний тухайд үлэмж залхуу болохын үүд нээгдсэн гэхэд болно. Иймд манай засаг төрийн зүгээс олон нийтэд улс Монголоо, үндэс угсаагаа, өв соёлоо гэсэн сэтгэлийг багаас нь суулгангаа туурга тусгаар улсын хувьд монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээг дээшлүүлж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээг сайжруулахад чиглэсэн бодлогыг буй болгоход анхаарах цаг болжээ.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлийг нийгмийн эрэлт шаардлагатай болгоно гэсэн үг. Үүнийг төр, засаг л санаачлан хийхгүй бөгөөс ганц нэг хувь хүн хийх боломжгүй. Монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээ дээшилсэн цагт хүн бүр монгол хэлний боловсролдоо анхаарч, сурах, судлах эрмэлзэл өсч, тэр хэмжээгээр заах арга, судалгааны цар хэмжээ улам нарийсан хөгжинө. Нийтээр эх орон, өв соёлоороо бахархах болж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээ дээшилсэн цагт хүмүүс хэлнийхээ боловсролд анхаарах шаардлага аяндаа буй болно.
Энэ шаардлагыг хангахад монгол туургатны хэдэн зууны түүх соёлын их өвийг тээж ирсэн, монгол хүний хэл, сэтгэлгээ хоёрыг найрсуулан холбосоор ирсэн үндэсний бичгийн үүрэг улам сэргэх болно.
Монгол бичгийн хэл одоогийн монгол хэлнээс хоцрогдсон, монгол бичиг нь нэг үсгээр хэд хэдэн авиаг тэмдэглэдэг, монгол бичгээр гадаад үгийг бичих боломжгүй тул шинжлэх ухааны бүтээлийг бичих аргагүй гэх мэтээр монгол бичгийг «хоцрогдсон», «сурахад хэцүү» гэж албан ёсоор тайлбарлаж, дээр нь «хуучны хүнд суртлын үлдэгдэл» гэж намын баримт бичигт тэмдэглэсэн байдаг.
Гэтэл ийм “хоцрогдол” бусад бүх бичигт байдаг нь нийтлэг үзэгдэл юм.
- Хэл шинжлэлийн талаас нь илүү дэлгэрэнгүй тайлбар хэлж өгөөч?- Нэгдүгээрт, бичгийнх нь ярианы хэлтэйгээ яг тохирох боломж байдаггүй. Жишээлбэл, англи хэлний толь бичигт толгой үг бүрийн ард тухайн үгийг хэрхэн дуудах ёстойг тусгай галигаар хадаж өгдөг. Энэ нь англи бичгийн хэл нь одоогийнхоо ярианы хэлнээс үлэмж ялгаатай болохыг харуулахын зэрэгцээ бусад хэлний хувьд ч ердийн зүйл болохыг баталж байгаа юм.
Хоёрдугаарт, авианы бичигт нэг үсгээр нэг авиаг тэмдэглэх боломж бас байдаггүй. Англи хэлний union, bus, bush, bury, brutal, business, turn, culture гэх зэрэг найман үгэнд буй u эгшиг өөр өөр дуудлагатайг бид мэдэх болж байна. Солонгос авианы бичигт ч үеийн эцэст орсон дан, давхар,нийлмэл 27 гийгүүлэгчийг долоон авиагаар дууддаг байна.
Гуравдугаарт, Монголын орчуулгын түүхийг эргэн үзвэл, Төв Азийн санскрит, төвд, хятад, манж, мөн Европ дахины орос, франц, англи хэлнээс орчуулсан шашины болон иргэний, бараг бүх сонгодог зохиолыг орчуулж, монгол бичгээр гаргажээ. Єнгөрсөн зууны эхэн үе гэхэд «Библи»-ийг монгол бичгээр олон удаа хэвлэн нийтэлсэн байдаг.
Энэ бүх орчуулгын бүтээлд тухайн хэлний онцлогийг хадгалсан хүн, газар усны нэр буюу оноосон нэр, тухайн үеийн шинжлэх ухааны нэр томъёог уг хэлнийх нь дуудлагаар тэмдэглэсээр иржээ. Товчоор хэлэхэд ХVI зуун гэхэд монгол бичгээр төвд, санскрит, хятад зэрэг гадаад үгийг тэмдэглэх тогтолцоо хэдийнэ буй болчихсон байсан. Санскрит үгийг тэмдэглэнэ гэдэг бол гарал нэгтэй энэтхэг-европ хэлний үгийг бичиж болно гэсэн үг.
- Монгол бичгийг кирилл бичгээр солих болсон улс төрийн учир шалтгааныг та юу гэж үздэг вэ?- Энэ учир шалтгааныг нэгэн хэсэг ярьдаггүй байсан боловч 1962 онд Их тэнгэрийн аманд Ю.Цэдэнбал дарга зохиолчдыг хүлээж авах үед Ч.Лодойдамба, Б.Явуухулан нар “Монгол бичгээр бичсэн зохиол, шүлгээ шинэ бичиг болгоход найруулгын сайхан өнгө аяс нь илт алдраад байна” гэж хэлжээ. Үүний хариу болгож Ю.Цэдэнбал дарга «… Ирээдүйд нэг хэл, нэг бичигтэй болох онол бий шүү дээ. Энэ бол биелэгдэх зүйл. Бид хуучин үсэгтээ эргэж орно гэж ярихгүй …» гэж ам алдсан тухай тэмдэглэл бий.
Тэгээд ямар онол байдаг юм бол гэж хайхад И.В.Сталин 1950 онд А.Хлопов гэдэг хүнд бичсэн захидалдаа «…нийтийн нэг хэлэнд нийлэх явдал … дэлхий дахинд социализм ялсны дараа… үед холбогдоно…» гэж тэмдэглэсэн байдаг юм билээ.
- Уламжлалт бичиг үсгээ гээж, зээлдмэл бичиг үсэг авна гэдэг их л хүчтэй нөлөөлөл байна даа?- Ер нь бичиг үсэг шинээр авна, солино гэдэг бол чухамдаа шашин сурталтай шууд холбоотой байдгийг олон улсын түүх гэрчилдэг. Жишээлбэл, цагтаа идэрхэг хүчирхэг явсан согд, уйгарууд уугуул Буддын шашнаа гээн лалын шашинд орж, үндэсний согд, уйгур бичгээ араб болгосноор түүхийн тавцангаас буухын үүдийг нээсэн гэж түүхчид үздэг. Үүнчлэн монгол бичгийг кирилл үсгээр сольсон нь чухамдаа монголчууд Маркс-Лениний шашинд орох, Ю.Цэдэнбалын хэлснээр «Ирээдүйд нэг хэл нэг бичигтэй болох онол»-ын эхний алхам байжээ гэж үзэхэд хүргэдэг.
- Монголчуудын бичгийн соёлын тухай товчхон хэлбэл?- Энэ асуултын тухайд монгол бичгээс эхлэн хариулмаар байна. Монголчууд бид бичгийн соёлын хувьд бусад олон улс үндэстнээс яав ч хойгуур орохгүй. Монгол бичгийн хувьд өнөөдрийн бидний мэдэж байгаагаар, хамгийн эртний гэх дурсгал 1224 оных. Монгол угсааны Хятан нарын бичгийн дурсгал гэвэл Х зуунд хамаарна.
Гэхдээ монгол бичгийн хэл аль үеийн монгол хэлний онцлогийг хадгалсан бэ гэж яривал, түүнээс өмнө буюу лавтай VII-VIII зууны монгол хэлний онцлогийг хадгалсан байдаг. Ингэж бодвол одоо бидэнд мэдрэгдэж байгаа 1224 оны “Чингисийн чулууны бичиг” гэдэг дурсгалыг хамгийн эртнийх гэж үзэх аргагүй.
- Монгол бичиг монголчуудын авч хэрэглэж ирсэн олон бичиг үсгийн дотор ямар байр суурь эзэлж байсан бэ?- Монголчууд түүхийн туршдаа 10 шахам бичгийг боловсруулж хэрэглэж ирсэн. Гэхдээ цаг хугацааны хувьд хамгийн урт удаан буюу анх буй болсон цагаасаа өнөөдрийг хүртэл хэрэглэгдэж байгаа, орон зайны хувьд хамгийн өргөн нийтлэг буюу ар, өвөр монгол, буриад, баруун монгол гэх зэрэг нийт монголчуудын тогтвортой хэрэглэж ирсэн нь монгол бичиг. Үүний цаад учир шалтгаан нь монгол бичгийн үсэг зүй, зөв бичих зүйн ухаалаг шийдэлтэй холбоотой гэж үздэг.
Ойлгомжтойгоор тайлбарлахад, монгол бичигт о, у, ө, ү, д, т, г, х гэх зэрэг эгшиг, гийгүүлэгч олон үсэг хэд хэдэн дуудлагатай. Энэ нь санамсаргүй буюу муу боловсруулсан хэрэг биш. Халхад өндөр гэдэг үгийг буриадад үндэр гэж, Төв халхад соёл, ташуур гэж байхад Баруун халхад суял, дашуур гэж, Халхад халзан гэхийг даригангад галзан гэх зэргээр өөр өөрийнхөө нутаг усны аялгуугаар дуудах боломжтой зохиосон хэрэг. Єөрөөр хэлбэл, монгол бичиг нь Монголын олон ястан өөр өөрийнхөө нутгийн аялгууг бие даан хадгалж хөгжүүлэх боломжийг хангаж өгсөн гэсэн үг.
Харин монгол бичгийг улам сайжруулах, боловсруулах зорилгоор харьцангуй хожуу зохиосон тод , соёмбо, вагиндра зэрэг бичиг нь ийм онцлоггүй. Єөрөөр хэлбэл, ойрд, халх, буриад гэх зэрэг өөр өөрийнхөө гол болгосон аль нэгэн аялгууны онцлогийг бусад аялгуутанд хүчээр тулгаж хүлээлгэх зарчимд хүрсэн юм.
Тийм ч учраас сүүлд зохион хэрэглэх болсон тэдгээр бичиг нь нийт монголчуудын бус, тодорхой нэг газар нутагт, тодорхой ястанд хэрэглэгдэх болсон бөгөөд энэ нь монгол гэдэг нийт нэг үндэстнийг бичгээр нь салгах байдалд арга буюу хүргэсэн юм. Тэгээд ч тод бичиг зөвхөн баруун монголчуудын дунд, соёмбо бичиг Халхад, вагиндра бичиг Буриадад хэрэглэгдэх болсноор яваандаа нийт монголчуудын дунд монгол бичигт зайгаа арга буюу тавин өгөхөд хүрсэн.
Харин Юань гүрний үед шинээр зохиосон Монголын дөрвөлжин бичиг нь Юань хэмээх нэгэн их гүрний бүрэлдэхүүнд багтаж байсан монгол, хятад, төвд, түрэг зэрэг олон хэлийн ард түмнийг нэгэн бичгээр нэгтгэх зорилго тавьснаараа өвөрмөц онцлогтой юм. Тийм ч учраас дөрвөлжин бичгийг эрдэмтэд XIII зууны олон улсын монгол цагаан толгой гэж үнэлдэг.
Наад зах нь Хятадын ханз үсэг бол дүрс бичиг тул тэр үед хятад хэлний авиа зүй ямар байсныг сэргээн тодруулах боломжгүй, харин Монголын дөрвөлжин бичгээр хятад хэлээр тэмдэглэж үлдээсэн олон дурсгал нь тэр үеийн хятад хэлний онцлогийг тодруулах баримт болж өгдөг. Тэр үеийн хятад хэлийг судалсан эрдэмтэд үүнийг ашигласан байдаг.
- Монгол бичиг үсгийг өөр үндэстнүүд авч хэрэглэж байсан байх нь ээ?- Өөрийн үндэсний бичиггүй байсан Төв Азийн зүрчид, тангуд, солонгос, манж зэрэг үндэстэн төр улсаа байгуулмагц үндэсний бичгээ буй болгодог уламжлалын дагуу үсэг бичгээ шинээр боловсруулахдаа тухайн үед үлэмжхэн нөлөөтэй байсан монголчуудын (монгол, хятан, дөрвөлжин зэрэг) үсэг бичгийг хэвээр нь буюу дотоод зарчмыг нь авч хэрэглэсэн гэдгийг гадаад дотоодын эрдэмтэд хэдийнэ хүлээн зөвшөөрчээ.
Монгол бичгээр монголчуудын түүх соёлын хэдэн зууны туршид буй болгосон үлэмж их өв хадгалагдаж ирсэн. Тухайлбал, 1246 оноос эхэлсэн олон дипломат албан бичиг Ватикан, Парис, Тегеранд уг эхээрээ хадгалагдаж байна. Монголын бичгийн мэргэдийн туурвисан түүх, уран зохиол, улс төрийн бүтээл болон 108 боть Ганжуур, 225 боть Данжуур зэрэг төвд, санскритаас орчуулсан Дорно дахины шашны их хөлгөн судар, хятад, манжаас орчуулсан иргэний сонгодог уран зохиолууд бүгд монгол бичгээр бидний үед хүрэлцэн ирсэн билээ.
- Уламжлалт бичгийн соёлоо алдсаны уршгаар одоо ямар байдалтай болоод байна вэ?- Аль нэг ард түмний бичиг үсгийг хэлнээс нь салгаж үзэх аргагүй, өөрөөр хэлбэл, нэг юмны хоёр тал гэсэн үг. Цаашлаад тухайн ард түмний хэл, бичиг, сэтгэхүй гурав нэгдмэл зүйл. Аль нэг нь гажихад нөгөө хоёр нь гажиж эхэлнэ гэсэн үг. Тийм ч учраас Америкийн хэл шинжээч И.Е.Гельб «Бичиг үсгийн судалгаа» гэдэг бүтээлдээ: “…аливаа үндэстний оршин тогтнох гадаад бэлгэ тэмдэг нь тэдний бичиг, хэл хоёр нь байдаг. Тийм ч учраас аливаа байлдан дагуулагчдын хувьд аль нэг ард түмнийг устгахад бичгийн үнэт өв санг нь үгүй хийх явдал бол эн тэргүүний зорилго нь болдог юм…” гэж тэмдэглээд олон түүхэн баримтыг жишээ болгон бичжээ.
Социализмын үед монголчуудын үндэсний бичгийг кирилл үсгээр сольсны цаад учрыг И.Е.Гельбийн тэмдэглэсэнтэй холбож үзэх бүрэн боломжтой. И.В.Сталины зүгээс Монголд хандсан энэ хандлага нь дардан замаар яваагүй бөгөөд үүний тулд улс үндсээ гэсэн, үндэсний бичиг соёлоо гэсэн Монголын хэдэн арван мянган эх оронч язгууртан ноёд, лам нар, үндэсний сэхээтнийг үгүй хийж, шорон гянданд мохоон тарчилгасныг түүх гэрчилнэ. Тэр үед улс төрийн элдэв шахалтын дор манай төр засаг ч И.В.Сталины нэгэн мөрийн туслагч болсоор ардчиллын үед хүрч ирсэн юм.
Хүмүүсийн эх хэлний мэдлэг боловсрол саарч, үгсийн сан дундарч, эх түүхээ мартан, уламжлалт хүмүүжил мартагдаж, өөрийн ёсыг доодолж, өрөөлийн соёлыг дээдэлдэг бүхэл бүтэн үе буй болсон гэж хэлж болно.
Монгол бичгийн хэл нь монгол хүний сэтгэлгээг хөгжүүлэн, эх хэлний торгон мэдрэмжийг нь ямагт цэнэглэн тэжээдэг байлаа. Тухайлбал, одоо бидний хөрөө, шүд, хутга, хялгас, хил, хязгаар зэрэг холбоотой гэж үзэх аргагүй олон үгийг монгол бичигтэй хүн “ таслах, огтлох, хэрчих…”гэсэн утга бүхий нэг язгууртай болохыг хялбархан олж харах жишээтэй. Єөрөөр хэлбэл, үгийн гарал, уугуул утга нь монгол бичгээс тодорхой харагдана. Энэ бол хэл, сэтгэлгээ хоёрыг холбож өгдөг байсан гол цөм нь байлаа.
Дэвшилт гэдэг өөр үгээр жишээ авъя. Энэ үгийг монгол бичгээр хоёр янзаар бичдэг. Утга нь нарийн ялгаатайн дээр өгүүлбэрт гүйцэтгэх үүрэг нь өөр. Тухайлбал: дэвшилт (ү) үзэл санаа гэвэл өгүүлбэрт их төлөв тодотгол болдог. Нийгмийн дэвшилт (э) гэвэл ердийн нэр үг. Энэ үгийг монгол бичгээр бичихэд аль нь билээ гэж бодож байгаад зөвийг нь сонгоно. Ялгаж зөвийг нь сонгоно гэдэг бол хэлний мэдрэмжийн дасгал гэсэн үг. Тамирчин хүн дасгал сайн хийж байж сайн өрсөлддөгтэй зарчмын хувьд адил.
Бодож сэтгэхгүй байх нь өнгөндөө амар юм шиг боловч яваандаа хоёр үг мэддэг байсан бол ганц үгтэй болж байгаа хэрэг. Үүнчлэн бохиртох, бохирдох гэдэг язгуур нэг ч, үндэс өөр хоёр үгийг ялгахаа больж, хууль цаазад хүртэл буруу хэрэглэсээр байна. Одоо монгол бичиг мэдэхгүй хүн Балданы, Ёндоны буюу Балдангийн, Ёндонгийн гэдгийн аль нь зөвийг мэдэхээ больсон. Энэ мэтээс үүдэж хэлний ядуурал аажмаар буй болдог байна.
Хэл ядуурахаар сэтгэлгээ ядуурах нь мэдээж. Сэтгэлгээ ядуурахад наад зах нь нэг үгийн утга учрыг олъё гэхээсээ буруу зөрүүг нь мэдэхгүй тулга тойрсон хэдэн үгээрээ “бэлэнчлэх”-эд хүрнэ. Элчин сайд Ц.Гомбосүрэн гуай “бэлэнчлэх сэтгэлгээ”-г “гуйланчлах сэтгэлгээ” гэвэл таарна гэсэнтэй санал нэг байна. “Хэрэггүй юмаа хаяж байхгүй бол хэрэгтэй юмаа олохоо байдаг” гэдэгчлэн хэл сэтгэхүйд буй болсон согогийг анагаахгүй бол хэцүүднэ ээ.
- Кирилл бичиг хэр зэрэг боловсронгуй бичиг вэ?- Одоо бидний хэрэглэж буй кирилл бичгийн зөв бичих зүйг энд хамааруулан ойлгож болно. Товчоор хэлбэл, шинэ кирилл бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний хэв шинжийн онцлогт огтхон ч нийцээгүй юм.
Олон зуун жилийн өмнө боловсруулсан монгол бичгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний онцлогт бүрэн тохирсон үг зүйн зарчимтай байсан бол кирилл үсгийн зөв бичих зүй нь монгол хэлний зүй тогтлыг анхааралгүй орос хэлийг дуурайж авиа зүйн зарчмыг суурь болгожээ. Энэ талаар академич Б.Ринчен, Ш.Лувсанвандан, Чой.Лувсанжав зэрэг мэргэжлийн олон эрдэмтэн сануулан хэлсээр байсан.
Тухайлбал, академич Ш.Лувсанвандан багшийн төрийн шагнал хүртсэн бүтээлд авиа зүй, үг зүйн төвшинд боловсронгуй болгох өдий төдий асуудал байгааг тодорхой баримт жишээгээр өгүүлсэн байдаг. Гэвч шинэ кирилл үсгийн дүрмийг боловсруулах комиссын дарга нь Ю.Цэдэнбал гуай байсан мөн гаднын улс төрийн оролцооноос болоод нам, төр, засгийн зүгээс огтхон ч хүлээж аваагүй.
Түүгээр үл барам “… шинэ үсгийг эсэргүүцэгч аливаа нэгэн үндэсний үзэлтэн, бут цохигдсон феодал, лам нарын үлдэгдэл эсэргүүцэгчдэд эрс хатуу цохилт өгч тэмцэх хэрэгтэй…” гэж мохоон дарсаар байлаа. Үүний дээр хэл шинжлэгч бус, аялдан дагагч дунд шатны эрх мэдэлтэн мэдэмхийрэн цэцэрхсээр зөв бичих зүйг боловсронгуй болгох, олон нийтийн монгол хэлний боловсролыг дээшлүүлэхэд үлэмж садаа болсон юм.
- Төрөөс эх хэлний талаар ямар бодлого баримталбал зохистой вэ?- Аливаа юманд эрэлт хэрэгцээ байх тусам үнэлгээ нь сайжирч, тухайн зүйлийн үйлдвэрлэл хөгждөг шиг хэл ч бас тийм зүйл аж. Хэлний хувьд нийгмийн хэрэгцээг нь дээшлүүлэх тутам тухайн хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайжирна гэсэн үг. Орчин үед дэлхийн олон улсад англи хэлний үнэлгээ, эрх хэмжээ сайн байгаагийн гол учир энэ.
Харин 1970- аад оноос МАХН, Монгол Улсын засаг төрийн зүгээс орос хэлний эрэлт хэрэгцээг илт нэмэгдүүлэхэд хүргэсэн юм. Үүнд, сургуульд элсэх, төгсөхөд заавал орос хэлээр улсын шалгалт өгөх, эрдмийн зэрэг хамгаалах бүтээлийн хураангуй нь заавал орос хэлээр байх, их сургуулийн хичээлийг орос хэлээр заах тухай тогтоол шийдвэр гаргаж, орос хэлтэй хүн албан тушаал дэвшдэг хэмжүүр буй болгосон хэрнээ монгол хэлийг огтхон ч анхааралгүй орхижээ.
Тэгээд ч хүмүүс би монгол хүн юм чинь монгол хэлээ мэдэлгүй яах вэ гэж монгол хэлний боловсрол, мэргэжлийг үл тоомсорлон, биеэ дайчлахаа больж тулга тойрсон хэдхэн буруу, зөв үгэндээ ханан эргэлдэж, эх хэлний тухайд үлэмж залхуу болохын үүд нээгдсэн гэхэд болно. Иймд манай засаг төрийн зүгээс олон нийтэд улс Монголоо, үндэс угсаагаа, өв соёлоо гэсэн сэтгэлийг багаас нь суулгангаа туурга тусгаар улсын хувьд монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээг дээшлүүлж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээг сайжруулахад чиглэсэн бодлогыг буй болгоход анхаарах цаг болжээ.
Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлийг нийгмийн эрэлт шаардлагатай болгоно гэсэн үг. Үүнийг төр, засаг л санаачлан хийхгүй бөгөөс ганц нэг хувь хүн хийх боломжгүй. Монгол хэлний нийгмийн эрх хэмжээ дээшилсэн цагт хүн бүр монгол хэлний боловсролдоо анхаарч, сурах, судлах эрмэлзэл өсч, тэр хэмжээгээр заах арга, судалгааны цар хэмжээ улам нарийсан хөгжинө. Нийтээр эх орон, өв соёлоороо бахархах болж, монгол хэлний нийгмийн үнэлгээ дээшилсэн цагт хүмүүс хэлнийхээ боловсролд анхаарах шаардлага аяндаа буй болно.
Энэ шаардлагыг хангахад монгол туургатны хэдэн зууны түүх соёлын их өвийг тээж ирсэн, монгол хүний хэл, сэтгэлгээ хоёрыг найрсуулан холбосоор ирсэн үндэсний бичгийн үүрэг улам сэргэх болно.
Д.Батбаяр: Бийрийн татлага, үсэг хоёроор хүний баяр баясал, цөхрөл гуниг бүгд илрэн гарч байдаг
Уран бичээч, монгол бичиг судлаач Жалайр овогт Д.Батбаяртай ярилцлаа.
-Та монгол бичиг судалдаг хүн. Монгол хэл, бичгийн тухай яриагаа эхэлье?
-Монголчууд мянга гаруй жилийн түүхэнд олон бичиг үсэгтэй байж, хэл яриагаа тэмдэглэж ирсэн. Тэр дундаас бидэнд хамгийн ойрхон үсэг бол монгол бичиг. Монгол бичгээр монгол хэлээ тэмдэглэхэд хамгийн зохицсон. Зөвхөн халх гэлтгүй буриад, дөрвөд гээд монгол туургатан, олон ястан угсаатанг монгол бичиг нэгтгэж байсан хэрэг л дээ. Нэг үгийн хэллэг нь нутаг нутагт өөр ч монгол бичигт нэг л янзаар тэмдэглэдэг. Энэ нь монгол бичиг өөрөө тухайн цагтаа дэлхийн талыг эзэлж, нэгтгэж, дуу, шүлэг, үлгэр домог, туульс бүх юмаа тэмдэглэж байсан хэрэг л дээ.
-Монгол бичгийг 13-р зуунд Тата Тунга зохиосон гэж ихэнх эрдэмтэд үздэг. Гэтэл зарим судлаачид бол түүнээс ч өмнө үүссэн, 1000 жилийн түүхтэй гэдэг шүү дээ?
-Монгол бичиг хэзээ үүссэнийг яг таг тогтоосон юм байхгүй. Одоо ч гэсэн судалгааны төвшинд л байгаа. Яагаад гэхээр бид бараг 300 жил гаруй уламжлалаасаа хөндийрсөн. Дээр нь нүүдэлчдийн соёл гэдэг өөрөө их өвөрмөц. Нэг газраа удаан байдаггүй учраас бичгийн дурсгал ховор. Тата Тунга үндэслэсэн гэдэг бол зөвхөн нэг тамганаас л үүдсэн ойлголт шүү дээ. Тав, зургаа, долдугаар зууны үед бол монгол хэл байсан. Тэр үед нууцат бичиг буюу рүн бичгээр тэмдэглэдэг байсан. Түүний дурсгал хаа нэгтээ байж л байгаа. Дэлхий нийтэд олдсон дурсгалууд болохоор Чингис хааны үеийнх байдаг. Хүннүгийн үед бол монголчууд рүн бичигтэй байсан гэж үздэг. Тэгэхээр рүн бичиг нь монгол бичиг үсэгтэй уялдаатай байж болно гэсэн үндэслэлийг бид гаргаж тавиад байгаа. Бүр нарийн ярих юм бол эртний шаантаг бичгийг хүртэл монгол бичгийн ацаг шүд гэж үзэх эрдэмтэн ч бий. Тэгэхээр бидний хэл маш эртний уламжлалтай болж таарч байгаа биз дээ.
-Монгол бичгийг уйгаржин, худам монгол бичиг гэх зэргээр нэрлэдэг. Чухам аль нэршил нь зөв юм бэ?
-Тухайн үед хүчирхэг улс байсан Уйгарын үсэг бичгийг монголчууд авч хэрэглэсэн гэдэг ойлголт байдаг. Мөн Согдын босоо бичгээс авсан гэдэг дээр эрдэмтэд санал нэгтэй байдаг л даа. Тухайн тэр үед хоёулаа босоо бичигтэй байсан хэрэг. Түүн дотроос Согдын бичиг манайхтай арай ойр. Худам гэдэг нь бол баруун Монголын нутгийн аялгууны нэршил л дээ. Удмын монгол гэсэн утгатай. Уйгаржин гэдэг нь дөч тавиад оны үед уйгараас гаралтай гэдэг ойлголтоор өгсөн нэршил. Манайх уйгарын 14 үсгийг авч хэрэглсэн нь үнэн боловч түүнийг боловсронгуй болгож өнөөдөр ч хэрэглэгдэж байгаа байхгүй юу. Түүхийн шалгарлаар зарим нэг бичиг үсэг гээгдэж буй юм. Гэтэл манж манай бичгийг авсан мөртлөө манж үндэстэн байхгүй. Байгалийн шалгарал өөрөө авч үлдэх зүйлээ аваад л үлддэг. Монголчууд уйгаржин бичигтэй гэж ярьдаг нь түүхийн хувьд ялгаж салгаж ухамсарлаагүйтэй холбоотой. Ойлголт нь эмхэрч цэгцрэхгүй болохоор нэршил нь хүртэл буруу яваад байгаа юм.
-Монгол бичиг эртний гүн ухаан, дорнын соёл гээд олон зүйлтэй холбогддог гэдэг?
-Мянган жил гэдэг бол маш урт хугацаа шүү дээ. Энэ хугацаанд монголд хичнээн хаан байж, хэдэн ч төр эргэсэн билээ. Энэ цаг үед оюун сэтгэлгээгээ авч үлдсэн монголчуудын цөөхөн өвийн нэг нь монгол бичиг. Яагаад гэхээр энэ бичгийн түүхэнд хэвтүүлэх, дөрвөлжлөх гэж оролдсон. Соёмбо, тод гээд янз бүрийн үсэг гарч ирсэн ч монгол бичиг байгалийн шалгарлыг даваад, өнөөг хүрсэн байна шүү дээ. Одоо бид үүнийг каллиграфаар дамжуулан судалж байна. Дорно дахины гүн ухааныг шингээсэн, доороосоо дээшээ бичигддэг, залгамал бүтэцтэй нарийн нандин нууцаа өөртөө тээж ирсэн бичиг шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг дугуй, дөрвөлжин, эвхмэл гээд хорь гучин төрлөөр нь задлаад бичвэл илүү цаашаа хөгжих боломжтой. Хувцас хунар, байшин барилга, оюун санаа гээд бүх зүйлээ уран бичлэгээр илэрхийлж чаддаг үндэстэн монголоос өөр хаана ч байхгүй.
-Япон, Хятад гээд олон улс уран бичлэгээр олон зүйлийг илэрхийлдэг шүү дээ?
-Эдгээр улсууд өөрсдийнхөө бичиг үсгийг хөгжүүлж байгаа нь гайхалтай. Гэхдээ монгол бичиг шиг төгс төгөлдөр биш. Гадаадынхан монгол бичгийг үнэхээр гайхдаг. Монгол бичиг бүх хүнийг дээш нь харуулдаг. Чингис хаан үүнийг зүгээр нэг хэрэглээгүй. Хүн төрөлхтөн биднийг яагаад ийм босоо бичигтэй байдаг юм гэж асуудаг шүү дээ. Монгол бичиг дорно дахины гүн ухааныг шингээсэн дизайн юм. Энэ дизайныг судлах тусам барагдахгүй. Каллиграф дотроо татлагын хэлбэр бол дэлхийн бүх бичиг үсгээс хамгийн хурдан бичигддэг. Яагаад гэхээр дөрөв таван үсгийг ганцхан зураасаар тэмдэглэчихэж байна шүү дээ. Тэмдэглэгээний энэ нарийн урлаг чинь бас нэг талаас нь харвал их ухаан. Харин бид тэр талаас нь харахгүй сурсан сураагүй гэдгээрээ хандаад байна. Түүнээс биш зүй тогтлыг нь мэдээд гайхамшигыг нь таньчихвал үнэхээр сайхан. Энэ бол дорно дахины орчин үеийн урлаг гэж би ярих дуртай. Бусад улсууд уран бичлэгийн аргыг нь дуурайж болно. Гэтэл дуурайж болохгүй юм гэж байна. Тэр нь манай монгол бичиг.
-Монгол бичиг яагаад урлаг болдог юм бэ. Монгол уран бичлэгийн тухай?
-Монгол бичиг өөрөө өвөрмөц хэлбэр дизайн гэж хэлсэн. Тэр дизайн нь урлаг байхгүй юу. Энэ урлагийг ямар зохиомж хэлбэр агуулгаар, ямар үсгийн тиг зурлагаар яаж бичих вэ гэдгээс л уран бичих урлаг бий болж байгаа юм. Яаж ч сэтгэж болно. Уран бичлэгийн бүтээлүүд өөрөө дотроо гүн ухаан, оршихуйн тухай, эсвэл ямар нэгэн зүйлийн тухай байхаараа бичиг биш урлаг болоод л явчихаж байгаа юм. Бид энэ монгол бичгээ авч үлдэхгүй юм бол бас нэгэн мөхөлд хүрч байгаа гэсэн үг. Үлдээхийн тулд сэтгэх бодох хэрэгтэй. Монголчууд бол дээр үеэс байшин барилга барьж байгаагүй. Тэгэхээр бүх өв соёл бол оюун сэтгэлийнх. Үлгэр домгоо цээжээр ярьж, сонссон нь цээжилдэг гээд л энэ бол тэр чигээрээ монголын соёл. Хэлээрээ л бүх зүйлээ бий болгож ирсэн. Энэ бүгд бол монголчууд эрүүл байгалтай эрүүл оюун тархитай гайхамшигтай бичиг үсэгтэй байсантай л холбоотой.
-Таны уг мэргэжил монгол бичиг биш уран зураг уу?
-Тийм. Би анх 1975 онд Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийг зураач мэргэжлээр төгссөн юм. Бичиг үсэг гэж гайхалтай зүйлийг мэдэлгүй удаан явсан. Хүн өөрийнхөө уугуул бичиг, үсгийг мэдэхгүй бол төөрөөд яваад байдаг юм байна. Калиграф гэдэг үг өөрөө гайхамшигтай. Оросуудын уран зургийг “живопись” гэдгийг л аваад үз. “Амьд бичлэг” гэсэн үг байгаа биз. Амьд бичлэг гэдэг бол ерөөсөө л калиграф. Тэгэхээр миний ойлголтоор бол уран зургийн зүрх нь калиграф юм. Бийрийн техник гэдэг талаасаа ч тэр.
-Калиграф бас гүн ухаантай нягт холбогдоно биз?
Тэгэлгүй яахав. Би яваандаа калиграфаар стресс тайлдаг хичээл явуулна гэж бодож байгаа. Тэр хичээлд явах хүн заавал зураач байх албагүй. Гол нь сайхан сэтгэлтэй л байх ёстой гэсэн шаардлага тавина. Бийрийн татлага, үсэг хоёроор хүний баяр баясал, цөхрөл гуниг, догшин уур бүгд илрэн гарч байдаг. Хүн калиграф хийнгээ ихийг бодож, нөгөө бичиг нь ч эргээд хүндээ нөлөөлж байдаг. Ер нь калиграфд таван чухал юм байдаг. Түүх, гүн ухаан, уран зураг, тамга тэмдэг, тэгээд орчин үеийн хийсвэр урлаг. Эд нар цогц байвал оюуны далай л гэсэн үг.
-Та калиграфын үзэсгэлэн гаргаж байсан санагдана?
Монгол бичиг гээч агуу зүйлтэй ардчиллын буянаар анх учирсан юм. Тийм учраас анхныхаа үзэсгэлэнг 1991 оны 8 сарын 16-нд гаргаж байлаа. Ардчилал гараад манайхан ч нэг хэсэг баахан жагслаа даа. Тэгэхэд би “За би ч туг бариад жагсаж чадахгүй хүн. Чадах юмаараа л тус болъё” гэж бодож байсан. 93 онд Чоймаа багш зурагтаар Монгол бичгийн хичээл заадаг байлаа. Тэгэхэд бийрийн бичлэгийг нь нэг гар гарч ирээд бичээд байдаг. Тэр чинь миний гар байхгүй юу. Өөрөө бол нэг ч үзэгдэхгүй. Монгол бичиг заагаад, бийрээр бичээд 120 төгрөг гардаг байсан юм. Тэрийг нь Чоймаа багш бид хоёр жар жараар нь хувааж авдаг байж билээ.
-Калиграф манай улсад хөгжиж байна уу?
-Угаасаа уламжлалт сайхан уран бичлэг байсныгаа мартаж байгаад 90 оноос л хойш сэргээн хөгжиж байна. Орос үсэг дээр Ө, Ү нэмээд л хэрэглээд байлаа шүү дээ. Манайхан нэг хэсэг зураачид Орост их төгсч байсан тул уран зураг гээчийг зөвхөн Европ сэтгэлгээгээр, тосон будаг нааж л уран зураг болно гэж үзэж ирсэн тал байгаа. Гэтэл дорнын уран зураг бол их өөр. Бийрийн техник, цаасны боловсруулалт бүгд нийлдэг. Бийрийн 32 өөр төрлийн зурлага байсан, одоо бараг нь мартагдаад хэрэглэгдэхгүй байна. Хувьсгалын дараа их гоё гоё калиграфууд уг нь гарч байсан байгаа юм. Ганц жишээ татахад Буяннэмэхийн “Шүлэг ба зураг” гэж их сайхан бичлэг “Уран үгсийн чуулган”-ы анхных дээр гарч байсан. Их сайхан мод, шувуу зураад түүн дээрээ дөрвөн өөр өнгөөр
“Модны дунд бодь мод бүжиглэн найган суухуй дор
Шувууны доторх тоть шувуу баясан дуулан ирээд
Таван өнгийн өд сөд нь навчин хавтаснаа намирч
Нэгэн зурвас яруу үг нь мянган лан дур таацмуй” гэж Монгол бичгээр уран бичсэн байдаг. Ганцхан үгийг мянган лантай таарна гэсэн нь их сайхан.
-Монгол бичгийн түүхэн дурсгалуудын талаар ярихгүй юу?
-Чингисийн чулууны бичиг бол гайхамшигтай дурсгал. Дээд талд нь тэнгэр доод талд нь газар, тэнгэр газрыг холбосон чингисийн чулууны бичгээс хойш гэх юм бол монголын ил хаадуудын захидлууд байна. Яг нүүдэлчдийн хувьд бол суурин соёл иргэншилгүй учраас авч үлдэх боломж багатай. Монгол соёлын дурсгалыг хайгаад явах юм бол Японд Хубилай хааны тамга, Ватиканы музейд Чингис хааны тамгатай захиа байж байх жишээний. Дэлхйн дөч тавиад оронд монголын бичиг соёлын дурсгал байдаг юм.
-Монгол бичиг нь дотроо бас олон төрөл байх шиг?
-Хичээнгүй, эвхмэл, таталган гээд дөрөв таван төрөл дотроо 20-30 хэсэг болж задардаг. Хээ мэт, угалз мэт, амьтан шиг гээд л байгаллаг дүрстэй. Монголчууд байгалиа шүтдэг ард түмэн. Уул усандаа нэр өгөхдөө хүртэл маш гоё нэрлэдэг. Оюутолгой гэхэд л үнэхээр дор нь оюу байгаа. Хан уул гэдэг бол үнэхээр шүтэх уулыг л нэрлэсэн хэрэг. Уулын нэр сүр гэдэг л бараг шүлэг яруу найраг. Энэ бүхэн бол ард түмний л өв соёл шүү дээ.
-Та монгол бичиг судалдаг хүн. Монгол хэл, бичгийн тухай яриагаа эхэлье?
-Монголчууд мянга гаруй жилийн түүхэнд олон бичиг үсэгтэй байж, хэл яриагаа тэмдэглэж ирсэн. Тэр дундаас бидэнд хамгийн ойрхон үсэг бол монгол бичиг. Монгол бичгээр монгол хэлээ тэмдэглэхэд хамгийн зохицсон. Зөвхөн халх гэлтгүй буриад, дөрвөд гээд монгол туургатан, олон ястан угсаатанг монгол бичиг нэгтгэж байсан хэрэг л дээ. Нэг үгийн хэллэг нь нутаг нутагт өөр ч монгол бичигт нэг л янзаар тэмдэглэдэг. Энэ нь монгол бичиг өөрөө тухайн цагтаа дэлхийн талыг эзэлж, нэгтгэж, дуу, шүлэг, үлгэр домог, туульс бүх юмаа тэмдэглэж байсан хэрэг л дээ.
-Монгол бичгийг 13-р зуунд Тата Тунга зохиосон гэж ихэнх эрдэмтэд үздэг. Гэтэл зарим судлаачид бол түүнээс ч өмнө үүссэн, 1000 жилийн түүхтэй гэдэг шүү дээ?
-Монгол бичиг хэзээ үүссэнийг яг таг тогтоосон юм байхгүй. Одоо ч гэсэн судалгааны төвшинд л байгаа. Яагаад гэхээр бид бараг 300 жил гаруй уламжлалаасаа хөндийрсөн. Дээр нь нүүдэлчдийн соёл гэдэг өөрөө их өвөрмөц. Нэг газраа удаан байдаггүй учраас бичгийн дурсгал ховор. Тата Тунга үндэслэсэн гэдэг бол зөвхөн нэг тамганаас л үүдсэн ойлголт шүү дээ. Тав, зургаа, долдугаар зууны үед бол монгол хэл байсан. Тэр үед нууцат бичиг буюу рүн бичгээр тэмдэглэдэг байсан. Түүний дурсгал хаа нэгтээ байж л байгаа. Дэлхий нийтэд олдсон дурсгалууд болохоор Чингис хааны үеийнх байдаг. Хүннүгийн үед бол монголчууд рүн бичигтэй байсан гэж үздэг. Тэгэхээр рүн бичиг нь монгол бичиг үсэгтэй уялдаатай байж болно гэсэн үндэслэлийг бид гаргаж тавиад байгаа. Бүр нарийн ярих юм бол эртний шаантаг бичгийг хүртэл монгол бичгийн ацаг шүд гэж үзэх эрдэмтэн ч бий. Тэгэхээр бидний хэл маш эртний уламжлалтай болж таарч байгаа биз дээ.
-Монгол бичгийг уйгаржин, худам монгол бичиг гэх зэргээр нэрлэдэг. Чухам аль нэршил нь зөв юм бэ?
-Тухайн үед хүчирхэг улс байсан Уйгарын үсэг бичгийг монголчууд авч хэрэглэсэн гэдэг ойлголт байдаг. Мөн Согдын босоо бичгээс авсан гэдэг дээр эрдэмтэд санал нэгтэй байдаг л даа. Тухайн тэр үед хоёулаа босоо бичигтэй байсан хэрэг. Түүн дотроос Согдын бичиг манайхтай арай ойр. Худам гэдэг нь бол баруун Монголын нутгийн аялгууны нэршил л дээ. Удмын монгол гэсэн утгатай. Уйгаржин гэдэг нь дөч тавиад оны үед уйгараас гаралтай гэдэг ойлголтоор өгсөн нэршил. Манайх уйгарын 14 үсгийг авч хэрэглсэн нь үнэн боловч түүнийг боловсронгуй болгож өнөөдөр ч хэрэглэгдэж байгаа байхгүй юу. Түүхийн шалгарлаар зарим нэг бичиг үсэг гээгдэж буй юм. Гэтэл манж манай бичгийг авсан мөртлөө манж үндэстэн байхгүй. Байгалийн шалгарал өөрөө авч үлдэх зүйлээ аваад л үлддэг. Монголчууд уйгаржин бичигтэй гэж ярьдаг нь түүхийн хувьд ялгаж салгаж ухамсарлаагүйтэй холбоотой. Ойлголт нь эмхэрч цэгцрэхгүй болохоор нэршил нь хүртэл буруу яваад байгаа юм.
-Монгол бичиг эртний гүн ухаан, дорнын соёл гээд олон зүйлтэй холбогддог гэдэг?
-Мянган жил гэдэг бол маш урт хугацаа шүү дээ. Энэ хугацаанд монголд хичнээн хаан байж, хэдэн ч төр эргэсэн билээ. Энэ цаг үед оюун сэтгэлгээгээ авч үлдсэн монголчуудын цөөхөн өвийн нэг нь монгол бичиг. Яагаад гэхээр энэ бичгийн түүхэнд хэвтүүлэх, дөрвөлжлөх гэж оролдсон. Соёмбо, тод гээд янз бүрийн үсэг гарч ирсэн ч монгол бичиг байгалийн шалгарлыг даваад, өнөөг хүрсэн байна шүү дээ. Одоо бид үүнийг каллиграфаар дамжуулан судалж байна. Дорно дахины гүн ухааныг шингээсэн, доороосоо дээшээ бичигддэг, залгамал бүтэцтэй нарийн нандин нууцаа өөртөө тээж ирсэн бичиг шүү дээ. Тэгэхээр үүнийг дугуй, дөрвөлжин, эвхмэл гээд хорь гучин төрлөөр нь задлаад бичвэл илүү цаашаа хөгжих боломжтой. Хувцас хунар, байшин барилга, оюун санаа гээд бүх зүйлээ уран бичлэгээр илэрхийлж чаддаг үндэстэн монголоос өөр хаана ч байхгүй.
-Япон, Хятад гээд олон улс уран бичлэгээр олон зүйлийг илэрхийлдэг шүү дээ?
-Эдгээр улсууд өөрсдийнхөө бичиг үсгийг хөгжүүлж байгаа нь гайхалтай. Гэхдээ монгол бичиг шиг төгс төгөлдөр биш. Гадаадынхан монгол бичгийг үнэхээр гайхдаг. Монгол бичиг бүх хүнийг дээш нь харуулдаг. Чингис хаан үүнийг зүгээр нэг хэрэглээгүй. Хүн төрөлхтөн биднийг яагаад ийм босоо бичигтэй байдаг юм гэж асуудаг шүү дээ. Монгол бичиг дорно дахины гүн ухааныг шингээсэн дизайн юм. Энэ дизайныг судлах тусам барагдахгүй. Каллиграф дотроо татлагын хэлбэр бол дэлхийн бүх бичиг үсгээс хамгийн хурдан бичигддэг. Яагаад гэхээр дөрөв таван үсгийг ганцхан зураасаар тэмдэглэчихэж байна шүү дээ. Тэмдэглэгээний энэ нарийн урлаг чинь бас нэг талаас нь харвал их ухаан. Харин бид тэр талаас нь харахгүй сурсан сураагүй гэдгээрээ хандаад байна. Түүнээс биш зүй тогтлыг нь мэдээд гайхамшигыг нь таньчихвал үнэхээр сайхан. Энэ бол дорно дахины орчин үеийн урлаг гэж би ярих дуртай. Бусад улсууд уран бичлэгийн аргыг нь дуурайж болно. Гэтэл дуурайж болохгүй юм гэж байна. Тэр нь манай монгол бичиг.
-Монгол бичиг яагаад урлаг болдог юм бэ. Монгол уран бичлэгийн тухай?
-Монгол бичиг өөрөө өвөрмөц хэлбэр дизайн гэж хэлсэн. Тэр дизайн нь урлаг байхгүй юу. Энэ урлагийг ямар зохиомж хэлбэр агуулгаар, ямар үсгийн тиг зурлагаар яаж бичих вэ гэдгээс л уран бичих урлаг бий болж байгаа юм. Яаж ч сэтгэж болно. Уран бичлэгийн бүтээлүүд өөрөө дотроо гүн ухаан, оршихуйн тухай, эсвэл ямар нэгэн зүйлийн тухай байхаараа бичиг биш урлаг болоод л явчихаж байгаа юм. Бид энэ монгол бичгээ авч үлдэхгүй юм бол бас нэгэн мөхөлд хүрч байгаа гэсэн үг. Үлдээхийн тулд сэтгэх бодох хэрэгтэй. Монголчууд бол дээр үеэс байшин барилга барьж байгаагүй. Тэгэхээр бүх өв соёл бол оюун сэтгэлийнх. Үлгэр домгоо цээжээр ярьж, сонссон нь цээжилдэг гээд л энэ бол тэр чигээрээ монголын соёл. Хэлээрээ л бүх зүйлээ бий болгож ирсэн. Энэ бүгд бол монголчууд эрүүл байгалтай эрүүл оюун тархитай гайхамшигтай бичиг үсэгтэй байсантай л холбоотой.
-Таны уг мэргэжил монгол бичиг биш уран зураг уу?
-Тийм. Би анх 1975 онд Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийг зураач мэргэжлээр төгссөн юм. Бичиг үсэг гэж гайхалтай зүйлийг мэдэлгүй удаан явсан. Хүн өөрийнхөө уугуул бичиг, үсгийг мэдэхгүй бол төөрөөд яваад байдаг юм байна. Калиграф гэдэг үг өөрөө гайхамшигтай. Оросуудын уран зургийг “живопись” гэдгийг л аваад үз. “Амьд бичлэг” гэсэн үг байгаа биз. Амьд бичлэг гэдэг бол ерөөсөө л калиграф. Тэгэхээр миний ойлголтоор бол уран зургийн зүрх нь калиграф юм. Бийрийн техник гэдэг талаасаа ч тэр.
-Калиграф бас гүн ухаантай нягт холбогдоно биз?
Тэгэлгүй яахав. Би яваандаа калиграфаар стресс тайлдаг хичээл явуулна гэж бодож байгаа. Тэр хичээлд явах хүн заавал зураач байх албагүй. Гол нь сайхан сэтгэлтэй л байх ёстой гэсэн шаардлага тавина. Бийрийн татлага, үсэг хоёроор хүний баяр баясал, цөхрөл гуниг, догшин уур бүгд илрэн гарч байдаг. Хүн калиграф хийнгээ ихийг бодож, нөгөө бичиг нь ч эргээд хүндээ нөлөөлж байдаг. Ер нь калиграфд таван чухал юм байдаг. Түүх, гүн ухаан, уран зураг, тамга тэмдэг, тэгээд орчин үеийн хийсвэр урлаг. Эд нар цогц байвал оюуны далай л гэсэн үг.
-Та калиграфын үзэсгэлэн гаргаж байсан санагдана?
Монгол бичиг гээч агуу зүйлтэй ардчиллын буянаар анх учирсан юм. Тийм учраас анхныхаа үзэсгэлэнг 1991 оны 8 сарын 16-нд гаргаж байлаа. Ардчилал гараад манайхан ч нэг хэсэг баахан жагслаа даа. Тэгэхэд би “За би ч туг бариад жагсаж чадахгүй хүн. Чадах юмаараа л тус болъё” гэж бодож байсан. 93 онд Чоймаа багш зурагтаар Монгол бичгийн хичээл заадаг байлаа. Тэгэхэд бийрийн бичлэгийг нь нэг гар гарч ирээд бичээд байдаг. Тэр чинь миний гар байхгүй юу. Өөрөө бол нэг ч үзэгдэхгүй. Монгол бичиг заагаад, бийрээр бичээд 120 төгрөг гардаг байсан юм. Тэрийг нь Чоймаа багш бид хоёр жар жараар нь хувааж авдаг байж билээ.
-Калиграф манай улсад хөгжиж байна уу?
-Угаасаа уламжлалт сайхан уран бичлэг байсныгаа мартаж байгаад 90 оноос л хойш сэргээн хөгжиж байна. Орос үсэг дээр Ө, Ү нэмээд л хэрэглээд байлаа шүү дээ. Манайхан нэг хэсэг зураачид Орост их төгсч байсан тул уран зураг гээчийг зөвхөн Европ сэтгэлгээгээр, тосон будаг нааж л уран зураг болно гэж үзэж ирсэн тал байгаа. Гэтэл дорнын уран зураг бол их өөр. Бийрийн техник, цаасны боловсруулалт бүгд нийлдэг. Бийрийн 32 өөр төрлийн зурлага байсан, одоо бараг нь мартагдаад хэрэглэгдэхгүй байна. Хувьсгалын дараа их гоё гоё калиграфууд уг нь гарч байсан байгаа юм. Ганц жишээ татахад Буяннэмэхийн “Шүлэг ба зураг” гэж их сайхан бичлэг “Уран үгсийн чуулган”-ы анхных дээр гарч байсан. Их сайхан мод, шувуу зураад түүн дээрээ дөрвөн өөр өнгөөр
“Модны дунд бодь мод бүжиглэн найган суухуй дор
Шувууны доторх тоть шувуу баясан дуулан ирээд
Таван өнгийн өд сөд нь навчин хавтаснаа намирч
Нэгэн зурвас яруу үг нь мянган лан дур таацмуй” гэж Монгол бичгээр уран бичсэн байдаг. Ганцхан үгийг мянган лантай таарна гэсэн нь их сайхан.
-Монгол бичгийн түүхэн дурсгалуудын талаар ярихгүй юу?
-Чингисийн чулууны бичиг бол гайхамшигтай дурсгал. Дээд талд нь тэнгэр доод талд нь газар, тэнгэр газрыг холбосон чингисийн чулууны бичгээс хойш гэх юм бол монголын ил хаадуудын захидлууд байна. Яг нүүдэлчдийн хувьд бол суурин соёл иргэншилгүй учраас авч үлдэх боломж багатай. Монгол соёлын дурсгалыг хайгаад явах юм бол Японд Хубилай хааны тамга, Ватиканы музейд Чингис хааны тамгатай захиа байж байх жишээний. Дэлхйн дөч тавиад оронд монголын бичиг соёлын дурсгал байдаг юм.
-Монгол бичиг нь дотроо бас олон төрөл байх шиг?
-Хичээнгүй, эвхмэл, таталган гээд дөрөв таван төрөл дотроо 20-30 хэсэг болж задардаг. Хээ мэт, угалз мэт, амьтан шиг гээд л байгаллаг дүрстэй. Монголчууд байгалиа шүтдэг ард түмэн. Уул усандаа нэр өгөхдөө хүртэл маш гоё нэрлэдэг. Оюутолгой гэхэд л үнэхээр дор нь оюу байгаа. Хан уул гэдэг бол үнэхээр шүтэх уулыг л нэрлэсэн хэрэг. Уулын нэр сүр гэдэг л бараг шүлэг яруу найраг. Энэ бүхэн бол ард түмний л өв соёл шүү дээ.
Mar 24, 2012
Mar 19, 2012
Кирил бичгийн бичлэгийн стандарт тогтоох тухай
эх сурвалж: http://www.news.mn/content/88816.shtml
Монгол улс төрийн хэлний зөвлөл
Кирил бичгийн бичлэгийн стандарт тогтоох тухай
2011 оны 10 сарын 05 өдөр дугаар №01
Кирил бичгийн бичлэгийн стандарт тогтоох тухай
“Төрийн албан ёсны хэлний тухай” хуулийн 5 дугаар зүйлийн 5.16 дахь хэсэг, ”Соёлын тухай” хуулийн 13 дугаар зуйлийн 2 дахь хэсэг. Кирил бичгийн бичлэгийн стандарт тогтоох мэргэжлийн комиссын дүгнэлтийг үндэслэн ТОГТООХ нь:
1. Кирил бичгийн бичлэгийн стандартыг тогтоосон монгол болон гадаад хэлний үгсийг 1,2 дугаар хавсралтын ёсоор,гадаад үгсийн монгол орчуулгыг 3 дугаар хавсралтын ёсоор баталсугай.
2. Бичлэгийн стандартыг тогтоосон үгсийг албан бичиг болон олон нийтэд зориулсан бүх төрлийн ном, сурах бичиг, мэдээлэл, хаяг, шошгод мөрдөн хэрэглэж байхыг төрийн болон төрийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн редакциуд,ном хэвлэдэг байгууллага, бүх шатны сургуулийн багш нар, тэдгээр сургуулийн сурах бичгийг зохиогчид,хянан тохиолдуулагч нар, зар сурталчилгааны агентлагуудад үүрэг болгосугай.
3. Бичлэг болон орчуулгыг тогтоосон үгсийг товхимол болгон хэвлүүлж, төрийн болон төрийн бус байгууллага, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн редакциуд,ном хэвлэдэг 6айгууллага,бүх шатны сургуулийн багш нар, тэдгээр сургуулийн сурах бичгийг зохиогчид,хянан тохиолдуулагч нар.зар сурталчилгааны агентлагууд,төв болон орон нутгийн номын сангуудад зохих үнээр худалдан хүргэхийг Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны Ерөнхий боловсролын газар (Д.Эрдэнэчимэг), Санхүү, хөрөнгө оруулалтын газар (С.Наранцогт) -т даалгасугай.
4. Монгол хэлний дэлгэрэнгүй болон хураангуй тайлбар толиуд,олон хэлний толиудад байгаа үгсийн бичлэг,бүрэлдэхүүнийг тогтоосон стандартын дагуу хянаж, шаардлагатай өөрчлөлт хийж,хэвлэхийг толь зохиогчдод үүрэг болгосугай.
Дарга Ё.Отгонбаяр
ОЛОН ХУВИЛБАР БИЧЛЭГТЭЙ МОНГОЛ ҮГСИЙГ ЖУРАМЛАСАН ЖАГСААЛТ
Mar 14, 2012
“Монгол хэлний хадмал толь” (кирил-монгол-тайлбар) хэвлэгдэн гарлаа
МУИС-ийн МХСС-ийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхимээс эрхлэн Соёмбо принтинг хэвлэх үйлдвэрт хэвлүүлсэн “Монгол хэлний хадмал толь” (кирил-монгол-тайлбар) номын нээх ёслол өнөөдөр “Интер ном” дэлгүүрт боллоо.
Таван түм орчим толгой үгийг кирил-монгол бичгээр хадаж, товч тайлбарлан монгол хүний нэр, овгийн нэр, монгол газар усны нэр, засаг захиргааны нэр, дэлхийн улсууд, тэдгээрийн нийслэлийн нэрсийг хавсралтаар оруулсан эл толь бичгийг МУ-ын гавьяат багш, доктор профессор Ш.Чоймаа, багш М.Баярсайхан, С.Батхишиг, Э.Мөнх-Учрал нар хамтран зохиожээ.
Номын нээлтэд оролцсон эрдэмтэн, зохиолч, монгол хэл бичгийн мэргэжилтэн, Ерөнхий боловсролын сургуулийн багш нар уг толь бичгийг Монгол бичгийн үндэсний хөтөлбөр II, “Монгол бичгийн албан хэрэглээг нэмэгдүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” МУ-ын Ерөнхийлөгчийн зарлигийг хэрэгжүүлэхэд чухал хувь нэмэр оруулах төдийгүй, бүх нийтийн эх хэлний боловсролд байнгын лавлагаа болохуйц өргөн хэрэглээг хангасан бүтээл боллоо хэмээн онцлон тэмдэглэжээ.
Mar 2, 2012
ЯРУУ НАЙРАГ ДАХЬ ОД ЭРХИСИЙН ОРЧИХУЙ
эх сурвалж: http://www.mendooyo.com/2008/11/blog-post_01.html
Saturday, November 1, 2008
Яруу найраг бол хүмүүний дотоод сансарын од эрхис юм.Түүнд орон зай орчил хөдөлгөөн, нууц дохиолол, үл тайлагдах олон чанар буй. Гэсэн хэдий боловч хүн төрөлхтөн бие биесийн оюун сэтгэлгээний тэрхүү гайхамшигт сансарт нэвтэрч үзэхийн хүсэл эрмэлзлэл нь яруу найргийн орчуулгын эрдмийг буй болгосон байна. Бичгийн мэргэд, тэрчлэн яруу найрагчид өөрсдөө ч яруу найргийн орчуулгыг бараг боломжгүй зүйл гэж үзэж бичиж ирсээр асан боловч, яруу сайхны цаглашгүй хэрэгцээ нь өөрөө тэр хана хэрэмийг гэтлэн давж яруу найргийн орчуулгын үнэт сан хөмрөгийг буй болгосоор авай. Яруу найргийн орчуулгын сан хөмрөг нэн баян. Бараг түүн шиг их очир эрдэнэсийг манай гарагийн хаанаас ч олдворлох аргагүй.
Монголчуудын орчуулгын уламжлалыг Хүннү, Хятан гүрний үеэс л авч ярина. За тэгээд Их монгол улс, Юань гүрний үед бол бүүр ч ярих юмтай. Энэтхэг, Төвд, Нанхиад, Дорно дахинаас орчуулсан дундад зууны ном эрдэнэсийн өв санг хэдэн зуун ботиор тоолдог билээ. Ялангуяа улс орнууд бие биеэс айж бэргэж, чулуун хэрэм, үзэл сурталын хүрээгээр тусгаарлагдсан төрх байдлаас интернэт мэдээллийн цаг үед нүүж ирсэн XXI зуунд яруу найргийн орчуулгын эрэлт бүүр ч чухал байна. Яагаад гэвэл, яруу найраг руу нь нэвтрэхгүйгээр хүн төрөлхтөн бие биесийн соёлын үнэт зүйлийг бүрэн танин мэдэх боломжгүй юм. Юнескогоос хоёр зууны зааг дээр хүн төрөлхтөнд хандаж яруу найргийг XXI зууны оюун соёлын хамгийн чухал хэрэглээ, үнэт зүйлс болгон зарлаж яруу найраггүйгээр ямар ч урлаг байхгүй хэмээх томъёоллыг эш үндэс болгохдоо улс үндэстнүүдийн хэлний үзэгдлүүдэд буй утга соёлын давтагдашгүй чанарыг хадгалж хамгаалалахын тухайтад онцлон анхаарсан байна. Өнөөдөр хятадын сонгодог яруу найргийг таван хэлнээ харьцуулан үзэх боломжийг соёлт уншигчдадаа олгож буй нь дээр өгүүлсэн хүн төрөлхтөний орчуулгын өв сан ялагдашгүй баян байгаагийн тод гэрч мөн буюу. Манай монголын авъяаслаг дуу хөрвүүлэгч, эрдэмтэн, хятадач Я.Ганбаатар яруу найраг хийгээд түүний орчуулгатай шадарласан олон жилийн сан хөмрөг дотроосоо хятадын 51 сонгодог яруу найргийг шилэн сонгож англи, герман ,орос орчуулгуудыг нь олж цуглуулахын хамт, хятадаас нь монгол руу яруу сайхан орчуулж таван хэлний яруу найргийн нэн сонин сайхан ном бүтээвэй. Чухамхүү яруу найргийг эрхэмлэн дээдэлж хайрлан биширч, ойлгож гэгээрдэг хүмүүн л ийм зовлонтой хийгээд жаргалтай үйлсийг сайн дураараа эрхлэж чадах буй заа. Эрхэм нөхөрт үнэн талархан мэхиймүү. Я.Ганбаатар Нанхиадын сонгодог яруу найргийн эдгээр бүтээлүүдийг монголчлохдоо хятад эхээс нь орчуулсан нь магад боловч, англи, герман, орос орчуулгуудыг харьцуулан тулгаж үзэх боломжийг олжээ. Соёлт мэргэн уншигч дээрх таван хэлний аль нэгээр нь уншихдаа, мөн бусад хэлний орчуулгуудыг харьцуулан харах аз завшааныг энэ номноос олмуй.
Я.Ганбаатар олон жилийнхээ орчуулгын сангаас дээжлэн “Нанхиадын сонгодог яруу найраг “ хэмээх таван хэлний яруу найргийн номоо энэ 2006 онд Монгол улсад болж буй Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXYI их хуралд зориулсан байна. Үүнийг эрдэм соёлт эрхэм бичгийн хүмүүний, яруу найргийн их далай руу илгээж буй нэгэн тунгалаг ариухан булаг хэмээн зүйрлэлтэй. Монголын эрдэм билигт хөвгүүд охид дэвэн дэлхийн олон улс оронд сурч боловсорч, хэл соёлтой нь танилцахын хамт, ялангуяа уран зохиол, яруу найрагтай нь бүүр дотно найрсан холбогдож авъяас чадлаа хурцлан ард олныхоо оюун сэтгэлгээг ариусган гэгээрүүлэх энэ мэт буянт үйлсийг хийж болохын үлгэр нь энэ ном боллоо. Я.Ганбаатар орчуулгын энэ бүтээлтэйгээ зэрэгцүүлэн “Нанхиадын сонгодог утга соёл ” хэмээх томоохон бүтээлээ хэвлүүлж байгаагийн зэрэгцээ “Тэнгэрт бошгоор үүдсэн их хүн улсын түүх оршвой ” нэрт түүхийн судалгааны ном ,”Моодун Шаньюй” нэрт түүхэн роман бичиж дуусгаад байна.
Монголчууд нэг хэлний соёлын ертөнцийг өөр хэлний соёл руу нүүлгэхийг “дуун хөрвүүлэх” “орчуулах“ хэмээх үгээр илэрхийлдэг билээ. Дуун хөрвүүлэх гэдэг нь дуу аялгууны эгшиглэн хийгээд түүний сэтгэлийн дүрслэлийн айзам нугалааг яг эргүүлэн тавих лугаа дүйлгэн өөр хэл рүү буулгахын учрыг сэнхрүүлсэн мэт. Орчуулах гэдэг нь нэг хэлийг нөгөө хэл рүү зөөхдөө од эрхисийг огторгуйгаар оруулахын дайтай ажил эрхэлдэг хэмээн нэгэн орчуулагч зүйрлэсэн бий.
Чухам од гарагийн өөр өөр орд гэрийг бие биесд нь зорчуулах мэт нөр хичээнгүй үйл бүтээж, монголын утга соёлын эрдэнэсийн сан хөмрөгийг арвижуулсны цагаан буян өнө үүрд дэлгэрэх болтугай.
2006.06.30
Posted by G Mend-Ooyo at 3:12 AM
Saturday, November 1, 2008
Яруу найраг бол хүмүүний дотоод сансарын од эрхис юм.Түүнд орон зай орчил хөдөлгөөн, нууц дохиолол, үл тайлагдах олон чанар буй. Гэсэн хэдий боловч хүн төрөлхтөн бие биесийн оюун сэтгэлгээний тэрхүү гайхамшигт сансарт нэвтэрч үзэхийн хүсэл эрмэлзлэл нь яруу найргийн орчуулгын эрдмийг буй болгосон байна. Бичгийн мэргэд, тэрчлэн яруу найрагчид өөрсдөө ч яруу найргийн орчуулгыг бараг боломжгүй зүйл гэж үзэж бичиж ирсээр асан боловч, яруу сайхны цаглашгүй хэрэгцээ нь өөрөө тэр хана хэрэмийг гэтлэн давж яруу найргийн орчуулгын үнэт сан хөмрөгийг буй болгосоор авай. Яруу найргийн орчуулгын сан хөмрөг нэн баян. Бараг түүн шиг их очир эрдэнэсийг манай гарагийн хаанаас ч олдворлох аргагүй.
Монголчуудын орчуулгын уламжлалыг Хүннү, Хятан гүрний үеэс л авч ярина. За тэгээд Их монгол улс, Юань гүрний үед бол бүүр ч ярих юмтай. Энэтхэг, Төвд, Нанхиад, Дорно дахинаас орчуулсан дундад зууны ном эрдэнэсийн өв санг хэдэн зуун ботиор тоолдог билээ. Ялангуяа улс орнууд бие биеэс айж бэргэж, чулуун хэрэм, үзэл сурталын хүрээгээр тусгаарлагдсан төрх байдлаас интернэт мэдээллийн цаг үед нүүж ирсэн XXI зуунд яруу найргийн орчуулгын эрэлт бүүр ч чухал байна. Яагаад гэвэл, яруу найраг руу нь нэвтрэхгүйгээр хүн төрөлхтөн бие биесийн соёлын үнэт зүйлийг бүрэн танин мэдэх боломжгүй юм. Юнескогоос хоёр зууны зааг дээр хүн төрөлхтөнд хандаж яруу найргийг XXI зууны оюун соёлын хамгийн чухал хэрэглээ, үнэт зүйлс болгон зарлаж яруу найраггүйгээр ямар ч урлаг байхгүй хэмээх томъёоллыг эш үндэс болгохдоо улс үндэстнүүдийн хэлний үзэгдлүүдэд буй утга соёлын давтагдашгүй чанарыг хадгалж хамгаалалахын тухайтад онцлон анхаарсан байна. Өнөөдөр хятадын сонгодог яруу найргийг таван хэлнээ харьцуулан үзэх боломжийг соёлт уншигчдадаа олгож буй нь дээр өгүүлсэн хүн төрөлхтөний орчуулгын өв сан ялагдашгүй баян байгаагийн тод гэрч мөн буюу. Манай монголын авъяаслаг дуу хөрвүүлэгч, эрдэмтэн, хятадач Я.Ганбаатар яруу найраг хийгээд түүний орчуулгатай шадарласан олон жилийн сан хөмрөг дотроосоо хятадын 51 сонгодог яруу найргийг шилэн сонгож англи, герман ,орос орчуулгуудыг нь олж цуглуулахын хамт, хятадаас нь монгол руу яруу сайхан орчуулж таван хэлний яруу найргийн нэн сонин сайхан ном бүтээвэй. Чухамхүү яруу найргийг эрхэмлэн дээдэлж хайрлан биширч, ойлгож гэгээрдэг хүмүүн л ийм зовлонтой хийгээд жаргалтай үйлсийг сайн дураараа эрхлэж чадах буй заа. Эрхэм нөхөрт үнэн талархан мэхиймүү. Я.Ганбаатар Нанхиадын сонгодог яруу найргийн эдгээр бүтээлүүдийг монголчлохдоо хятад эхээс нь орчуулсан нь магад боловч, англи, герман, орос орчуулгуудыг харьцуулан тулгаж үзэх боломжийг олжээ. Соёлт мэргэн уншигч дээрх таван хэлний аль нэгээр нь уншихдаа, мөн бусад хэлний орчуулгуудыг харьцуулан харах аз завшааныг энэ номноос олмуй.
Я.Ганбаатар олон жилийнхээ орчуулгын сангаас дээжлэн “Нанхиадын сонгодог яруу найраг “ хэмээх таван хэлний яруу найргийн номоо энэ 2006 онд Монгол улсад болж буй Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXYI их хуралд зориулсан байна. Үүнийг эрдэм соёлт эрхэм бичгийн хүмүүний, яруу найргийн их далай руу илгээж буй нэгэн тунгалаг ариухан булаг хэмээн зүйрлэлтэй. Монголын эрдэм билигт хөвгүүд охид дэвэн дэлхийн олон улс оронд сурч боловсорч, хэл соёлтой нь танилцахын хамт, ялангуяа уран зохиол, яруу найрагтай нь бүүр дотно найрсан холбогдож авъяас чадлаа хурцлан ард олныхоо оюун сэтгэлгээг ариусган гэгээрүүлэх энэ мэт буянт үйлсийг хийж болохын үлгэр нь энэ ном боллоо. Я.Ганбаатар орчуулгын энэ бүтээлтэйгээ зэрэгцүүлэн “Нанхиадын сонгодог утга соёл ” хэмээх томоохон бүтээлээ хэвлүүлж байгаагийн зэрэгцээ “Тэнгэрт бошгоор үүдсэн их хүн улсын түүх оршвой ” нэрт түүхийн судалгааны ном ,”Моодун Шаньюй” нэрт түүхэн роман бичиж дуусгаад байна.
Монголчууд нэг хэлний соёлын ертөнцийг өөр хэлний соёл руу нүүлгэхийг “дуун хөрвүүлэх” “орчуулах“ хэмээх үгээр илэрхийлдэг билээ. Дуун хөрвүүлэх гэдэг нь дуу аялгууны эгшиглэн хийгээд түүний сэтгэлийн дүрслэлийн айзам нугалааг яг эргүүлэн тавих лугаа дүйлгэн өөр хэл рүү буулгахын учрыг сэнхрүүлсэн мэт. Орчуулах гэдэг нь нэг хэлийг нөгөө хэл рүү зөөхдөө од эрхисийг огторгуйгаар оруулахын дайтай ажил эрхэлдэг хэмээн нэгэн орчуулагч зүйрлэсэн бий.
Чухам од гарагийн өөр өөр орд гэрийг бие биесд нь зорчуулах мэт нөр хичээнгүй үйл бүтээж, монголын утга соёлын эрдэнэсийн сан хөмрөгийг арвижуулсны цагаан буян өнө үүрд дэлгэрэх болтугай.
2006.06.30
Posted by G Mend-Ooyo at 3:12 AM
Subscribe to:
Posts (Atom)