Ц.Гомбосүрэн: Том зохиол орчуулах хэцүү. Дундаас нь шантарчих гээд байдаг юм

"Бурханы үр" блогоос
------------------
2008-04-02 16:26:58



Манай шилдэг сэхээтнүүдийн нэг энэ хүний яриа уран зохиол сонирхогчдод нэг бодуулж, хоёрыг сануулах болов уу хэмээн найдаж энэхүү ярилцлагыг оруулав

Гадаад харилцааны сайд асан, нэрт орчуулагч Ц.Гомбосүрэнтэй ярилцлаа.

-Та саяхан Ф.Достоевскийн алдартай бүтээлүүдийн нэг “Карамазовын хөвүүд”-ийг орчууллаа. Энэ том бүтээлийг орчуулъя гэж хэдийнээс зориглов оо? Олон жил бодсон уу?
-Гурав дөрвөн жилийн өмнөөс орчуулах бодол төрсөн. Гэхдээ учир бий. Би зургаан жилийн өмнө Ф.Достоевскийн “Гэм зэм”-ийг орчуулсан юм. Тэгэхэд л Оросын энэ аугаа зохиолчийн бүтээлтэй ноцолдоод байхад ард нь гарч болох юм гэсэн бодол төрсөн хэрэг. Их ч туршлага суусан. “Карамазовын хөвүүд” номын редактор нь Баасанхүү гэж хүн бий. Тэр этгээд намайг үнэн хэрэгтээ уруу татсан юм. Баабар ч бас нөлөөлсөн. “Энэ номыг л орчуулж, Монголынхоо уншигчдад хүргэмээр байна. Та бариад аваач” гэдэг байсан л даа. Тэгээд өнгөрсөн жил зориг гаргаад суучихсан. Тодруулж хэлбэл, 2007 онд хийсэн миний гол ажил энэ боллоо. Эхэлсэн, дууссан хугацаагаа тооцоод үзэхэд бүтэн есөн сарын хөдөлмөр орсон байна билээ.

-Уран зохиолын орчуулга хийнэ гэдэг тамын ажил. Тэр тусмаа сонгодог зохиолчийн бүтээл бүр ч хэцүү нь мэдээж. Амаргүй байсан биз?
-Том зохиол гэдэг ер нь хэцүү байлгүй яахав. Дундаас нь шантарчих гээд байдаг юм. Энэ зохиолын нэг адармаатай зүйл нь өгүүлбэрүүд нь их урт урт. Би бөх зүрх гаргаж, тэр өгүүлбэрүүдийг хэвээр нь, найруулгыг нь хадгалж орчуулах гэж зүтгэсэн. Тийм урт өгүүлбэрийг ч монгол хэлээр найруулж болно гэж үзүүлэх гэсэн хэрэг. Тасдаад, богинохон өгүүлбэрээр найруулбал уул нь амархан л даа.

-”Гэм зэм”-ийг орчуулсан байсан болохоор хэл найруулга талаасаа нэлээн ойролцоо байсан уу? Нэг хүний бүтээл тул тэс өөр биш байсан байх л даа.
-Найруулга, үг сонголт гээд төстэй байлгүй яахав. Гэхдээ аливаа зохиолыг яг орчуулаад суухаар үг үсэг, найруулгын алдаа нь бас мэдрэгддэг юм. Жишээлбэл, “Карамазовын хөвүүд” зохиолын нэг өгүүлбэрт нэг үг их олон давтагдсан байх тохиолдол цөөнгүй байлаа. Заримдаа энэ үг хэрэгтэй ч юм уу, үгүй ч юм уу гэж бодогдож байсан. Тэр олон давтсан үгийг яг тэр чигээр нь орчуулчихаар нэг л болхи орчуулга байна гэж уншигчид ойлгочихмоор юм шиг санагдаж байгаа юм. Гэнэт босоод гэнэт гараад явчихлаа гэж ч байх шиг. Монголоор бол гэнэт босоод гараад явчихлаа гэхэд ойлгомжтой. Энэ тохиолдолд эх зохиолоо барих уу, эсвэл монголоор найруулах уу гэсэн асуудал үүсч буй юм. Би эхийг нь эцээж, тугалыг нь тураахгүйн үүднээс олон давтагдсан үгийг ялимгүй цөөрүүлсэн. Нэг үгийг олон давтсан нь Достоевскийн нас нэлээд өндөр болсон, бас хааяа унаж тусдаг оёгтой байсантай холбоотой байх гэж бодогдсон. Ер нь романуудад нь заавал нэг унадаг тусдаг өвчтэй баатар бий шүү.

-Таны ярианаас Достоевский нэг бичсэн зохиолоо олон дахин засдаггүй байсан бололтой юм шиг санагдчихлаа.
-Магадгүй. Лев Толстой бол маш олон удаа засдаг байсан гэдэг. Бараг 10 гаруй удаа хуулж засдаг байсан гэдэг биз дээ. Достоевский онгод орсон үедээ шууд л биччихдэг байсан бололтой юм. Дахиж нэг их гар хүрдэггүй байсан байхаа ядахгүй. Ухаан нь “Солиот”-ыг цөөхөн хоногт бичсэн болохоор дахиж засах зав түүнд байгаагүй. Шууд дуудаад бичүүлчихсэн болохоор яаж ч найруулгын нарийн засвар хийх билээ дээ.

-Ийм том сонгодог бүтээлийг орчуулахаас гадна олны хүртээл болгоно гэдэг амаргүй. Тэгэхээр менежментийг нь нэлээн бодож байж барьж авсан биз.
-Тэгэлгүй яахав. Орчуулга гэдэг бол миний амь зуулгын хөдөлмөр шүү дээ. “Бороо гоулд” ХХК энэ номын орчуулгыг ивээн тэтгэсэн. Хэвлүүлж, олонд түгээх ажлыг “Бороо гоулд” болон Баабарын “NEPCО” хэвлэлийн газар хамтарч хийж байгаа. Хөрөнгө санхүүгээс болоод нэг их олон хувиар хэвлээгүй байх. Гэхдээ Баабар “Энэ романыг ашиг олох гэж хэвлүүлж байгаа юм биш. Ийм романыг эрхлэж хэвлүүлнэ гэдэг тухайн хэвлэлийн газрын нэр төрийн хэрэг” гэж ярьж байсан.

-”Монголд оюуны хөдөлмөрийн үнэлгээ бага байна. Би дандаа чамладаг” гэж та нэгэнтээ хэлж байсан. Тэгвэл энэ романы орчуулгын хөлсөндөө та хэр сэтгэл хангалуун байгаа вэ?
-Гомдоллоод, чамлаад байхаар бага хөлс аваагүй шүү. Одоогийн Монголын нийгмийн амьдралтай харьцуулж үзвэл хөдөлмөрийг минь гайгүй сайн үнэлсэн. Гэхдээ мөнгө төгрөгөөр үнэлж болохгүй зүйл гэж бас байна. “Карамазовын хөвгүүд”-ийг орчуулна гэдэг өөрөө юугаар ч сольшгүй нэр төрийн хэрэг байхгүй юу.

-Зохиолч энэ романаа бүрэн дуусгаж чадаагүй гэж үздэг судлаач, шүүмжлэгч олон байдаг. Үнэхээр тийм юм уу?
-Достоевский хоёр дэвтэр роман бичих бодолтой байсан шиг байгаа юм. Гэвч хоёр дахийг нь бичиж чадаагүй. Бие нь хүрээгүй. “Карамазовын хөвүүд”-ээ дуусгаад сар гаруйхны дараа таалал төгсчихсөн. Карамазовын гурван хөвгүүний отгон нь болох Алексей Фёдорович Карамазовын тухай роман гэж зохиолч өөрөө бичсэн байдаг. Гэвч энэ роман дуусахад Алексей дөнгөж 21 нас хүрч байгаа юм. 21-тэй залууд үзсэн туулсан амьдрал гэж юу байх билээ. Гимназ төгссөн, дээд сургуулиа дундаас нь хаясан, тэгээд нэг жил хийдэд шавилж суусан л залуу. Багш лам нь түүнд нас барахынхаа өмнө “Чи энэ хийдээс яваарай. Хар хүний амьдралаар амьдраарай. Чи их юм үзнэ” гэж захиж байгаа юм. Бас түүний эцэг, хоёр ахынх нь талаар энэ зохиолд нэлээд түлхүү өгүүлсэн байдаг. Тиймээс дараагийн дэвтэртээ гол баатар Алексей Карамазовынхоо тухай илүү дэлгэрэнгүй өгүүлэх байсан болов уу.

-Хэрвээ Достоевский хоёр дахь дэвтрээ бичиж завдсан бол Алексейн амьдрал бидэнд их тодорхой болох байсан нь мэдээж. Тэгэхээр Достоевский энэ романд өгүүлэх гол санаагаа бүрэн дүүрэн гаргаж чадаагүй болж таарах нь ээ?
-Тийм л болох гээд байна. Баабар энэ номын орчуулганд бичсэн шүүмждээ Алексейг хожим ардач үзэлтэй, ер нь яваандаа большевик, хувьсгалч болох байсан байж магадгүй гэсэн байсан. Достоевскийн үзэл бодол их сонин төлөвшсөн, яг тийм үзэл бодолтой гээд хэлчихэд нэлээн хэцүү юм шиг санагддаг. Түүний амьдарч байсан цаг үед социалист үзэл санаа нэлээн хүчтэй байсан л даа.

-Хаант засгийн хавчлага шахалтыг нэлээн амсаж явсан хүн гэдэг. Энэ нь үзэл бодолд нь нөлөөгөө үзүүлсэн байх л даа.
-Магадгүй. Бүр цаазлуулах ял авч байсан хүн юм билээ. Азаар аврагдсан байдаг юм. Цаазын ялыг яг гүйцэтгэх гэж байхад элч ирж, хааны зарлиг гарч амийг нь өршөөсөн болохыг дуулгасан байгаа юм. Гэхдээ Сибирьт цөлж дөрвөн жил хүчир ажил хийлгэх ялаар сольсон. Энэ хугацаа дуусмагц шууд цэрэгт татаж, зургаан жилийн алба хаалгах давхар ял бас оноосон байдаг. Алах ял заагдаад явж байгаа хүн л ингэж бодно доо гэмээр хэсгүүд зохиолуудад нь бий. Тиймээс ч Достоевский социалист үзэл гэдэг ер нь зөв зүйтэй юм байна гэсэн бодолтой нэг хэсэг явжээ. Үүнтэй холбогдоод шашингүйн үзэл бас хөндөгддөг. Гэтэл Достоевский тодорхой хэмжээний шүтлэгтэй хүн байсан шиг байгаа юм. Энэ хоёр үзэл мэдээж мөргөлдөнө өө дөө. Тиймээс энэ хоёр үзлийн учрыг олох гэж л их оролдсон, бодож бясалгасан бололтой юм билээ. Тэгээд эцэст нь бурхан, буг гэж байдаг, тэр нь хүний тархи оюунд л байдаг юм байна гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ.

-”Карамазовын хөвүүд” зохиолд шашин, бурхны асуудал нэлээд гардаг. Үзэл сурталд таарахгүй болохоор энэ романыг орчуулахыг хориглож байсан гэдэг. Үнэн үү?
-Тэр үнэн. Энэ зохиолд нөгөө аугаа Христосыг чинь газарт буулгаж ирээд, эрүүдэн шүүж байгаа хэсэг ч бий. Хүмүүст эрх чөлөө олгодог чинь буруу, хүн боолчлогдож байж аз жаргалд хүрнэ гэх мэтээр Исүст бүр ял тулгаж байгаа юм.

-Та Оросын сонгодгууд, тэр тусмаа Достоевскийн бүтээлүүдийг хэзээнээс уншиж эхэлсэн бэ? Бага залуугаасаа сонирхож байсан уу?
-Залуудаа уншаагүй ээ. Нэлээн хожуу, 50 хүрсэн хойноо л жаахан харсан. Би ямар утга зохиолын мэргэжлийн хүн биш. Тэр зохиолч мундаг, тийм зохиол сайн гэдгийг ерөнхийдөө сургаар л мэднэ. Достоевскийн бүтээлээс анх би “Идиот”-ыг нь уншсан юм. Би нэрийг нь “Солиот” гэж оноосон. Тэр романаа Достоевский 28 хоногт биччихсэн гэдэг юм. Их том роман шүү дээ.

-Үнэхээр гайхалтай юм аа. Зохиолчдын хэлдгээр онгод нь л ёстой орсон юм байх даа.
-Энэ бас учиртай. Мөнгө төгрөгөөр дандаа дутуу гуцуу аж төрж байсан хүн юм билээ. Цөлөгдөж, цэрэгт явж, нийслэлд орох эрхгүй, тэр бүү хэл нэг үе зохиол бичих ч эрхгүй явсан болохоор аргагүй байх. Гэтэл жижиг сэтгүүл эрхлэн гаргадаг байсан ах нь гэнэт нас барчихжээ. Харамсалтай нь ах нь их өр ширтэй байж. Түүнийг төлж барагдуулах үүрэг мань хүнд оногдсон байгаа юм. Тэгээд ахынхаа өрийг төлөхийн тулд роман бичнэ гээд нэг хэвлэлийн газраас урьдчилгаа мөнгө авчихаж л дээ. Удаж төдөлгүй гэрээт хугацаа тулж, ганцхан сар үлдэж. Аргагүй байдалд орсон Достоевский түргэн бичээч эмэгтэйг хөлсөлж аваад романаа шууд хэлж бичүүлсэн гэдэг юм. Ингэлээ гээд энэ роман муу болоогүй. “Достоевскийн оргил гурван зохиолын нэг нь энэ” гэж Баабар хэлээд байгаа юм.

Ер нь амьдрал гэдэг сонин. Тун удалгүй нэрт зохиолч маань өөрөөсөө 25 насаар дүү, нөгөө түргэн бичээч бүсгүйтэйгээ ханилан суусан байгаа юм. Өмнөх авгай нь нас барчихсан байсан үе л дээ. Түрүүчийн эхнэрээсээ хүүхэдгүй байсан бололтой юм билээ. Харин залуу гэргий нь дөрвөн хүүхэд төрүүлсэн. Одоо ч Достоевскийн үр удам бий. Зохиолч маань Алёша гэдэг отгон хүүдээ маш их хайртай байжээ. Гэтэл тэр нь гурван настайдаа эндчихэж. Тэр хүүдээ зориулж “Карамазовын хөвүүд”-ээ бичсэн юм билээ.

-Баабарын хэлснээр Достоевскийн оргил гурван зохиолын хоёрыг нь та орчуулчихлаа. Гурав дахийг нь барьж авна биз дээ?
-”Солиот”-ыг хэлж байна уу?

-Тийм.
-Одоохондоо би орчуулна даа гэж шазуур зууж бодож чадахгүй байна. Гэвч хэн мэдэх билээ. Хожмын өдөр яаж ч “солиорох” юм билээ. Онгироод орчуулна гээд бариад авч магадгүй шүү дээ. Ний нуугүй хэлэхэд одоо бол нэлээн халгаж, халширч байна. Надад байгаа хувилбараар бол “Карамазовын хөвүүд”-ийн эх зохиол 800 гаруй хуудастай. Гэтэл “Солиот” түүнээс бараг дутахгүй, 600 гаруй хуудастай.

-Одоо хоёулаа Достоевскийгээс жаахан хөндийрье. Та М.Булгаковын “Мастер, Маргарита хоёр” романыг эх хэлнээ хөрвүүлсэн. Энэ ч бас нэлээн адармаатай зохиолын нэгд тооцогддог шүү дээ. Яагаад энэ зохиолыг орчуулахаар шийдэв, хэр бэрхшээлтэй байв?
-Булгаковыг барьж авсан нь дээр нэр дурдсан Баасанхүүтэй бас холбоотой. Тэр этгээд Оросын уран зохиолд их шимтэн дурласан хүн. Тэр л намайг ятгаж орчуулахаас аргагүй байдалд оруулсан даа.

Ер нь бол энэ зохиол хаалттай байсан. Би 1986 онд олж уншсан юм. Тухайн үед энэ номыг олж унших боломж маш хязгаарлагдмал байсан. Тэгэхэд би Москвад ажиллаж байсан юм. Тэгээд нэг танилаасаа санамсаргүй сураглатал байж таардаг юм. Орос хэлээр Францад хэвлэсэн ном байсан. Хүмүүсээс ихэд нууж уншаад буцааж өгч билээ. Тухайн үедээ орчуулна, хөрвүүлнэ гэсэн бодол ер төрөөгүй л дээ. Их л сонин зохиол санагдаж байсан.

Баасанхүүг санал тавьж байх үед би ажилгүй болчихсон байлаа. Өөрөөр хэлбэл, жаахан завтай болсон гэх үү дээ. Бас өөрчлөлт шинэчлэл болоод Булгаковыг Оросын аугаа зохиолч, “Мастер, Маргарита хоёр”-ыг зууны шилдэг зохиол гэж нэрлэж байсан. Энэ их дуулиан ч бас нөлөөгөө үзүүлсэн. Тэгээд л орчуулж эхэлсэн.

-”Мастер, Маргарита хоёр” зохиолын хоёр өөр орчуулга бараг зэрэг шахуу гарсан. Энэ нь зүгээр тохиол байв уу, аль эсвэл ямар нэг шалтгаан байсан уу?
-П.Батаа гэж орчуулагч бүр социализмын үеэс энэ романыг орчуулж эхэлсэн байсан юм билээ. Намайг тэр зохиолыг хөрвүүлж байгаа гэдгийг мань хүн мэдээд өөрийн орчуулгаа даруйхан хэвлүүлэх нь зүйтэй юм байна гэж бодсон байх. Би энэ зохиолыг орчуулж байгаа тухайгаа нэг сонинд ярилцлага өгөхдөө хэлчихсэн юм. Тиймээс “Мастер, Маргарита хоёр” романы хоёр янзын орчуулга зэрэг шахуу гарсан. П.Батаагийн орчуулга минийхээс нэг сарын өмнө хэвлэгдэн гарч байсан. Монголын уран зохиолын орчуулгын түүхэнд нэг романыг хоёр хүн орчуулж, бараг зэрэг шахуу хэвлүүлж байсан түүх үүнээс өөр байхгүй байх аа. Уран зохиолын богино хэлбэрийн бүтээл болох өгүүллэг, шүлгийг бол хоёр битгий хэл хориод хүн ч хөрвүүлсэн тохиолдол байдаг байх. Романы хувьд би Монголдоо л ганц тохиол гэж бодоод байгаа шүү.

-Ингэхэд ер нь та яагаад уран зохиолын орчуулгад шимтэх болов оо. Багын дур сонирхол байв уу, аль эсвэл өөр шалтгаан байсан хэрэг үү? Хамгийн анх ямар зохиол орчуулж байсан бэ?
-1969 оноос орчуулга оролдож эхэлсэн. “Гайхамшигт эгшин” гэдэг нэртэй, түүх хувьсгалын сэдэвтэй номыг анх орчуулсан юм. Кабардин-Балкарт хувьсгал өрнөж байсан тухай юм даа. Тиймэрхүү сэдэвтэй ном л орчуулах эрх олдож байсан. Гэхдээ бас хэн дуртай хүн орчуулга хийхгүй ээ. Шалгаж байж зөвшөөрөл өгнө шүү.

Би нэг их учиргүй уран зохиол, орчуулганд дурласан хэрэг ч биш юм. Нөгөө талаас нь харвал аж төрөхийн хэрэгцээ байлаа. Тухайн үед цалингаас гадуур, хууль ёсоор мөнгө олж болох боломжуудын нэг нь ном орчуулах байсан. 1988 онд сайд болох хүртлээ янз бүрийн сэдвийн цөөнгүй ном орчуулсан. Сайд хийсэн найман жилд нэг үг ч орчуулаагүй. Үнэхээр зав олддоггүй байсан. Сайдаа больсны дараа сайхан завтай болсон. Тэгээд орчуулга руугаа түлхүү хандсан.

-Та “Арбатын хүүхдүүд” романыг орчуулж шуугиан тарьсан. Нэлээн түргэн хугацаанд орчуулсан гэдэг байх аа.
-Москвад ажиллаж байсан үе юм. М.Горбачевын “Өөрчлөн байгуулалт” гэгч ид хүчээ авч, хаалттай, хориотой байсан номууд хэвлэгдэж, жинхэнэ дуулиан дэгдэж эхэлсэн цаг. Тэгээд би Монгол руугаа, эрх мэдэл бүхий хүмүүс рүү ярьсан юм. “Энд ийм ном гараад шуугиан болж байна. Бид үүнийг яаралтай орчуулж гаргах ёстой юм биш үү” гэж. Удалгүй зөвшөөрөл ч ирж, улмаар “Арбатын хүүхдүүд”-ийг 40000 хувиар хэвлэн гаргасан юм. Урьд нь уран зохиолын номыг ийм олон тоогоор хэвлэж байгаагүй байх шүү.

-Ф.Достоевскийн бүтээлээс та ойрдоо лав барьж авахгүй бололтой. Гэхдээ энэ нь дахиж орчуулга хийхгүй гэсэн үг биш нь мэдээж. Өөр ямар зохиол орчуулах бодолтой байна вэ?
-Би хийгээгүй юмаа ярих их дургүй. Гэхдээ төлөвлөсөн хоёр зүйл байна. “Арбатын хүүхдүүд” гурван боть роман. Би эхний хоёр ботийг нь орчуулсан. Одоо гурав дахийг нь хийх санаатай. Анатолий Рыбаков гуайг амьд сэрүүн байхад би орчуулах эрхийг өөрөөс нь авчихсан юм. Мань хүн энэ романаараа нэлээн хөрөнгөжиж, Нью-Йоркод амьдарч байгаад таалал төгссөн. Чи орчуулах эрх авч байгаа болохоор зүгээр байж болохгүй, жаахан ч болсон төлбөр төлөх ёстой гэсэн. Би хэр тааруу хэдэн цаас өгсөн л дөө.
Карл Поппер гэж хүний “Нээлттэй нийгэм, түүний дайснууд” гэж лут ном бий. Хоёр боть бүтээл. Соросын сангийн захиалгаар би эхний ботийг нь орчуулчихсан юм. Хоёр дахийг нь хийхгүй бол болохгүй гэж бодогдоод байгаа.

-Төгсгөлд нь нэг зүйл сонирхоё. Нөгөө алдартай “Коран” судрын орчуулга дууссан уу? Лав л хэвлэгдэж гараагүй байх шиг.
-Би орчуулаад захиалсан хүмүүст нь өгчихсөн. Бараг хоёр жил боллоо. Хэвлэгдээгүй л байна. Гэхдээ удахгүй гарах байх аа.

/"Өнөөдөр" сониноос авав/

Одны орд 별자리 Zodiac

Шар замын 12 одны орд. 황도 12 궁 · Constellation

ㆍХумхын орд. Бумбын орд 물병자리 · Aquarius (1.21-2.18)

ㆍЗагасны орд 물고기자리 · Pisces (2.19-3.20)

ㆍХонины орд 양자리 · Aries (3.21-4.19)

ㆍҮхрийн орд 황소자리 · Taurus (4.20-5.20)

ㆍХамтатгахын орд. Ихрийн орд 쌍둥이자리 · Gemini (5.21-6.21)

ㆍМэлхийн орд 게자리 · Cancer (6.22-7.22)

ㆍАрслангийн орд 사자자리 · Leo (7.23-8.22)

ㆍОхины орд 처녀자리 · Virgo (8.23-9.22)

ㆍЖинлүүрийн орд 천칭자리 · Libra (9.23-10.23)

ㆍХилэнцийн орд 전갈자리 · Scorpius (10.24-11.21)

ㆍНумын орд 사수자리. 궁수자리 · Cantaur (11.22-12.21)

ㆍМатрын орд 염소자리. 산양자리 · Apricomus (12.22-1.19)

Зургуудыг авсан эх сурвалж http://adoru0083.egloos.com/469346

Шувууны хэлмэрч өвөө

Энэ удаа та бүхэнд нэгэн өгүүллэг толилуулъя.
Оллоогоос
----------------
2007-06-21 15:31:46

Хараацай юу гэж жиргэв болжмор юу гэж шулганав

Хvмvvс уулын оргил єєд мацна. Нэг хэсэг нь амьсгаа давхцаж аахилж, нєгєє хэсэг нь асга хад дамжин гvйнэ. Євгєний хамт ганц хоёр нь зvтгэсээр арай хошуулан оргил дээр гарав. Аялалын ахлагч царигтай євгєн байлаа. Євгєнийг хvмvvс "Барометр Бадам" гэнэ. Євгєн хэвтэж байснаас єндийж хэд сунаагаад Байз, єнєєдєр базаахгvй єдєр болох нь шив. Хараацай доогуур нисээд нэг л биш. Тэнгэр эвгvйрхэж, салхи ширvvсэх янзтай гэв

-Аялалынхнаас та яаж мэдэв? гэвэл
Ялаа шумуул дээр нисэн чадахгvй болохоор хараацай доошлон нисдэг юм. Хараацай дээш доош нисэж толгой шvргэн алдаад байвал шуурга дэгдэхийн тэмдэг гэв.

-Та чинь мэргэч тєлгєч шиг хvн юмаа, Хараацай шуурга гарна гэж хэлнэ гэнэ ээ, байгалтайгаа зохирч, тvvнтэй єдєрт л харьцаж явдаг малчин, бас анчин гэсэндээ шувууны хэл мэддэг байх нь гэж нэг нь хэлэв.

Бадам гуай малч ба анч хvн Дєрвєн цагийн эргэлтэнд залуугаасаа хээр гадаа явахдаа байгалийг ажиглаж цаасан дээр бус тархиндаа тэмдэглэлээ тэрлэдэг хvн.

Шєнє єнгєрч єглєє болов. Євгєн инээмсэглэсээр босов. Єнєєдєр сайхан єдєр болох нь гэв. Нэг нь сайхан єдєр болохыг та чинь яаж мэдэв? гэвэл

-Єчигдєр намайг та нараас шувуун хэл мэддэг гээд байсан биз. Зарим нь ч тохируулах аястай байсан шvv. Євєє нь бас шувуутайгаа ярьж орхилоо. Хєхєє донгодож, болмжмор жиргэж байгаа нь тэнгэр сайхан байхын шинж.

Аяллынхнаас нэг нь даажигнах маягтай євгєн гуай минь та далдыг хардаг далай лам болох гээд далан худалч болох вий дээ. Харж л байж болъё, уг нь мєрийцмєєр л байна, хээр яваа бидэнд бэлэн зэлэн мєрийд тавьчихмаар юм алга, авч яваа еэвэн, танзуур боовоороо мєрий тавьчих уу гэхэд євєє бололгvй дээ би ч гэсэн богцондоо авч яваа цайны борцоороо мєрий тавъя байз гэв. Євгєн аанай л шувуудын тухай єгvvлж сууна.

- Болжмор жиргэхээ больчихвол тэнгэр муудах нь тэр. Ойн шувууд тэнгэр муудахын ємнє жиргэж донгодохоо больж нємєр газар барааддаг. Та нар хардаа тоншуул дуугарахгvй байгаа биз дээ. Налгар єдєр модны єт хорхой хонгилоос ил гардаг тул тоншуулын бэлэн зууш болдог, тоншуул хуурай мод тоншвол бороо орохын урьдал болдог гэв. Аялалынхаас нутгийн нэг нь

- Манай Бадам гуай нь бялзуухай, элээ, хэрээ, ятуу, сойр, ногтруу гээд олон шувууны хэл мэднэ гээч. Євгєнийг шувууны хэлмэрч гэж хэлж болно гэв.

Євгєн ярих нь:
Амьдралын ажиглалт гэж байдаг. Тэр бол нэгэн зvйл сургууль юм. Амьдралын их сургууль гэж байдаг юм. Бадам гуай нь тэр сургуульд насаараа суралцаад тєгсгєєгvй л явна. Хэдэн зууны турш малчин олон маань єглєє бvр тэнгэрээ шинжиж, єдєр бvр шувуудтайгаа vдэш бvр малтайгаа ярьж тэр сургуульд суралцсаар ирсэн юм. Итгэж vнэмшихгvй байж болно, амьдралыг биеэр туулаад ирэхээр чих худалч нvд vнэн болдгийг аяндаа хэлээд єгнє дєє гэв.

-Бадам гуай минь єнєє vе чинь ШУТ-ийн vсрэнгvй хєгжлийн vе бус уу, Таны таамаглал ташаарч буруу зєрvv байвал яах билээ.

-Та нараас тэгэж бодож болно, хувь хvний бодлыг харах юун. Мэдээлэл онолоо чиг нэг уулын цаана, наана, нэг гол усны урд хойно байгаа агаарын байдал єєр байдаг. Энийг чинь цаг уур дагаж салгаж хэлдэг биш vv гэхэд тэдний хэн нь л євгєний амыг таглаж чадсангvй.

Шаазгай юу гэж шагшрав, Хэрээ юу гэж гуаглав.

Євгєн нэгэн судар шагайн vзнэ. Шувууны хэл судалж байгаа нь тэр. Шаазгай нэг юм хэлж сэтгэл сэрдхийлгэсэн баяр, гуниг авчирдаг гэнэ. Хоёрхон хоногийн ємнє хєрш айлын шон дээр шаазгай шагшран тонголзож байв.

-Шаазгай шаграад байх чинь нэг л юм хэлээд байна даа, тайлж хэлдэг хvн байгаа бол нэгийг хэлнэ дээ гэж эмээ vглэнэ.

Нарны баримжаагаар бол морин цаг л vргэлжилж байна. Энэ цагт шагширвал осол эндэлтэй гэсэн номтой юм, залбирч байх учиртай. Манай vvгээр жаахан гарз тохиож магадгvй гэж євєєг очиход эмээ,

-Ээ, Гончигсум минь яадаг билээ гэнэ.
Шаазгай шагширсан тэр цагт хєршийн vхэрт алтан соёот /чоно/ орж нэг тэнхлvvн бярууг шоглочихсон байжээ. Сударт хулгана цагт дуугарвал ураг ирнэ, бар цагт баахан ярих тэмцэл, туулай цагт эд ба баяр ирнэ гэхчлэн бий. Шаазгай шагшрах бvрд євєєгийн ярьсан санаанд орж баярлах буюу сэрэмжлэхийг хосолдог юм.

Vдээс хойш vvл нvvж тэнгэр хуйсагнаад ирэв. Хэрээ хашаа шон дээр сууж царга бvдvvн дуугаар гуаглаж сvрэг сvргээрээ бєєгнєрч байв.

Vхээрийн хар хэрээ нэг юм хэлээд байгаа юм байлгvй євєє та хэлээч гэхэд:
-Тайлж цєхєєд байх юу байхав. Цас орж хvйтрэх нь, тэнгэр муудахын ємнє хэрээ ингэдэг юм л даа. Оройхон тийш цас лавсан орж хvйтэн шуурга дэгдэв. Бас л нэг єдєр Хэрээнvvд шон дээр тал тал тийшээ харан сууж харагдана.
Хэн нэг нь євєє нєгєє хэрээнvvд бас л хvрээд ирж бас л цас орж гай болох нь ээ дээ гэхэд

-Цас юунд орохов, салхигvй намуун єдєр тэгж суудаг юм.
Єнгєрсєн шєнє хойд ууланд шар шувуу хvг, хvг дуугарч хэрээтэй хєєцєлдєєд байсан, салхигvй тогтуун шєнє шар шувуу хэрээнд амар заяа vзvvлдэггvй юм гэж хэлснээ. "Vлгэрийн далай" судраа дэлгэн

-Шувууны Хаан хангарьд єв залгамжлах vргvй тул шар шувууг цовоо хvv гэж vрчлэн авсан гэх. Шар шувуу эцэгийн олж долсныг идэж ууж бараад юу ч хийлгvй суудаг байж. Нэг єдєр учиргvй хvйтэрсэнд хангарьд:

-Ямар их хvйтэрнэ вэ? Насандаа ингэж хvйтэрсэнийг vзсэнгvй гэхэд Шар шувуу: их юм vзэж нvд тайлсан амьтан болох гэж

-Эцэг минь энэ юу ч биш, намайг балчир байхад хоёр хєлт Хоохондойн / хvн / нулимахад шvлс нь газар уналгvй хєлдєж байсан юм. Би бас гунан vхрийн эвэр хуга хєлдєж байхыг ч нvдээр vзсэн. Тэгэхэд би цаст уулын оройд гарч сууж цантаж дааралгvй дажгvй байгаа гэж сайрхан ярихад Хангарьд:
-Чи чинь надаас тvрvvлж гарсан хєгшин тєгцєг байж таарах нь гээд хєєн явуулжээ.

Хангарьдыг vгvй болсны хойно шувууд чуулж Хангарьдын буцмал хvv ч гэсэн шар шувууг хаан болгоё, олны дотор сvр бараатай, нvд хурц гэхэд хэрээ эсэргvvцэж шар шувууны мах хулгайлж идээд байхаар нь хойд эх нь нvд рvv тостой халуун шєл цацсанаас шар ногоон нvдтэй болсон, дуу нь муухай, зvс нь зэвvvн шар халтар, хєл нь майргар толгойдоо vхэр шиг эвэртэй ийм амьтнаар хаан болгохгvй гээд хэлсэндээ хvрчээ. Тэр цагаас хойш шєнє нь шар шувуу хэрээний, єдєр нь хэрээ шар шувууны амар заяаг vзvvлэхээ больсон юм гэж сударт єгvvлснийг євгєн єчив.

Хэдгэнэ юу гэж дvнгэнэв.

Нар ургахын vеэр хэдгэнэ дvнгэнэлдэж эхэлнэ. Шувууны хэлмэрч євєє:
-Єнєєдєр аятайхан єдєр болох нь єглєєгvvр хэдгэнэ дvнгэнээд, ялаа шумуул ч ихдэх янзтай гэв.

Яагаад гэж хэн нэгнийг асуухад:
Нартай тогтуун єдєр хэдгэнэ дvнгэнэж, ялаа шумуул ихдэж тугал бяруу сvvл огсон оодогнож сvvдэр бараадан жаахан хvvхэд дайрчих дэлгээтэй vvдээр орж ирж тогоотой сvv асгачих гээд байдаг.

Хэдгэнэд хатгуулсан мал тогтуун байдаггvй Манайхны нэг аргал утаа май тавьдаг. Утас майндаа дасаад зайлахгvй дvнгэнэлдээд байна гээч. Сударт жигvvртний хаан хангарьд эрт цагт ямар амьтны мах амттайг мэдээд ир гэж хараацай хэдгэнэ хоёрт даалгажээ. Хэдгэнэ тэнэж, хэсэж, дvнгэнэсээр тааралдсан бvхнийг хатгаж халуун цусыг нь сорж явжээ.

Харин хараацай нь эзний зарлигийг умартан цэлмэг огторгуйд цэнгэн дvvлж цэнгээд орой болгочихжээ. Нар шингэж тэр хоёр буцах болжээ. Хараацай
-Ямар амьтан хамгийн амттай байна вэ? гэхэд Хэдгэнэ:

-Хvний мах л илvv амттай байх шив дээ, vvнийгээ хаан Хангарьдадаа хэлнэ дээ гэхэд Хараацай гутарч хєєрхий хvн зоныг хєнєєлєєс яаж аврах билээ гэж гайхшран
-Чи хvний цусыг яаж амталж мэдрэв гэсэнд хэдгэнэ:

-Тэр юухан байхав, хатгуураараа хатгаад хэлээрээ амталж vзлээ гэхэд Хараацай, Алив, тэр амталдаг хэлийг чинь нэг харъя гэхэд
-Энэ байна гээд ангайн хэлээ гаргасанд хараацай хэлийг нь суга татаад хаячихжээ. Тэр цагаас хойш хэдгэнэ донгодохоо болиод дvнгэнэдэг болчихсон юм гэнээ гэж євєє єгvvлэв

Тэгээд Хэдгэнэ хаандаа очиж юу хэлээ бол гэж євєєгєєс асуухад
-Хэдгэнэ хааныхаа ємнє очиж дvнгэнэсэн авч
-Юу гэж дvнгэнээд байгаа шулга вэ? Ойлгохгvй байна. Хараацай чи хэл, юуны мах амттай байна гэхэд,
Могойн мах юм даа гэж єчсєнд шувууны хаан Хангарьд могой барьж иддэг болжээ.

Vнээ юу гэж мєєрєв Могой юу гэж шилгээв.

Євєє хонь vхрээ хотноос гаргаж бэлчээрт залах гэж байвал vнээ тугалдаа хоргодож мєєрєлдєж, хонь ямаа хєєцєлдєн мєргєлдєж, хамар шуухитнуулаад нэг л биш байв.

-Бороо орж, салхи ширvvсэх нь, энэ малын араншин єєр болчихож гэнэ. Євєєгийн хэлснээр аадар бороо шаагиж салхи ширvvсэн хvйтэрчээ. Євєє бас малын хэл мэддэг байх нь. Бух урамдаж, унага янцгааж, морь шилгээж байна, сайхан єдєр болох нь гэнэ. Vнэхээр ч євєєгийн хэлснээр тунгалаг нартай єдєр болдог юм.

Євєє та цастай, бороотой салхи шуургатайг яаж мэдэж байна.
Цаг уурын станц шиг л хэлэх юм гэж хvv асуухад
-Хvv минь, малчин хvн чинь цаг vргэлж л гярхай байдаг юм. Мал сvрэг, жигvvртэн, ан гєрєєс ургамал євс, ой хєвч цєм л байгалийн тєрхийг хэлдэг. Тэр бvр єєрсдийнхєє хэлээр бидэнтэй ярьдаг. Тvvнийг малчин хvн ажиж мэдэрч ирсэн юм.

Нэг намар манайх хонь тєхєєрєв. Тэгтэл євєє хараад: энэ євєл цас овоохон орж, зутруу хvйтэн байх нь гэв. Та яаж мэдэв гэвэл
-Энэ хонины гvзээ их vстэй байна євлийн хvтний дохио єгч байгаа л хэрэг. Эртээр авласан туулайн бєєр битvv єєхєлсєн байсан юм гэв. Ингэж євєє цаг уурын мэдээг цаг нь ирэхээс ємнє хонины гvзээ, туулайн бєєрнєєс мэдээд хэлж байв.

Дал 254 (6)

Б.Ринчэн "Шүлэг орчуулах эрдэм"

2009.09.07 Тэмүүжин http://ganga-cz.blogspot.com

Онлайн сайтууд, блогууд уншиж байхад шүлэг найраг сонирхдог, олон хэлнээ түүнийгээ уншдаг залуус олон болсон нь анзаарагддаг. Тэдгээр залуус үе үехэн өөрсдийн болон таалагдсан шүлгээ гадаад хэлэнд орчуулах, гадаад хэлнээс таалагдсан шүлэг дууны үгээ монголчилж тавьсан нь бас харагддаг. Шүлэг найргийн орчуулгын тухай хааяа нэг нийтлэл, дурсамж нийтлэгдэх тоолонд халуун мэтгэлцээн өрнөдөг нь, шүлэг тэрлэдэг олон залуус шүлэг орчуулах гэж оролддог болохыг бас гэрчилнэ. Шүлэг орчуулах гэдэг амаргүй, ёстой ид залуу насны гал дөлөөр бадарч шүлэг найргийн хөг аялгууг мэдэрч чаддаг залуу улсын л хийдэг ажил. Цаад эх зохиолоо хөгжмийн зохиолд уусан орох шиг сэтгэлээсээ мэдрэх, мэдэрсэн хэмжээгээрээ тэр хөг аялгууг нь монгол эгшигт уянгалтал судсыг олон эгшиглүүлэх хэрэгтэй юм шиг байгаа юм. Цаад зохиолчын хэлсэн санааг тэр бүтэц хэмжээг алдагдуулахгүйгээр утга төгсөөр монгол хэлнээ гаргах хэрэгтэй шиг байгаа юм. Монгол хэлэнд огт байдаггүй харь бүтэцтэй, нүдэнд наалдацгүй, чих зүсэм сонсголонгүй бол уншигчдынхаа сэтгэлийг догдлуулахгүй. Орчуулгын гол зорилго уншигчийн санаанд хүрэх байдаг. Монгол хэлнийхээ хөг аялгууг мэдэхгүй бол монгол уншигчийн зүрх сэтгэлд яаж хүрэх билээ.

Хүний нутагт гар доор нь монгол ном тэр бүр байдаггүй болов уу, Ринчен гуай шиг төгс орчуулга хийхэд амаргүй ч, утга санааг гаргах явцдаа нэг тиймэрхүү юм өвгөн эрдэмтэн хэлж байж билээ гээд тархиныхаа мухарт хийчихсэн байвал хэрэг болж магад гээд их бичгийн хүн Б.Ринчен гуайн орчуулгын тухай "Марк Твений минь Махы нь идэж дээ" номны 139-147 талд буй "Шүлэг орчуулах эрдэм" нийтлэлийг бүтнээр нь орууллаа, болгооно уу.

Б.Ринчэн "Шүлэг орчуулах эрдэм"

Дөчөөд жилийн өмнө би оросоос ганц нэг шүлгийн орчуулга хийх гэж оролдож байлаа. Тэгэхдээ орос шүлгийн бүтцийн тухай мэддэг боловч монголоор орчуулахдаа ганцхан санаагий нь л буулгахаас биш, цаад шүлэг зохиосон яруу найрагчийн шүлэглэлд хэмжээ нь ямар байсан байна, европ ёсны шүлэгт шад бүрийн төгсгөлийн үгийн сүүлийг холбодог эр эм холбоц гэх мэтийг монгол болгож орчуулахдаа монгол шүлэгт огт хамаагүй юм шиг, ер нь санаагий нь л чадлынхаа хирээр аятайхан буулгахаас бусад нь огт хамаагүй юм шиг боддог байлаа. Бусад гадаадын хэлээр шүлэг бараг үздэггүй, үзсэн ч сайхан шүлэг байна гэхээс ямар бүтэцтэй шүлэг байна, тэрний нь бусад хэлэнд орчуулахдаа яаж орчуулдаг байна гэдгийг анзаардаггүй байж билээ. Тэгтлээ дэлхийд нэр гарсан шүлэглэлийг орос, герман, англи гурван хэлээр үзэхэд хэмжээ байдлыг нь яг хэвээр нь орчуулж байхыг үзэвч монголоор бас чингэж болох юм ухаан санаанд ордоггүй байна.

Гучаад оны үеэс Хуушаан (Боржигон Нацагдоржийг бид Хуушаан гэж тэр үеийн монгол уншигч олонд их алдартай Жийдаан Хуушаан гэдэг архинд дуртай нэг зохиолын баатрын нэрээр нэрлэдэг юмсан) бид хоёр Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн дуун ухааны тасагт нэг тасалгаанд хоёулаа сууж ажиллахдаа Пушкиныг орчуулж үзэхээр санаа нийлж, үдшийн шөнөөр орчуулсан ганц нэг шүлгээ өглөө нь Хуушаан авчраад би орос эхий нь барин, Хуушаан орчуулсан нооргоо, гартаа харандаа барин дуудаж, зарим мэдэхгүй үгээ онгорхой үлдээснийг нөхөн, энэ санаа нь арай буусангүй, тэр үг арай таарахгүй байна гэж өглөөний чимээгүйд жинхэнэ албан ажлаа эхлэхийн өмнө хагас цагийн буюу нэг мөчийн төдий ном нийлж суудаг асан. Хуушаан европ шүлгийн зохион байгуулалтыг германаар мөн үзсэн тул, Брокхаусын герман товч нэвтэрхий толь дэргэдээ тавиад хэлэлцэж суухдаа бид монголоор Пушкиныг орчуулахдаа уг орос шүлгийн хэмжээ байдал нь ямар болохыг шүүж, хоёулаа нэр томьёоны комиссын гишүүн боловч шүлгийн нэр томьёо шаардах хүн тэр үед гараагүй бөгөөд хоёр биендээ түүнийг тогтоох хэрэг ч үгүй, орос герман, аль ч аманд буюу санаанд орсон нэрээ хэрэглэн хэлэлцэхдээ, тэр хорей, ямбын зэрэг европ шүлгийн хэмжээг монгол шүлэгт тааруулж болох уу, үгүй юү?
гэж ярилцдаг байлаа. Чингэхдээ монгол үсгээр бичих, уншин дуудах хоёр зарим зүйлд нийцэхгүйд яаж тааруулж, европ шүлгийн хэмжээг зохицуулах вэ? гэдэгтээ хоёулаа арга ухааны нь олдоггүй. Монгол шүлгийн тогтолцоог судалсан зүйл байхгүй. Монгол ардын аман зохиолын шүлгийн тогтолцоог судалсан зүйл бас байдаггүй. Өөрсдөө бид тэр үед судалж чадаагүй, дэмий л сайхан шүлэг байна гэж утгын сонин, үгийн сайхан гоёы нь мэдэвч, чухам юундаа тэр нь байна гэдгийг нарийн шинжиж чадаагүй. Хуушаан хэмжээгий нь үгийн тоогоор тааруулахдаа нүдээр үзэх бичигт үгийн урт богино нь бичигт ойролцуу харагдах үг сонгон бичдэг байлаа. Чингээд уншин дуусахад заримдаа бичсэн хэлбэрээс дуудах хэлбэр нь богино болж, ухагаан гэж бичсэнээ ухаан гэх мэтэд, тийм үг нэг мөр шүлэгт олон ороод, нөгөө мөрт тийм үг үгүй байлаа. Мөрийн урт богино адилгүй болдог байж билээ.

Хуушаан бид хоёрын анх шүлгийн учры нь олох гэж оролдож, орос хэлнээс Пушкины зэрэг яруу найрагчийн шүлэг орчуулан нийлж байсан тэр цагаас хойш гуч гаруй жил болж, энэ завсар орос хэл, бас бус зарим нэгэн европ хэлнээс шүлэг орчуулдаг хүн ч олон боллоо. Боловсрол нь ч нэмэгдлээ.

Зохиолын орчуулга бол ямар уншигчид зориулсан байдаг бэ? гэвэл тэр зохиолын хэлээр буюу нэгэн хэлэнд орчуулснаар нь уншиж чадахгүй уншигч хүнд мэддэг хэлээр нь буулган хөрвүүлж өгдөг зорилготой юм шүү дээ. Өөр хэлний зохиолыг гагцхүү өөрийнхөө эх хэлээр уншин үзэгчийн дунд янз бүрийн боловсролтой хүн байх нь түмэн зүй. Сая бичиг үсэгтэй болоод ном бүрээс сонин юм, урьд мэдээгүй юм олж үздэг уншигч ч бий. Өндөр боловсролтой их юм үзсэн хүн бий. Гэвч тэдгээр уншигч гагцхүү өөрийнхөө эх хэлээр унших тул утгы нь сонирхохоос цаад хэлэнд тэр сонин сайхан зохиол нь ямар байгааг, шүлгийн хэмжээ байдал зэргийн яруу найргийн онцлог нь юу байгааг мэдэхийн арга байдаггүй тул гагцхүү орчуулагчийн "амаар будаа иддэг байна".

Олон улсын шүлэг зохиолыг монгол хэлэндээ буулгаж байгаа манай орчуулагч нар маань одооны манай хөгжлийн энэ байдалд, дан ганц энгийн уншигч олныг үйлчлээд зогсохгүй, эх хэлнээсээ өөр хэл мэдэхгүй нэгэн хэсэг манай яруу найрагч нөхдийн мэдлэгийн хүрээг өргөжүүлж, бусад улсын нэртэй сайхан уран бүтээлтэй танилцуулан сэтгэхүйн хүрээгий нь өргөжүүлэх маш чухал үүргийг гүйцэтгэж байгаагаа бодох цаг боллов шүү. Өнөөдөр яруу найрагч болох асан гэж хүсэн бодож явдаг ирээдүйн яруу найрагчийн дур сонирхол, уран авьяас, гоо зүй уран сайхны хүмүүжилд их чухал үүрэгтэйгээ бас давхар бодох цаг боллов шүү! Түүнийг шүүн бодоод ирэхэд, өнөөдөр хүртэл хэрэглэсээр ирсэн орчуулгын маань дадсан хэдийн хэвшил болсон энэ гуч гаруй жилийн маань арга дадал цаашид хэвээрээ хэрэглэх арга дадал уу? Уншигч олны хөгжил шаардлаганаас хоцрогдож байгааа арга болчихов уу гэж бодууштай болж ирлээв шүү! Дадсан замаараа сурсан дуугаа дуулаад явах нь амар боловч ашиг тус нь ямар байна, нөхөд орчуулагч минь? гэж бодохын хамт орчуулгаар маань гадаадын зохиол уншиж, амаар маань будаа иддэг уншигч олондоо цаад улсын яруу найраг шүлэг зохиолд байдаг аргын тухай хэлж өгвөл тус болох асан болов уу гэж европ зүгийн шүлгийн бүтэц байдлын гол зүйлээс энд дурдахыг хүснэм. Тэр европ зүгийн шүлгийн бүтэц зохиолын арга нь монголоор шүлэг бичихэд бас хэрэглэж болох бөгөөд манай шүлгийн хэлбэр байдлыг нь баяжуулахад ч нэмэр болох зүйл гэж бодном.

Хориод жилийн өмнө шүлэг бичихдээ нэг мөр шүлгийг гурван зэрэг шатлан тасалж, шинэ маягаар бичдэг нэг зохиолчоос та шүлгээ ингэж бичихдээ ямар ухаантай байна? гэж сонирхон асууваас Маяковский тэгж бичдэг шүү дээ гэж хариулсан билээ. Тэгээд цааш нь мохоон асуухад нэг мөрийг хэд таслан шатлан бичихэд шүлэг болдог юм гэхэд нь сонинд гардаг зөвлөлтийн мэдээлэх товчооны шуурхай мэдээ аваад, тэгвэл таны тэр аргаар энэ мэдээг цөмий нь шүлэг болгож орхиход тун амархан юм шив дээ, гэхэд Маяковскийн шүлгийн гаднах хэлбэрийг нүдээр үзээд шатлан цувуулсан байдал нь бичиг мэдэхгүй хүний нүдэнд ч гэсэн үзэгдэх боловч чингэж шатлан цувуулдагт орос хэлний зүйн тогтол, зөв дуудахуйн журам, орос хэлний өргөлтийн хуулийг Маяковский яруу найргийнхаа хэлбэр байдалд шинэ сонин аргаар хэрэглэсэн ухаан нь орос хэл уншин гадарлах төдийгүй идэвхгүй мэдлэгэндээ хязгаарлагдсан учир сайтар ухаарч чадахгүй, гагцхүү янагуухи хэлбэрийг нь дууриаснаар шинэ хэлбэр нээлээ гэж бодож байсан түүний нь тэр гаднах хэлбэрий нь зарим манай шүлэгчид дуриасан бололтой гэж би зарим тийм маяг хэлбэрээр мөр таслан бичсэн шүлгийг үзэхдээ боддог болж зохиогчоос нь чингэж бичсэнийхээ ухаан онолы нь асуумаар санагдаж, сэтгэлд сэв ордог боллоо.

Манайд Олег цэцний дуулал гэх мэтийн аятайхан үзэгдэх шүлгийн орчуулга бий. Гэвч олон улсын орчуулгын зарчмын үүднээс үзэхэд тийм орчуулганд цаад зохиогчийн санаа нь байхаас шүлгийн зохион байгуулалт, бүтэц нь байхгүй санаанаас бусад орчуулагчийн зохиол бөгөөд уг зохиолчид падгүй зүйл гэхэд үл болох газар үгүй.

Орчуулагчийн тэр үеийн орос хэлний мэдлэг нь утга санаагий нь ухаарахаас цаашлаагүйн учир орос шүлгийн ёс журмыг цаад зохиогчийн адил мэдэх хэмжээнд хүрээгүйн холбогдол үүнд бас байгаа хэрэг. Өнөөдөр бид яруу найргийг орчуулан монголчлоход орчин үеийн яруу найргийн орчуулганд тавьдаг шаардлагыг зуун хувиар тавих хэмжээндээ хүрсэн гэж бодох ёстой хөгжлийнхөө шатанд хэдийнээ хүрсэн байна.

Дэлхийд алдартай яруу найрагчийн уран бүтээл шүлгийг бид монгол уншигчдаа өргөн толилуулахдаа орчин үеийн боловсон улсын тэр мэт зүйлд хэрэглэдэг бүхий л аргыг нэгэн адил хэрэглэх ёстой "цээндээ" хүрлээ.

Пушкиныг орос эхээс нь монгол болгохдоо, Хейнеэг германаас монгол болгохдоо, Анте Аллигерийн Тэнгэрлэг жүжиг (оросоор Божественная комедия хэмээн орчуулжээ. Италиар Дивина комедиа хэмээмүү. Комедиа гэдэг үг нь угтаа грек хэлнээс латин хэлэнд орсон үг. Монголчилбол яг "Жүжиг" шиг үг, франц хэлнээ XIY зууны үеэс Оресм гэдэг хүн анх анх комоди хэмээн латинаас хэрэглэжээ. Орос хэлэнд XYIII зууны үед оржээ) эртний грекийн Хомерийн Илиад, Одессе зэргийн даян дэлхийд нэр гарсан шүлэглэл зохиолыг орчуулж монгол утга зохиолын санд оруулахдаа манай орчулагч нар эрдэм чадлаар олон улсын сайцуул орчуулагтай мөр зэрэгцсэн байдлаа харуулж, олон улсын нэгэн адил, бас тэдгээр нэрт шүлгийн санаанаас нь гадна хэлбэрий нь, тэгэхдээ Маяковскийн шүлгийн хэлбэрийг гагцхүү нэг мөр шүлгийг гурав дөрөв тасалсны төдий яангуухийн байдлыг харсан үзэгдэл төдийхний хэлбэрээр бус, тэдгээр зохиолын хэлбэрийн чанар зорилы нь монгол хэлэндээ яг буулгах орчуулгын эрдэм эзэмших хэрэгтэй байна.

Шүлэглэл зохиолыг монгол болгохдоо, баян элбэг үгтэй зохиолыг монгол болгохдоо маш баян монгол хэлнийхээ үгсийн сангийн эрднээс цаад зохиолын сайхан үгтэй чадал санаа эн чацуу үг хэрэглэхээс гадна, бас уг зохиогч нь цаад хэлнийхээ үгийн сангаас сонгон хэрэглэсэн үг нь судрын хэлний үг байвал, монгол судрын хэлнээс түүнтэй дүйх сайхан үг сонгон олж, номын хэлнээс хэрэглэсэн үг байвал монгол номын хэлний зохих үг шигшин шилэн сонгож хэрэглээд, бичгийн хэлний үг хэрэглэсэн байвал монгол бичгийн хэлний үг хэрэглэж, хар үг хэрэглэсэн газар мөн түүний амт санаа дүйх хар үг тэнсэн олж хэрэглээд эх зохиолын хуучин үгий нь монгол хэлнийхээ хуучин үгээр тааруулаад уншигчийнхаа үгийг баяжуулан мэдлэгий нь агуу болгохын үүднээс тайлбар зүүлт зүүх газар нь зүүн тайлбарлаж, оюуны нь амыг нээж өгөх хэрэгтэй байна. Энэ бол сайн зохиолчийн сайхан зохиолын санаагий нь монгол уншигчдаа хүртээл болгохдоо цаад уг зохиолч хүн нэрд гарсан зохиолоо бичихдээ ямар зүйлийн үг хэрэглэж, тэр сэтгэлд ургасан санаагаа илэрхийлсэн байдлы нь монгол орчуулгадаа толилуулах үүрэгтэй байна.

Шүлэг гэдэг зохиол бол бас үг найруулга нь жирийн үргэлжилсэн үгийн зохиолоос өөр тул, монгол уншигч олныхоо өмнө соёлын харицлага хүлээсэн шудрага журамт орчуулагч хүн орчин дэлхий нийтийн уран орчуулгын арга хэрэглэх үүрэгтэйгээ агшин зуурч хэмээн үл умартах аваас биеийн алжаахыг үл бодон цаг хүчин үлэмжхэн орохыг үл хэмнэн, гагцхүү сайхан зохиолыг монгол болгохдоо зэрэмдэглэхгүйг нэнд хичээж, уг эх хэлнээ тэр шүлгийг ямар хэмжээ байдалтайгаар зохиосон бол тэр бүхий л байдлыг монгол хэлэндээ бас буулгаж, уншигч олондоо тэр яруу найрагчийн сайхан зохиолын санаагий нь сайхан үгээр нэвтрүүлэхийн хамт монгол орчуулгандаа монгол сайхан яруу гоё үгийг нь бас цаад зохиолд ямар байдал хэлбэртэйгээр найруулсанчилан найруулж, шүлгийн шад гэж шүлгийн нэгэн мөрийг нэрлэдэг юм нь хэдэн үеэр бүтсэн байвал монгол орчуулганд мөн тэр үеийн тоотой яг ижил зохион байгуулалттай байх ёстой Жишээ нь, нэг шад арван үе, дараачийн шад найман үе, түүний дараачийн шад арван үе, дараах нь найман үе байвал монгол орчуулганд тэр бадаг шүлэг бас л уг эх шүлгийн бадаг шадын хэмжээтэй яг адил байх хуультай. Тэр эх шүлгийн хэмжээнээс илүү дутуу байвал орчуулагч хүн эх зохиол, цаад яруу найрагчийн зориуд хичээж тааруулсан хэмжээ хэвийг эвдэж, яруу найргийн нэг аргыг гээн хаяж, монгол уншигчдаа тэр нэг онцлогийг нь мэдэгдсэнгүй. Уран сайхны нэг хэлбэр байдлыг хаясан болно. Зураачаар жишээлбэл: ямар нэг нэртэй зураачийн зургийг хуулан буулгахдаа өнгө будгаас нь дур мэдэн хаясан лугаа адил зүйл болно.

Үеийн тоог шад бадагт нарийн тулгахад монгол хэлнээ үл болох зүйл, таарахгүй зүйл гэж байхгүй. Хүн төрөлхтний хэлний нэгэн адил хэл бөгөөд авьяас их билигт эртний их соёлын уламжлалт монгол ардын хэлний баялаг нь үнэхээр гайхан бахдамаар тул хэдэн мянган жилийн тэртээх грек, латины одоо хүртэл европ түмнийг гайхуулдаг зохиолоос эхлэн, орчин үеийн улс түмний ямар ч сайхан зохиолыг буулгахад хүний цээжинд л төрдөг ухаан санаанд л ордог бодол хүсэл, эрцэл эрмэлзэл бүхнийг баясах юманд магнай тэнийм, хорсох юманд гол харламаар илэрхийлж чадах хэл шүү. Манай ардын сайхан хэл, манай баялаг сайхан бичгийн хэл! Орчуулах эрдэм төгөлдөр орчуулагчийн авьяас дээр чадал мэдлэг боловсрол хэрэгтэй ажаам.

Үеийн тоо хэмжээгий нь андахгүй буулгахад уг эх зохиолд тэр тоо хэмжээ бүхий үеэр бүтсэн шад тутам өргөлттэй, өргөлтгүй үеийн найруулга зохион байгуулалт ямар байна гэж судлан таньж, шинжин олоод монгол хэлнээ түүний нь буулгах ёстой. Тэр үеийн зохион байгуулалт өргөлт бүхий үе, өргөлтгүй үеийн дэс дараа нь ямар байгааг танин мэдэхдээ тус тус хэмжээ нь европ зүгийн шүлэгт эртний грек, латин соёлын хүрээний бүх улс түмэнд нэгэн адил хэрэглэддэг, үүнээ монгол олондоо тэдгээрийн нэг байгуулалтын тухай би дараа бичсүгэй. Үүнд орчуулагч хүн тэдгээр шүлгийн хэмжээ найруулгыг монгол хэлнээ буулгахдаа өргөлттэй, өргөлтгүй байдал нь монгол шад дотроо цаад эх шүлгийн яг дэсээр болгоход монгол хэлний өргөлтийн байдал тохирч өгөхгүй нэг зүйлийн бэрхдэл тохиож болох газар байж болно. Чингэхэд орчуулагч хүн байвал грек, латин соёлын хүрээний улсын шүлгийн тоо хэмжлийг латин хэлний шүлэгт журам болсон аргыг хэрэглэн, өргөлтийн оронд урт эгшиг, өргөлтгүй үед ерийн эгшигт үе хэрэглэвэл цаад эх зохиолын шүлэг болгон хэрэглэсэн хэмжээний зарчим журмыг ширхэгийн зөрүүгүйгээр монгол хэлнээ буулган найруулж болох байна. Үүнд өргөлттэй үе буюу түүнтэй чанар нэг үздэг урт эгшигт үеийг энд хэвлэлийн дөхмийг бодон (-) ийм тэмдгээр тэмдэглээд, өргөлтгүй үе буюу түүнтэй чанар нэг гэж шүлэгзүйд үздэг ерийн эгшиг үеийг (x) гэж тэмдэглэн нэгэн шүлгийг эх хэлэндээ ийм үеийн зохион байгуулалттай гэж үзвэл монгол болгож орчуулах хүн түүний шад бадгийн зохион байгуулалтыг яг л тэр үеийн байдал зохиолтой адил болгон найруулж болох нь
-х-х-х-
-х-х-х-
-х-х-х-
-х-х-х-
Европ зүгийн шүлэгт үгийн сүүлийг холбох үзэгдэл бий. Монгол шүлэгт толгой холбодог байна. Монгол орчуулганд европын сүүл холбосныг толгой холбож ч болно. Тэгэхдээ эх шүлгийн сүүл холбосон журмы нь бас монгол уншигчдаа толилуулан уг яруу найргийн бас нэг арга барил нь болох тул түүнийг үзүүлж, зохиолын онцлог сониныг нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл, нэгдүгээр хоёрдугаар шад, гуравдугаар дөрөвдүгээр шад холбоцтой бол, түүний нь эвдэн өөрчилж болохгүй. Салаавчилж, нэгдүгээр гуравдугаар, хоёрдугаар дөрөвдүгээр шад холбоцтой бол түүнийг үзүүлэн холбох ёстой. Хэрэв нэгдүгээр дөрөвдүгээр шад хоёрдугаар гуравдугаар шадтай холбоцтой бол орчуулгандаа мөн нэгдүгээр дөрөдүгээр шадыг толгой, хоёрдугаар гуавдугаар шадыг толгой холбох зэргээр уг шүлгийн байдлыг үзүүлэх хэрэгтэй.

Шад дунд арван үеэр бүтсэн шад бол дөрөвдүгээр шад тавдугаар шадын хооронд цэглэж завсарлах цэглэл байдаг ёс бий. Тийм цэглэх цэглэлийг бас уудлан олж монгол орчуулгандаа яг л тэр цэглэл байдаг газар цэглэх үүрэгтэй болно.

Шүлгийг орчуулсан орчуулганд энэ мэт байдлыг анхаарч, эх зохиолын бүтэц байдлыг монгол орчуулганд тусган үзүүлэхийг оролдсон монгол орчуулга монгол орчуулга одоохондоо дээрээ өдрийн одноос цөөхөн байгаа нь яруу найргийн эдгээр онцлогийг цаад шүлэг зохиолд танихуйц сайнаар тухайн гадаад хэлийг эзэмшиж сурч чадаагүйн нэгэн зүйл, өөрийнхөө ард түмний сайхан хэлийг тийм хэмжээ зарчим хэрэглэх бүрэн бололцоотойг танихуйц сайн судлан эзэмшээгүй бас орчуулахдаа аль болох амар хялбархан биед зовлонгүйг гол болгож сурсны муу зуршил тэргүүтнээс болж ирсэн хэрэг. Одоо ардын соёл, боловсрол нийгэм тэгш сайхан болж байхад үнэхээр учраа мэдсэн, одоо цагийн соёл боловсролын цээнд хүрсэн яруу найрагч орчуулагч хүн, урьдын боловсрол нимгэн орчуулагч нарын дадсан хэвшлийг соёл өрнөсөн цагт үргэлжлүүлж болохгүй болсныг мэдэж шадын шагналд дуртай орчуулагчинцарын дур зоргоор болгож болохгүйг хэвлэлд нь "редактор" гэж харь үгээр хачирхан сүр бадруулах дуртангууд эрхлэн гаргахдаа эрхэлсэн хүний харицлага уншигч олны өмнө бий гэж шүлгийн орчуулганд орчин үеийн цаг эринд зохилдсон бөгөөд одоо цагийн олон улс, нийтийн журамлан хэрэглэдэг боловсон орчуулгын шаардлага тавьж, сайн шүлгийг саар шүлгэнцэр болгож орчуулдаг замд хориглох тэмдэг босгож, ёстой яруу найргийн авьяаст өндөр боловсролт орчуулагчдыг эрэн хайж, чадлыг нь улам нэмэгдүүлэхийг ч бодох цаг болж, эрдэм их чадалтай яруу найргийн авьяаст орчуулагч ч захаас аван замаас үргэлж байдаггүй тул хайн олж, хайрлан хүмүүжүүлж, улсын наадамд, аймаг сумын ардууд дөрвөн хэлтэй болгоноо сойдоггүй, сонгон олж сорин шилж, эрийн гурван наадамд оруулдаг айргийн тавын тоонд хүргэх гэж мэрийдэгтэй адил шүлгийн орчуулганд сэтгүүл хэвлэлийнхэн бас анхаарал тавьж, сайн зохиол гутаан орчуулахгүйг хичээгүүштэй боловсролын хэмжээнд бид хэдийн хүрээв шүү! Иймд уншигч олонд европ зүгийн шүлгийг монголоор орчуулахад ямар ямар зохион байгуулалт хэмжээ журам байдгаас гол тоймтой хэдэн зүйлийг таниулах нь шүлгийн орчуулга үзээд ямар шаардлага орчуулганд тавих ёстой вэ? гэдгээ мэдэхэд нь хэрэгтэй, бас муу орчуулгыг хаах нэг зүйл болж, нөгөө талаар монголоороо шүлэг бичих дуртай бөгөөд шүлэг найргийг сонирхох хүнд хэрэг болъюу.

Монголын Нууц Товчоог испани хэлнээ орчуулсан тухайд

Цахим Өртөөгөөс
------------------
2009/01/14, Лхагва - 18:19

Монголчуудын түүх, соёлын хосгүй бүтээл болох Монголын нууц товчоо дэлхийн олон орны хэлнээ oрчуулагдан гарсан билээ.

Гэвч дэлхийн гол хэлнүүдийн нэг болох дэлхийн 26 улсын 600-700 сая хүн ярьдаг гэгдэх испани хэлнээ өнөөг хүртэл орчуулагдаагүй байсан юм.. Испани хэл бол НҮБ-ын ажлын үндсэн 5 хэлний нэг гэдгийг бид бүгд андахгүй. Ингээд Монголын Нууц Товчоог Испани хэлнээ орчуулан гаргаад буй Монгол Улсын ГХЯ-ны газрын дарга, доктор, профессор Г.Төмөрчулуун гуайтай энэ сэдвээр хүүрнэлдсэнээ товчлон хүргэж байна.

Ярилцсан Д.Золбоо. Цахим Өртөө

- МНТ-г орчуулах болсон түүхээс товчхон дурсахгүй юу?
Миний бие 1978 онд Гавана хотын Их сургуулийг испани судлалын мэргэжлээр дүүргэсэн юм. Тэндээс хойш өнөөг хүртэл испани хэлний орчуулагчаас эхлээд /Улаанбаатарт суугаа Кубын ЭСЯ –нд/ энэ хэлтэй ямар нэг хэлбэрээр холбоотой ажиллаж ирэв. Мөн Гаванад суугаа өөрийн улсын ЭСЯ –нд хоёр ч удаа томилогдон ажиллав. Сүүлчийн томилолтын үеэр ЭСЯ –ны Зөвлөхийн албыг 2001-2004 онд 3 жил хашсан.

Нэг өдөр Сао Пауло-д/Бразил/ хотод суугаа манай өргөмжилт консул манай ЭСЯ –нд ирж өөрийн ажил байдлыг танилцуулах үеэр энэ хүнийг Монголыг Латин Америкийн орнуудад сурталчлах талаар юу хийлгэвэл зохих талаар нэлээд эргэцүүлэн бодсоны эцэст жижиг сажиг олон зүйлийн даалгавар өгөхийн оронд нэг том ажил даалгая гэж бодсон юм. Тэгээд л өөрөө МНТ-г орчуулж санхүүгийн тал дээр энэ хүний туслалцааг авбал ямар вэ гэсэн бодол төрөөд түүнд санаагаа хэлтэл тэрээр ихэд сонирхон хүлээн авсан. Тэр бол 2002 оны намар байлаа. Ингээд л МНТ-г орчуулах ажилд идэвхийлэн орсон хэрэг. Номыг орчуулахын тулд адаглаад монгол хэлээр уг номыг олох хэрэг гарав. Надад байгаагүй хэрэг. Энэ бол эхний алхам. Дараа нь МНТ-ны гадаад хэлэнд хийгдсэн орчуулгуудыг олох явдал байлаа. Энэ бүхнийг Монголд сурч байсан өөрийн охиндоо захиа бичиж олж авав. Зарим гадаад орчуулгыг ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан доктор Ц.Баатар, тэр үед Вашингтон эрдэмшинжилгээний ажил хийж байсан түүхийн шинжлэх ухааны доктор Ц.Батбаяраас, заримыг нь интернетээс олов. Өөрөөр хэлбэл орчуулгын түүхий эдийг бэлтгэхэд хагас жил хугацаа орсон юм.

МНТ-г орчуулах ажлыг эхлэхийн өмнө түүний монгол эхтэй сайтар танилцах хэрэгтэй байсан. Үүнд Ц.Дамдинсүрэн гуайн орчуулга, Ш.Гаадамба гуайн ном ихээхэн тус болсон. Дараагийн шатанд Кливс, Хан, Онон Өргөнгоо нарын англи орчуулгыг сайтар шинжлэн уншив. Мөн Рене Гроссетийн номыг франц хэл дээр нь уншив. Эцэст нь Козины орос орчуулгыг авч үзэв. Энэ бүхний эцэст испани хэлрүү орчуулахад зарим бэрхшээл гарч болох боловч энэ бол зарчмын чанартай асуудал биш юм байна гэсэн сэтгэгдэл төрж, орчуулах ажилдаа орсон юм. Ийнхүү 2003 оны 2 дугаар сараас орчуулах ажил эхэлсэн.

- Аливаа ажил өөр өөрийн гэсэн хүндрэл бэрхшээл тулгардаг таны хувьд энэ том сонгодог бүтээлийг орчуулахад гарсан бэрхшээл юу байсан бэ?
Хамгийн эхний бэрхшээл орчуулгыг түргэн бөгөөд чанартай хийх явдал байлаа. Түргэн хийх нь миний хариуцлага харин орчуулгыг редакторлах нь испани эх хэлтэй, жинхэнэ хэвлэлийн мэргэжилтнүүдийн хийх ажил байсан.

Хоёр дахь томоохон бэрхшээл нь Нууц товчоонд гардаг монголчуудын зан үйл, эрхэлдэг аж ахуй, ерөөс монголчуудын суурь амьдралын хэв загвараас үүдэлтэй үг хэллэг байсан. Иймд испани хэл дээр мал аж ахуйн ном, сурах бичиг олж унших зорилттой давхар тулгарав. Перу, Болив, Аргентин, Испанийн Кастилья мужийн түүх, мал аж ахуйн сэдэвтэй номнуудыг Хосе Мартийн нийтийн номын сангаас олж завсар зайгүй унших хэрэгтэй болсон доо. Энэ бүхнийг би ажлын цагаас гадуур, гол төлөв шөнийн цагаар хийж байсан. Тэгээд ч халуун газар өдөрт оюуны ажил хийхэд монгол хүнд бэрхшээлтэй. Нөгөө талаасаа өдрийн цагаар төвтэйгөө холбоо барих, суугаа орны албаны хүмүүстэй ярих зэргээр цаг зав олдохгүй байлаа.

Гурав дахь бэрхшээл бол Ц.Дамдинсүрэн гуайн орчуулга шүлэглэл ихтэй, уран цэцэн үгийг олноор хэрэглэсэн байх тул түүнийг испани хэл рүү яг тэр хэвээр буулгах асуудал. Иймд би утгыг нь гаргаж яруу найрагч куба залуугаараа испани шүлгийн хэв загварт оруулж байв.

Ингээд 2003 оны 12 дугаар сар гэхэд орчуулгын эхний төслийг гаргаад тэр үед Кубын ШУА-ийн Ази, Номхон далйн судлалын хүрээлэнгийн захирлаар ажиллаж байсан түүхийн шинжлэх ухааны доктор Сотолонгод редакторлох хүн олж өгөөч гэсэн хүсэлт тавьсан. Бразилийн өргөмжит консулын тухайд тэр мэргэжлийн хүн бус тул энэ ажилд түүнийг оролцуулах нь хэрэггүй юм байна гэж үзсэнээс тэр.

- Орчуулж дууссаны дараа редакторлох ариутган шүүж, олны хүртээл болгон хэвлэх гэдэг бас амаргүй ажил шүү дээ:
2004 оны 1 дүгээр сард мөнөөх доктор Сотолонго над руу утасдаж орчуулгаа Кубын Нийгмийн шинжлэх ухааны хэвлэлийн газарт аваачиж өгөхийг хүсэв. Тэнд уг хэвлэлийн газрын дарга, хэвлэлийн бодлогын хэлтсийн дарга хоёр надыг хүлээн авч уулзаад, түүнийг Кубад хэвлүүлбэл яасан бэ гэсэн асуулт тавьсан юм. Татгалзах зүйлгүй гэж би хариулав. Номыг редактороор өөрөө ажиллана гэж хэлтсийн дарга нь хэлээд мөн надад бас 3 ажилтан туслана гэв. Ингээд хянан тохиолдуулах ажил эхэлсэн бөгөөд энэ ажил бараг 5 сар үргэлжилсэн юм. Ингэж номыг орчуулах ажил дууссан бөгөөд харин номын дизайн, түүнд тавих зураг чимэглэл зэргийг кубын талд олж өгөв.

Харин хэвлэх асуудалд миний нэг ангийн дээр байсан, өдгөө Кубын соёлын сайд ихээхэн тус болсон юм. Тэр дээрээс нь хэлж өгөөгүй бол МНТ Кубад хэвлэгдээ ч билүү үгүй ч билүү гэж одоо болтол боддог юм. Мөн тэр үеэр тухайн үед манай соёлын сайд байсан А. Цанжид Кубад айлчлалаар очиход нь МНТ-г Кубад хэвлэх асуудал дээр туслаа ч гэсэн хүсэлтийг сайдаар давхар хэлүүлсэн . Гэвч кубын тал 3000 ам доллар нэхсэн хэвээрээ л байлаа. Асуудал ийм болсон тул би ГХЯ –нд хандаж туслалцаа хүссэн боловч бас бүтэл муутай. Мөн Кубад суугаа АНУ-ын ЭСЯ –ны зөвлөх, Чилийн Гадаад яамны таних хүмүүс, Мексикийн ЭСЯ зэрэг газруудад хандсан боловч бас л олигтой үр дүнгүй байлаа. Тэгж байтал миний Кубад ажиллах хугацаа ч дуусав. Ингээд нэгэнт хийсэн зүйлийг орхихгүйн тулд Монголдоо ирээд би АДМОН хэвлэлийн газарт хандвал түүний захирал Р.Энхбат туйлын уриалгахан хандаж МНТ испани хэл дээр Монголд анх хэвлэгдсэн нь тэр юм. Харин нэг өдөр миний Аргентин найз утасдаж чиний ном гарсан байна гэж надад хэлдэг юм байна. Тэгж л би миний хүчин чармайлт талаар өнгөрсөнгүй гэж бодож байсан юм. Тэрээр Кубад 10.000 хувь хэвлэгдсэн бөгөөд Аргентин, Мексик, Чили, Испанид болсон олон улсын номын яармагт гарсан байна. МНТ-г одоо Кубын номын дэлгүүрүүдээс авах гэхлээр нэгэнт олдохоо больсон гэж манай ЭСЯ –ныхан надад бичжээ.

Дараагийн удаа холбогдох тайлбаруудыг нь хийж 3 дахь удаагаа хэвлүүлэх зорилтыг миний бие тавин ажиллаж байна. Танай хуудас цахим хэлбэрээр нь тавиад олны хүртээл болгож болно шүү. Одоогоор аль болох энэ орчуулгыг олонд хүргэх санаатай байгаа юм.

- Таныг саяхан ШУА-ийн Олон улс судлалын хүрээлэнгийн профессор цол хүртсэн гэж дуулсан, байр хүргэе. Таны дараа дараагийн эрдмийн ажлын төлөвлөгөөнөөс хуваалцана уу.
Баярлалаа. Энэ бол миний эрдмийн өчүүхэн ажлыг үнэлсэн том үнэлгээ болсон гэж үзэж их баяртай байгаа. Цаашид хийхээр төлөвлөж байгаа зүйл нэлээд хэд бий. Тухайлбал Монгол Улсын дипломат албаны 100 жилийн ойд зориулж “Даяар ертөнц: Монголын геополитик, дипломат ажиллагаа” нэг сэдэвт зохиол, “Гадаад харилцааны толь”, “Олон улсын харилцааны нэр томьёоны толь” зэрэг бүтээл гаргахаар ажиллаж байна.

- Таны цаашдын эрдмийн их ажилд тань амжилт хүсье.

Испани хэл дээр буулгасан Монголын Нууц Товчоо-Татах

Үгийн мөрдөгч

Хэдэн жилийн өмнө хичээлийн завсарлагаар найзтайгаа уулзаж зогстол найз маань,
– Нээрээ чамаас нэг үг асууя. 도어락 гэж юу гэсэн үг юм бол? гэж асуулаа.

Юм л бол гар сунгадаг МУИС-ын ногоон толио дэлгэлээ. Байдаггүй шүү. Өдийд бол нэтээс эхлээд хайх байсан байх. Гэтэл тэр үед нэт байсан ч хурд нь удааныг хэлэх үү, миний тэвчээр мууг хэлэх үү нэтэд холбогдоно гэдэг их л зовлонтой байсан юм даг. За тэгээд ер нь нэтээс үг хайчих сайт нь ч нээгдээгүй, үг хайхад нэт ашиглаж болно гэж ч боддоггүй мэддэггүй явсан санагдана. Хорь гучин минут хүлээж сууж мэйлээ хальт шалгасан болдог байж билээ.

- Ямар юман дээр гарсан байна вэ?
- Мэдэхгүй. Нэг байрны танилцуулга дээр байсан гэсэн. Миний таньдаг хүн асуугаад би мэддэггүй. Тэгээд чамайг мэдэх байх гэж бодоод асууж байна.
- Эхийг нь, үгүй гэхэд өгүүлбэрийг нь, бүр ядвал холбоо үгийг нь ч болов харчихад яг ямар утгаар хэрэглэснийг нь мэдэхэд арай л дөхөм байдаг юмсан. Ялангуяа олон салаа утгатай үг ч юмуу ижил бичлэг дуудлагатай үгийн аль утга нь тохирч, аль үгийг нь хэрэглэснийг мэдэхэд арай амар болдог.

- Солонгост байдаг танил л даа. Би ирэхдээ уулзсан. Одоо мөд уулзахгүй.
- Тэгвэл их барьц муутай юм байна. Яах ч аргагүй дан үгээр нь л хайх болох нь дээ. Дараа энд тэндээс олж мэдвэл хэлж өгье.
- Тэгээрэй. Дараа уулзъя.

Багш нээрээ бид нарыг “Одоо овоо үгийн баялагтай болсон юм чинь тайлбар толь сайн ашиглаж сураарай” гэсэн. Тайлбар толиос нэг харъя байз. Бас л байдаггүй. Дутуу харчихсан юм болов уу? Ногоон толь, тайлбар толь хоёроо дахиж сөхлөө. Үнэхээр алга. Харин 도어 гэж үг байна. Гэхдээ “Би явлаа” гэсэн өгүүлбэрийг “Явлаа, би” гэх мэтээр өгүүлбэрийн гишүүний байр сольж илэрхийлэх арга гэж тайлбарласан байв. Яаж ч бодоод байрны танилцуулга дээр ийм энэ утгаар баймааргүй юм. Сурталчилгааны үгэнд нь орсон байсан юм болов уу? Ээ, бүү мэд. Уг нь энэ 도어 гэдгийн утгыг мэдчихвэл 락 нь “хөгжих цэнгэх” гэсэн утгатай ханз байж магадгүй. Солонгос хэлэнд ханзнаас бүтсэн үг их олон байдаг шүү дээ.

Эрэл мухардлаа. Амь биш заяа биш орхичих уу? Монголчууд “Эрлийг сургаар” гэдэг. Сураглаад үзье. Ингэхэд хэнээс асуух вэ? Гайгүй дотно байсан солонгос багш буцчихсан. Монгол багш нар өчнөөн цаг хичээл заадаг, зав муутай. Тэгээд бас л ногоон толь, тайлбар толиос харж өгнө. Эсвэл “Өөрөө сайн хай” гэнэ. Зарим нь шулуухан “Мэдэхгүй” гэдэг. Солонгос найзтай ч байсан болоосой. Өөр арга бодъё.

Солонгос хэлний хувьд надаас олон оймс элээсэн ахлах ангийн оюутнаас асууя. Сургуульдаа л “гавал” гэгддэг нэг залуугаас асуутал, “Харж байгаагүй үг байна. Буруу хазгай бичсэн үг юм биш биз?” гэв. Нээрээ тийм байж болох юм. Тийм бол ямар үгийг ингэж буруу бичсэн байж болох вэ? Тааж мэдэхэд хэцүү юм даа. Одоо яах вэ? Доод ангийн нэг сүрхий залуу байдаг. Түүнээс асуух уу? Дэмий байх аа. Солонгост хэдэн жил болсон ч гэсэн яриандаа л гайгүй юм байна билээ. Бас биеэ тоочихсон оюутан. Түүнээс үг асууж доошоо орохоо больё. Хааяа ингээд хөл тушчихдаг нэрэлхүү зан гэж хэцүүеэ. Орхихоос доо.

Хоёр хоногийн дараа Скай худалдааны төв орлоо. Бараа сонирхоод явж байтал нэг юм нүдэнд туслаа. Өнөөх “гайхал” чинь дүрээрээ байж байдаг байна шүү. Харин юун дээр байсан гээч. Байрны цоожны солонгос шошгон дээр байв. Хорвоо гэж сонин юм шүү. Хүсэхэд хясаад олдоогүй хэрнээ тохуурхсан юм шиг энд ингээд өөдөөс “марзайгаад” байж байдаг. Юутай ч эрснээ оллоо. Байз. Энэ чинь юу билээ? Нэг л танил байх чинь. Door lock гэсэн үгийг солонгосоор галигласан үг байсан байна шүү дээ. Юманд учир, суманд гичир. Юмны учрыг олох сайхан шүү. Дараа хашир байна аа. Онол практик, чухамдаа хичээл амьдрал хоёр хослохоороо ийм сайхан байх юм. Энэ сониноо найздаа хурдхан дуулгая.

За тэгээд тун удахгүй бас нэг үгийн араас “мөшгөж” мөрдөгч болчихоод явж байх байх даа. Хаа очиж үг эрэх дуртай нь аштай юу. Тиймгүй бол “Дургүйд хүчгүй” гэдэг биз дээ?

Сайн орчуулж чадвал дэлхий нүдээ бүлтийлгэж, чихээ дэлдийлгэх болов уу

www.tulhuur.com -oos
---------------------
2010.03.19 08:45

Гуравдугаар сарын 21-н буюу ирэх ням гаригт дэлхийн яруу найргийн өдөр тохионо. Үүнтэй холбогдуулан СГЗ, яруу найрагч Г.Мэнд- Ооёотой ярилцлаа.

-Удахгүй дэлхийн яруу найргийн өдөр болно. Монголын яруу найраг, утга зохиолын хөгжил дэлхийн утга зохиолын хөгжлийн хаана нь явж байна вэ?
-Би Монголын яруу найраг, үндэснийхээ утга зохиолын өнөөгийн төвшинг өөдрөгөөр хардаг хун. Миний ойлгож, ажиглаж, дүгнэж буйгаар Монголын яруу найраг, манай утга зохиол хүн төрөлхтөний оюун сэтгэлгээ, үгийн урлал туурвилын хөгжлийн өнөөгийн төвшинтэй эн зэрэгцэх суудалтай, Харамсалтай нь хэлний бэрхшээл, мэргэжлийн орчуулгын хөгжлийн төвшинтэй холбоотойгоор гадаад ертөнцөд танигдах явц удаахан л байна. Магадгүй манай яруу найраг сайн орчуулагдаад ирвэл дэлхий нүдээ бүлтийлгэж, чихээ дэлдийлгэх болов уу.

-Монгол найрагчдаас дэлхийн хэмжээнд бичиж байгаа найрагч гэвэл та хэнийг нэрлэх вэ?
-Түрүүчийн асуултад бараг л хариулчихлаа. Д.Данзанравжаа, В.Инжинаши, Гулираис, Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, М.Цэдэндорж, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар гээд нэлээд урт жагсаалт болно шүү. Ер нь нэг үндэсний яруу найргийг нөгөө улс үндэсний яруу найрагтай харьцуулж дээр доор нь тавих бол тийм ч зохистой үнэлэлт биш. Харин өөрийн улс үндэснийхээ оюун сэтгэлгээ, хэл соёл, дотоод ертөнцийг яруу найрагтаа хэрхэн илэрхийлж, өөрийнхөө хувь чанарыг тод томруун илэрхийлсэн тийм яруу найргийн гадаад ертөнц талархан хүлээн авна. Талархан хүлээн авч, хэвлэн нийтэлж, уншиж, бичиж байгаа явдал бол дэлхий ертөнц өнөөгийн төвшинд хүлээн зөвшөөрч байгаагийн илэрхийлэл юм даа.

-Одоо үед шүлэг бичдэггүй хүн гэж байхаа больжээ. Яруу найргийн ном ч олноор хэвлэгдэх боллоо. Үүнийг та юу гэж үзэж байна?
-Хятадад Тан Улсын үед хун болгон шахам шүлэг дуулал зохиодог байсан гэдэг. Үлдэж мөнхөрсөн нь бол Ли Бай, Дү Фү, Ван Вэй. Яагаад гэвэл энэ гурав бүхий л амьдрал хувь заяагаа зөвхөн яруу найрагт зориулж, түүний төлөө амьдарч, амь насаа яруу найрагт зольсон. Ер нь иймэрхүү түүх их бий. Манайд хүн болгон шахам шүлэг бичиж, хэвлүүлж, уншиж байгааг би муу зүйл гэж бодохгүй байна. Яруу найраг хөгжиж, өөрийн нөлөөний хүрээгээ тэлж байна гэсэн үг. Хобби маягаар ажил амьдралын дайварт бичиж байгаа нь тэгсгээд орхино, мартагдана. Амь амьдралаа зориулсан нь л үлдэнэ. Бас үүнд нэг муу тал бий. Ийм их юман дотор жинхэнэ авъяас билэг, жинхэнэ шүлэг нь анзаарагдахгүй өнгөрчих гээд байдаг. Түүнийх л анхаарах ёстой.

-Монголын зохиолчид дэлхийн яруу найргийн өдрийг угтаж ямар ажил хийж байна?
- Дэлхийн яруу найргийн өдрийг энэ жил 10 дахь удаагаа тэмдэглэж байна. Өнгөрсөн жил бид гуравдугаар сарыг үндэсний яруу найргийн cap гэж зарласан. Яруу найраг, уран бичлэгийн үзэсгэлэнгүүд нээгдэж, олон газар яруу найргийн уншлага зохиогдож байна. Манай Академийн хувьд Монголын урлагийн зөвлөлтэй хамтран "Ирж буй цаг" яруу найраг уран бичлэгийн үзэсгэлэн 14 хоногийн өмнө нээсэн.

Үзэсгэлэнгийн танхим дотроо яруу найргийн уншлага, ярилцлага зохион байгуулж байна. Богд уулын оргилд яруу найрагчдын хаврын авиралт хийдэг уламжлалтай. Өнөө жил цас мөсний байдлаас болоод арай хойшлоод байгаа. Үндэсний түүхийн музейд "Зохиолчид Оюуны язгууртнууд" нэртэй сайхан үзэсгэлэнг нээлээ. Зарим их дээд сургуулиудад яруу найргийн тухай лекц уншиж байна. Дэлхийн яруу найргийн өдрийг угтсан ажил өрнүүн л байнадаа.

-Нэгэнт дотор нь бүтээж туурвиж яваагийн хувьд Монголынхоо утга зохиол, яруу найргийн ертөнцийн өчигдөр, өнөөдөр, маргаашийг ямраар харж явдгийг тань сонирхвол?
-Монголын их утга зохиол, өчигдөр ч, өнөөдөр ч, маргааш ч хүн төрөлхтөний оюун сэтгэлний оргил байгаа газарт байсаар ирсэн байх ч болно.

-Таныг "Дэлхий ээж" дуугаа англи хэл дээр орчуулан дуулуулах гэж байгаа гэсэн. Энэ ажил тань юу болсон бэ?
-Нэлээд хэдэн жилийн өмнө хөгжмийн зохиолч Р.Энхбазар авд маань Ордосын Чингисийн онгонд бид хоёрын "Дэлхий ээж" дуу цуурайтаж байгааг надад сонин болгож ярьсан юм. Дараахан нь би Хөх хотын нэг томоохон зочид буудлын гадаах усан оргилуурын дэргэдүүр Өвөр Монгол нөхөдтэйгээ аялж явлаа л даа. Гэтэл Р.Энхбазар бид хоёрын "Ээжийн бүүвэйтэй хорвоо" дууны аялгуу сонсогдох шиг боллоо. Оргилуур оргилоход чангараад, оргилуур намдахад намсаад л байх юм. Анхаарч чагнавал Хятадаар дуулж байна.

Өвөр Монгол дүү нараас энэ юу гэж байна вэ гэж асуутал "Ээжийн бүүвэйтэй хорвоо бүүвэй" гэж дуулж байна гэдэг юм байна. Ингээд бид дуугаа дэлхий нийтийн утга агуулгатай болохыг анзаарсан хэрэг. "Дэлхий ээж" дуу зохиогдсоноос хойш 30 жил өнгөрчээ. Р.Энхбазар бид хоёр "Дэлхий ээж" дууныхаа 30 жилийн ойг тэмдэглэе гэж ярьж байгаа. Гучин жил дуулагдсаар байгаа нь, утга агуулга үзэл санаа нь хуучраагүйгээр үл барам өнөөдөр улам үнэ цэнэтэй байгаа нь биднийг баярлуулсан. Тэгээд англи хэлнээ орчуулуулсан. Удахгүй англи хэлээр дуулуулж түгээхээр ажиллаж байна. Санхүүгийн дэмжлэг олдвол "Дэлхий ээж" дуундаа нэг сайхан клип хийлгэх санаа байна. Болж өгвөл дэлхийлэг тийм клип байгаасай гэж бодож байгаа.

Б.Энхжаргал

"Эхийн сэтгэл" киноны өөр нэгэн дуу С-М

Блогийнхоо зочны хүсэлтээр энэ дууг "их яарч" тавилаа. ^^
Орчуулга нь тааруухан болсон байж магадгүй.
Сайн шүүмжлээрэй.




이 세상 살아가다 보면-하모니OST

우리가 마음 먹은 대로 이 세상 살아가다 보면
우~ 돈보다 더 귀한 게 있는 걸 알게 될 거야
사랑놀인 그다지 중요하진 않은 거야
그대가 마음 먹은 대로 이 세상 살아가다 보면
우~ 슬픔보단 기쁨이 많은 걸 알게 될 거야
인생이란 무엇을 어떻게 했는가 중요해
나나나나 나나 나나나나 나나 나나나나
얄미웁게(얄밉게) 자기가 맡은 일들을
우리가 맡은 책임을 그대가 해야 할 일을
사랑해요
어둔 밤하늘 날으는(나는) 밤 구름 아침이 되면
다시 하얗게 빛나지
새로웁게(새롭게)
그대가 마음 먹은 대로 이 세상 살아가다 보면
우~ 슬픔보단 기쁨이 많은 걸 알게 될 거야
인생이란 무엇을 어떻게 했는가 중요해
나나나나 나나 나나나나 나나 나나나나
얄미웁게(얄밉게)
자기가 맡은 일들을 우리가 맡은 책임을
그대가 해야 할 일을
사랑해요
어둔 밤하늘 날으는(나는)
밤 구름 아침이 되면 다시 하얗게 빛나지
새로웁게(새롭게)
나나나나 나나 나나나나 나나 나나나나
사랑해요


“Эхийн сэтгэл” киноны дуу - 2
Хүний амьдрал

Сэтгэл шулуудсанаараа
Сэргэлэн амьдарч чадвал
Мөнгөнөөс чухал зүйл байдгийг
Мөдхөн ойлгох болно
Хайр сэтгэлийн тоглоом
Хамгаас чухал биш ээ
Сэтгэл шулуудсанаараа
Сэргэлэн амьдарч чадвал
Уйтгар гунигаас жаргал ихийг
Удахгүй чи минь ойлгоно
Амьдралд юуг яаж хийх нь
Алсдаа их чухал шүү
Хийх ёстой ажлаа
Үүрч яваа хариуцлагаа
Өөрийн хийх ажлыг.
Хайртай шүү, үр дээ
Харанхуй тэнгэрт хөвөх
Шөнийн үүл өглөө болоход
Дахин шинээр тодордог
Сэтгэл шулуудсанаараа
Сэргэлэн амьдарч чадвал
Уйтгар гунигаас жаргал ихийг
Удахгүй чи минь ойлгоно
Амьдралд юуг яаж хийх нь
Алсдаа их чухал шүү
Хийх ёстой ажлаа
Үүрч яваа хариуцлагаа
Өөрийн хийх ажлыг.
Хайртай шүү, үр дээ
Харанхуй тэнгэрт хөвөх
Шөнийн үүл өглөө болоход
Дахин шинээр тодордог
Дахин шинээр.
Хайртай шүү

Орчуулахад анхаармаар зарим зүйл

Орлоогоос-------------
Ням, 2009 Гуравдугаар сар 01 03:48

Дэлхий нийтийн хөгжил даяаршиж, техник-технологи, шинжлэх ухааны үсрэнгүй хөгжлийг даган Монгол хэлэнд гадаад үгсийн эзлэх хувийн жин сүүлийн үед илт өсөж байгааг бид анзаарч байна. Гадны хэлнээс авч хэрэглэж буй үгс, гадаад хэлээр бичиж буй хаяг, зар сурталчилгааг анхааран үзвэл эх хэлэнд маань байгаа үгийг авч хэрэглэсэн, тухайн хэлний дуудлагаар биш, буруу авиагаар хэрэглэж байгаа зүйл нилээд байна. Өнгөрсөн зууны дунд, сүүл үед манай орчуулгын зохиолын дийлэнхийг Орос хэлээр дамжин давхар орчуулж гаргадаг байлаа.

Энэ үеэс л манайд буруу авиагаар орчуулах явдал дэлгэрсэн бололтой. Англи хэлний "blue" мэтийн үгийг дуудах [u:], "how" мэтийн үгийг дуудах [au], "know" мэтийн үгний [ou] мэтийн дуудлага Монгол хэлний [үү, өө] авиа мөн бөгөөд түүнийг Оросууд Англи зэрэг хэлнээс авахдаа өөрийнх нь хэлэнд "ө, ү" үсэг байдаггүйгээс "о, у" үсгээр тэмдэглэдгийг бид төрөлх хэлэндээ залруулалгүйгээр, тэр хэвээр нь авч буруу дуудлагатай үгс Монгол хэлэнд орж ирдэг болсон байна. Орос хэлээр дамжин орчуулсан, "ау, оу" үсгээс бүтэж байгаа үгсийн дийлэнхи нь эх хэлэндээ [ааү, өөү] гэж дуудахаар үгс байдаг.

Тухайлбал: "Brown" гэдэг нэрийг Оросууд Браун, "house"-ыг хаус, "gold"-ийг гоулд гэдгийг Англичууд [Брааүнэ, хааүс, гөөүлд] хэмээн дууддаг. Англи хэлний "show" буюу "үзүүлбэр, үзэсгэлэн, жүжиг, хөтөлбөр" гэсэн утгатай үгийг Англичууд өөрсдөө [шөөү] гэж, Америк аялагаар [шооу] гэж дууддаг. Энэ үгийг Оросууд авахдаа америк аялагаас авсан уу, эсвэл тэдний хэлэнд "ө, ү" үсэг байхгүй, бас урт эгшгийг өргөлтөөр тэмдэглэдгээс болсон уу, [шоу] хэмээн оруулсныг Монгол хэлэнд тэр чигээр нь авч, одоо манай залуус [шооудах] (шоовуудах ч гэдэг) гэдэг шинэ үгийг, огт өөр, "олуул архидах, нийлж цэнгэх" гэсэн утгаар, бараг төрөлх хэлний үг шигээ өргөн хэрэглэх болжээ. "Know-how" /хэрхэхээ мэдэх/ гэсэн хэллэгийг англиар ярьдаг улсууд [нөөү-хааү] гэдэг байтал манайхан "ноу-хау" гэж бичээд [нооу-хаау] гэж дуудах болж. Энэ нь манайд уг авиаг дамжуулах үсэг байхгүйдээ биш, Орос хэлнээс залруулагагүй авснаас болсон хэрэг. Энэ мэтээр [ө, ү] дуудлагатай Англи үгийг манайхан "о, у" үсгээр авсан жишээ маш олон. Мөн "multimedia" гэдэг үгийг болон "sub..." зэрэг дуудлагыг Оросыг дуурайн мультимедиа, "суб ..." гэж оноох нь эдгээр үгсийг эх хэлний дуудлагаас холдуулдаг. Солонгосчууд Англи хэлнээс дээр дурьдсан үг болон өнгө, өмсгөл, спорт, субъект зэрэг үгийг авахдаа [маалтмээдиа], [сааб...], [каалө], [саиз], [споот], [саабжикт] гэх мэтээр, эх хэлний дуудлагаар авсан байдаг нь маш зүйтэй зүйл.

Англи хэлнээс орчуулга хийхэд бусдыг хүндэтгэсэн "mister, sir, gentelmen, miss, missis" зэрэг үг, бас "bar" мэтийн зарим үгийг монголоор онооход хүндрэлтэй байдаг. Эдгээр үгийг нэгэнт тэр хэлнийх нь утгаар гаргах үг оноож чадахгүйгээс хойш, Оросууд шиг дуудлагаар нь галиглан, "мийстө, сээө, жээнтлмэн, мийс, мийсийз" гэж буулгах нь зөв юм болов уу гэж би санадаг. "bar" гэдэг үгийг тэр хэвээр нь бар гэж галиглавал буруу ойлгох болчих гээд байдаг тул "баар" хэмээн урт эгшгээр бичих нь зөв. Неологизм буюу шинэ үг хэллэг аль нэг хэлэнд гаднаас ч, тухайн хэлнээсээ ч орж, мартагдан хуучирч байдаг нь хэвийн л үзэгдэл боловч гадны хэлнээс энэ мэт үгсийг авахдаа тухайн хэлэнд хэрхэн дууддаг чигээр нь авбал илүү ойлгомжтой болох байх гэж би санадаг. Цахилгаан шуудан гэсэн утгатай "electronic mail" гэдгийг барууныхан "e-mail", эсвэл "email" гэж товчилдгийг манайхан "э-мэйл" биш "и-мэйл" гэж хэдийн заншжээ.

John гэдэг Англи нэрийг Оросууд өөрийн хэлнээ Джон гэж галигладаг нь Монголоор [Жооно] гэж дуудахаар үг байдаг. Энэ үгийн төгсгөлийн "н" үсэг манай хэлний үзүүрийн "н" учир ард нь эгшиг оруулж өгөхгүй бол манай уншигчид хэлний угийн "н" үсгээр дуудаж буруу авиа гаргадаг нь Монгол бичгийн их энхлэг, Англи хэлний "ng"-гээр үүсдэг авиа даруй мөн. Энэ нэрийг Монгол уншигчид маань [Жоно] гэж ч, [Жонг] гэж ч уншдаггүй, чухамхүү [Жоонг] гэж сунжруулан, төгсгөлийг нь хэлний угийн "н"-ээр уншдаг. Манай уншигчид яагаад ийнхүү сунжруулж, уртаар дуу! даж байна вэ? гэвэл уг нэрийг Англи хэлэндээ уртаар дууддагийг мэддэг болсон учраас тэр, түүнээс бидний огт мэдэхгүй үг байсан бол бид [Жоно], эсвэл [Жонг] хэмээн дуудах байсан. Тиймээс гадаад хэлнээс авч оруулах үгсийг өргөлттэй хэсэгт нь урт эгшиг хэрэглэж [Жооно] гэж, эх хэлэндээ дууддагаар буулгах нь зөв бус уу? Гадаад хэл огт мэдэхгүй монгол хүн Роберт гэдэг нэрийг [орберт] гэж унших уу, [орооберт] гэж унших уу, эсвэл [оробеерт] гэж унших болов уу?

Хэрэв унших ёстой дуудлагаар нь Рообэрт гэж бичвэл хэн ч зөв уншина. Яагаад бид "миний" гэдэг үгний эцсийн "й" үсгийг хасчихаараа [мийний] гэж уншаад байна? Бас [мийна] хэмээх тэсрэх төхөөрөмжийг ах нар "мина" гэж бичдэгийг бид [мийнэ] гэж дууддаг. Мотор гэж бичсэнээ [мотоор] гэж, II үенд орсон эгшгийг уртаар унших дүрэм хэрэв байдаг бол матар гэдэг үгийг бид [матаар] гэж унших ёстой. Донор гэдгийг [доонор] гэж, I үен дахь эгшгийг уртаар унших дүрэмтэй байдаг юм бол сонор гэж бичсэнийг [соонор] гэж унших ёстой. Үгэнд орсон ганц эгшгийг бид богиноор "цаст" гэх мэтээр дууддаг. Гэтэл "жаст" гэж бичсэнийг "жаст" гэж яагаад уншиж байна?

Монгол хэлний хичнээн урт үгэнд, хэдэн эгшиг ч орсон бай, уртаар бичээгүй л бол бүгдийг богиноор дууддаг. Биднийг оюутан байхад нэгэн явган шогийг ам дамжин ярьдаг байсан нь: "ЗХУ-д сурч байсан манай нэг оюутнаас нэгэн Орос хаанахын хүн болохыг асуухад нөгөө оюутан "Солонгос хүн" гэж худал хэлж л дээ. Гэтэл нөгөө Орос нь ойлгосонгүйд тэр залуу буруу хэлчихсэн юм болов уу гэж бодоод "Солоонгос" гэж залруултал бас ойлгосонгүй. Болохгүй болохоор нь "Соолонгос" гээд, бүр барахаа болихоор нь "Солонгоос" гээд ойлгосонгүй, Солонгосыг оросоор юу гэдэг юм бэ? гэсээр байрандаа орж ирсэн" гэдэг. Үүнтэй төстэйгээр М. Шоолоховын "Дөлгөөн Дооно" романы "Дон" хэмээн бичсэн үгийг манай дийлэнх уншигчид "Донг" гэж уншдаг. Дооно мөрнийг мэдэхгүй хүүхэд залуучуудаар уншуулбал дийлэнх нь "Донг", их сайндаа л "Доонг" хэмээн уншина.

Бас их зохиолчийн овгийг "Шолоохов, Шолохоов" хэмээн буруу унших хүмүүс ч гарч ирэх л байх. Энэ бүхэн, бид эдгээр үгсийг эх хэл дээр нь мэддэг болсноос л болж буй хэрэг. Хэрэв эс мэддэгсэн бол, жишээлбэл "мини" гэхэд орсон хоёр "и", "мотор"-ын болон "донор"-ын хоёр "о" үсгийн алийг нь уртаар дууддагийг хэн, яаж мэдэхсэн билээ? Орос хэлэнд өргөлт хэрэглэдэг, Англи хэлний ихэнхи үгийг нэгдүгээр үе дээр нь уртаар дууддаг тул эдгээр хэлнээс манайд орж ирсэн үгс нэг эгшигтэйгээрээ орж ирсэн байдаг. Жишээлбэл доктор, радио зэрэг үгсийг бид өргөлттэй газарт нь уртаар уншаад дадчихаж. Зөв дуудаж эх хэлний үг шиг болсон радио, телевизор, доктор зэрэг үгийг раадио, телевийзор, дооктор гэж бичихээ байг гэхэд сүүлийн үед орж ирэх болсон, уншигчдад төдийлэн танил биш, мөнөөх "Know-how" мэтийн гадаад үгийн өргөлттэй үеийг урт эгшгээр бичиж занших нь зөв гэж би санадаг.

Англи хэлэнд түгээмэл тохиолддог "Bess, Bessy, Bett, Betty, Donald, Hugo, Jhonson, Hudson" зэрэг нэрийг [Вээс], [Вээси], [Бээт], [Бээти], [Доонөлд], [Хьюгөү], [Жооносана], [Хаадсана] гэж уншдагийг анзаарваас өргөлттэй эгшгийг уртаар уншдаг, гийгүүлэгчийг давхраар бичсэн ч дангаар уншиж байгааг тэр чигээр нь аваагүйгээс [Доонөлд[ гэж унших нэрийг [Донаалд], [Бээт] гэхийг [Бээтит], [Хьюгөөү] гэж унших нэрийг [Хюгоо], бүр [Гюго] ч гэдэг байлаа. Жооны хүү, Хаадын хүү гэсэн утгатай "Jhonson, Hudson" гэсэн нэрний "son"-ыг галиглахдаа [сана] (эсвэл ямар үгэнд орж байгаагаас нь хамааран [соно], [сөнө]) гэж, эх хэлэндээ хэрхэн дуудаж байгаагаар бичих нь зөв. Тухайн хэлэндээ дууддаг авиаг буруу гаргасан жишээг хүн бүрийн мэддэг, Билл Клинтон, Вашингтон гэсэн хоёр нэр болон "уран" хэмээх химийн элемент дээр авъя: Бидний бичиж, уншиж заншсанаар Билл Клинтон гэж бичээд, хэрэв кирийл үсгийн дүрмээр, зөв уншвал нэрийг "Билл" хэмээн богино эгшгээр, хоёр "л"-ийг нь "ажиллах" гэхэд ордог шиг давхар "л"-ээр, овгийн хоёр богино эгшгийг мөн богиноор унших ёстой.

Бас овгонд орсон хоёр "н" үсгийг хэлний угийн "н"-ээр унших уу, үзүүрийн "н"-ээр унших уу гэдэг нь тодорхой биш учир ихэнх хүмүүс угий! н "н"-ээр уншиж эх хэлэндээ байдаггүй авиа гарган, [Клийнгтонг], эсвэл [Клингтоонг] гэж уншдаг. Энэ нэрийг Англи хэлнээ дуудах зөв авиагаар нь бичвэл Бийл Клийнэтөнө гэж буулгах ёстой. Хотын нэрийн тухайд Англиар ярьдаг хүмүүс [Вайшингтөнө] гэж, харин манайхан [Вашингтоонг] гэж уншдаг. Монгол хэлний "уран" гэдэг үгтэй яг адилхан бичдэг химийн элементийг манайхан Оросуудын бичдэг чигээр нь аваад [ураанг] гэж уншдаг нь бас л буруу дуудаж байгаа хэрэг. Оросууд энэ үгийг [ураана] гэж уншдаг. Тэгэхээр бид энэ үгний зөв дуудлагыг гаргая гэвэл! "уран" биш, "ураана" гэж бичих ёстой. Англи хэлний "h" үсгийн гаргадаг авиаг Оросууд "г" үсгээр ч, "х" үсгээр ч хэрэглэдгийг манай орчуулагчид мөн л буруу ташаа авдаг. Оросууд яагаад тэгдэг юм бэ? гэвэл эрт цагт Орос хэлний "г" үсгийг "г", "х" хоёр янзаар дууддаг байсан бөгөөд "голова, город Волгоград, говорить" зэрэг үгийг [халаваа, хоорат валхахраад, хаварийц] гэж ярих нь одоо ч Төв Орос болон Украинд байдаг.

Тэр үеийн орчуулагчид гадаад хэлнээс "h" оролцсон үгийг мөн хоёр янзаар авдаг байсан нь одоо ч хэвээр байгаа тул Хээнри, Хаари гэдэг нэрийг Оросууд Генри, Гарри гэж буулгадаг. Иймээс "h" үсгийг манайх "х" үсгээр авах нь зөв. Энэ авиаг Буриад хэлэнд "h" үсгээр, Монгол бичигт "Буддха" гэхэд "д"-гийн ард ордог үсгээр тэмдэглэж, Кирийл бичигт "Лхагва", "Лхас" мэтийн "х" шиг маш бүдэгхэн дууддаг байтал манайхан Пхеньян зэрэг үгийг уншихдаа "х" үсгийг Кирийл цагаан толгойн "х" авиагаар дууддагаас Солонгос хэлэндээ байдаггүй [Пихэньяанг] гэсэн үг үүсгэчихээд байгаа. Энэтхэгийн нийслэл "Delhi"-г манайхан [Деелий] гэж уншдаг бол Энэтхэгчүүд өөрсдөө [delhi:] гэж, Англи хэлний "h" үсгийн бүдэг ав! иагаар, төгсгөлд нь уртаар дууддаг. Орос хэлний "ж, ч, ш, з" зэрэг үсгийг дуудах авиа манай хэлэнд огт байдаггүй, шуугиант авиа байдаг. Харин манай "ш" үсгийг дуудах авиаг Оросууд [щ], "ж" үсгийг дуудах авиаг [дж], "з" үсгийг дуудах авиаг [дз] гэж тус тус тэмдэглэдгийг бид мэдэх боловч энэ талаар эрдэмтэн мэргэд л гэхээс олон нийт яагаад ч юм ярьдаггүй.

Нэгэнт хоёр үсгээс бүтэж байгаа тул Орос хэл мэдэхгүй манай уншигчид түүнийг [дэжэ], [дэзэ] хэмээн уншдаг бөгөөд, саяхан болтол худалдаанд байдаг байсан "Алимны джем" хэмээх чанамалыг манайхан [Алимны дэжээм] гэж уншдаг байлаа. Хожим, Орос хэл сурч байхдаа энэ нь монголоор жээм гээд биччихэд л зөв дуудах үг байсныг олж мэдсэн. Мөн, Орос хэлний албан ёсны сургалттай байсан тэр үед манай зээр гэдэг үгийг Оросууд "дзерен" гэж бичсэнийг учир мэдэхгүй, хөдөөний хүүхэд бид [дэзээрэн] хэмээн дууддаг байснаа санаж байна. Харин Англи хэлний "J" үсгийг дуудах авиа манай [Ж] авиа мөн тул түүнийг цаашид "ж" үсгээр тэмдэглэж, хэлний үзүүрийн "н" орсон тохиолдол бүрийд ард нь зохих эгшгийг оруулж хэрэглэж байх нь зөв санагддаг. Жишээ нь, "Peterson" гэх нэрийг би англичууд дууддагаар нь "Пийтөөсана" гэх нь зөв. Маастер төлөвлөгөө, директор лавлах гэх мэтээр их ярьж, бичих болж. Төлөвлөгөөний тухайд маастер гэдгийг ерөнхий гэвэл болмоор. Энэ маягаараа бол удалгүй "Улаанбаатар сийтийн маастер палаанг" гэж, мөртөө "палаанг" гэдгийн "н"-ийг угийн [нг]-ээр дуудан ярих бололтой.

Директор гэдэг үгийг Орос хэлний тайлбар толиноос харвал "Үйлдвэр албан газар, эсвэл сургалтын байгууллагын удирдагч" гэж, харин Англи хэлний толиос харвал "1. Чиглүүлж байгаа хүн буюу зүйлс, 2. Компани эсвэл корпорацийн харилцааг удирдах, эсвэл хяналт тавихаар сонгосон нэг буюу бүлэг хүн, 3. Театр, кино, зурагт болон радиогийн бүтээлийг даргалагч, зохиолыг хэлмэрчлэгч хүн, 4. Дамжуулагч, 5. Мэдээжийн зохион байгуулалттай бүлгийн удирдагч, эсвэл мээнэжэр гэж байгаа нь Монгол хэлний удирдан чиглүүлэгч буюу "Сартваахи" гэдэг үгтэй утга даруй дүйнэ. Монгол хэлний идэвхигүй хэвийн нөхцлийг гадаад хэлнийхээс ялгаж хэрэглэх асуудал нилээд чухал байна. Жишээлбэл, Англи, Орос зэрэг хэлэнд "The book written by me" /миний бичсэн ном/, "the product made by our company" /манай компаний бүтээгдэхүүн/, "книга, подаренная другом" /найзын минь бэлэглэсэн ном/, "трава, примятая ногами" /гишгэсэн ногоо/ гэх мэтээр тухайн үйл хөдлөлд өртөж байгаа зүйлийг голчилсон хэллэг нилээд бий.

Ийм хэллэгийг монголчлохдоо өөрийн хэлний онцлогийг бодолцолгүй үгчлэн орчуулдгаас "надаар бичигдсэн ном", "манай компаниар хийгдсэн бараа", "найзаар минь бэлэглэгдсэн ном", "хөлөөр гишгэгдсэн ногоо" зэргээр орчуулж ярьдаг болсон бөгөөд тэр нь монголшиж: "УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох, машин алдагдах, хууль батлагдах, ял шийтгэгдэх, баримт тогтоогдох" мэтийн үгс манай хэлэнд орж ирж хэвшсэн нь залруулах зүйлийн нэг яах аргагүй мөн. "Тэмдэглэлийг мөрдөн байцаагч уншиж сонсгов" гэсэн санаа бүхий "Протокол прочитан следователем и прослушан мною" гэсэн үгүүлбэрийг "Тэмдэглэл мөрдөн байцаагчаар уншигдаж, надад сонсогдов" үгчилбэл ойлгомжгүй хэллэг болно. Гэмт хэрэгт сэжиглэж буй хүнийг байцаахын өмнө барууныхан: "Таны яриаг тэмдэглэж авах бөгөөд түүнийг хожим таны эсрэг ашиглаж болзошгүйг урьдчилан сануулъя" гэж байнга анхааруулдаг. Үүнийг Англиар "I must warn you that your words will be taken down, and may be used against you" гэснийг орчуулагч Б. Халиун "Таны үг бүр тэмдэглэгдэх бөгөөд таны эсрэг ашиглагдаж болно гэдгийг сануулъя" гэсэн нь хүн тэмдэглэж аваад ашиглах биш, яриа өөрөө тэмдэглэгдээд, өөрөө ашиглагддаг мэт сонстоно.

Орон судлалын тухай мэдлэг буюу эх хэлний өвөрмөц бүтэц, хүмүүсийн сэтгэхүйн онцлогийг мэдэхгүйгээс үгчлэн, буруу утгаар орчуулж байгаа зүйл нилээд тохиолдох болсон байна. Манай "тэнгэрийн заадсыг" Англиар "Milky Way", Оросоор "Млечный путь" хэмээн нэрлэдэг. Энэ хоёр хэлнээс үгчлэн "Сүүн зам" гэвэл Монгол хүн "сүүгээ зам таттал асгасныг" хэлж байна гэж ухна. Мөн тэнгэрийн заадсыг үгчлэн "Sky border", эсвэл "Грань неба" гэвэл гадаад хүмүүс ойлгохгүй. ТV-9 сувгаар гарсан "Хөөрхөн төрөх албагүй" хэмээх Орос кинонд "...тэнгэрийн оронд га! рч, сүүн замд хүрнэ..." гэж байгаа дуулдсан. Үүнийг хичнээн үзэгч "тэнгэрийн заадас" гэж ухаарсан бол? Мөн л зурагтаар гарч байсан "Цагаан алт" гэдэг кинонд 1 баатар нь буудуулж үхсэн хүнийг хараад "Бэлэн болчихож" гэж байсан. Орос хэлний "готов" гэдэг нь "бэлэн" гэдгээс гадна "готово" гэвэл "бүх юм өнгөрсөн, дууссан" гэсэн санааг агуулдаг. Юрий Дольд-Михайликийн "Ганц дайчин ганцаардахгүй" номонд " - Готов! - бросил он кому-то из партизан. В голову!" гэснийг "Үхчихэж!, Толгойд нь оночихож! хэмээн тэрээр партизануудын нэгэнд хэлэв" гэвэл монгол уншигч ойлголоо. Тэрнээс биш дээрхи маягаар үгчилбэл: "Бэлэн болчихож гэж тэрээр партизануудын нэгэнд хаяв. Толгой руу!." гэвэл үүнийг хэн, юу гэж ойлгох вэ? Юу орчуулж байгаагаас хамааран, тухайн хэлний үгийг огт өөр үгээр орчуулах тохиолдол ч байдаг.

Жишээлбэл, нийтийн тээврийн жолооч донсолгоход Оросууд "Картошки возишь что ли?" /Төмс ачиж ява юм уу хаашаа юм чи?/, Харин манайхан "Мах ачиж яваа юм уу чи?" гэж гэдэг. Тэгэхээр энэ хэллэгийг Монгол ахуйд бууж, Монгол хүн ойлгохоор орчуулахын тулд Орос хэлний "төмс" гэдэг үгийг "мах" хэмээн орчуулахад хүрнэ. "После дождичка в четверг" гэдгийг "нар баруунаас гарахад" гэж орчуулалгүйгээр, "борооны дараагийн Пүрэв гарагт" гэвэл хэзээ ч биелэхгүй зүйлийг хэлж байна гэж нэг ч Монгол хүн ойлгохгүй. Ерөөс маш хайхрамжгүй орчуулсан зүйл нилээд байна. А. К. Доойлийн "A study in scarlet" /Час улаан судалбар зураг/ туужийг Б. Халиун дээр дурьдсан орчуулгадаа тод улаан, час улаан гэсэн утга бүхий "scarlet" гэдэг үгийг "улаан" гэж авсан ч "судалбар зураг" гэсэн утгаар орсон "a study" гэдэг үгийг "мөрдлөг" болгон, эх хэлэндээ байхгүй "зурвас" гэдэг үгийг өөрөө нэмэн, "Улаан зурвасын мөрдлөг" гэж орчуулжээ. Мөн туужид "The coyote skulks among the scrub, the buzzard flaps heavily through the air, and the clumsy grizzly bear lumbers through the dark ravines, and picks up such sustenance as it can amongst the rocks. These are the sole dwellers in the wilderness." гэснийг орчуулбал: "Бутан дундуур цөлийн чоно гүйлдэж, хааяа нэг сар шувуу агаар зүсэн нисэж, нүцгэн хадан дотроос идэх юм хайсан саарал баавгай эв хавгүй дайвалзан алхахаас өөр амьтангүй. Зэлүүд хоосон энэ нутагт байдаг амьд амьтад ингээд л болох нь тэр." гэхэд болно.

Гэтэл нуугдах, муу санаа гарган отох зэрэг утгатай "skulk" гэдэг үгийг гавлын яс гэсэн утгатай "skull" гэдэг үгтэй андуурч, дээрхи орчуулгад; "Бут сөөг дунд чонын гавал хөглөрч, элээ агаарт далавчаа хүнд дэвэх бөгөөд хар баавгай харанхуй хавцлуудын дундуур гэлдрэн чулуун дундаас хүртэж болох тэжээлийг түүн алхална. Эдгээр нь зэрлэг талд тэнүүчлэгч цорын ганц амьтад байв." гэж орчуулжээ . Энэ үгүүлбэрийн "coyote" буюу "цөлийн чоныг"орчуулагч Чинбат "гүрвэл" гэж орчуулсан бий . "When morning broke, a scene of marvellous though savage beauty lay before them. In every direction the great snow capped peaks hemmed them in, peeping over each other's shoulders to the far horizon. So steep were the rocky banks on either side of them that the larch and the pine seemed to be suspended over their heads, and to need only a gust of wind to come hurtling down upon them. ... Even as they passed, a great rock came thundering down with a hoarse rattle which woke the echoes in the silent gorges, and startled the weary horses into a gallop." гэснийг Б. Халиун "Өглөө болоход зэрлэг боловч гайхамшигтай байгалийн үзэсгэлэн тэдний өмнө дэлгэгдлээ.

Эргэн тойронг цасан оргилтой аварга уулс бүсэлж, хажуу хажуугаасаа цухалзан алс тэнгэрийн хаяанд шингэх аж. Тэдний хоёр тал дахь чулуун овоонууд аймшигтай эгц бөгөөд үхэр чулуунууд тэдний толгой дээр дүүжлэгдэж, салхи үлээхэд л нурахаар санагдаж байв. ... Бүр тэднийг өнгөрч байхад том чулуу ширүүн түчигнээнтэй нуран ирж, ядарсан морьдыг давхихад хүргэв." гэж орчуулжээ. Үүнийг Монгол руу найруулан буулгавал: "Үүр цайх үеэр тэдний нүдэнд зэлүүд нутгийн гоёмсог үзэмж дурайн тодров. Эргэн тойронд сүндэрлэх мөнх цаст өндөр оргилууд тэртээ алсыг харахаар бие биенийхээ мөрөн дээгүүр өнгийн харах мэт үзэгдэнэ. Уулсын, хад чулуу болсон бэлд ургасан нарс, шинэс модод зүүчихсэн юм шиг санагдаж, түүгээр явагсдын толгой дээр ганцхан ширүүн салхинд мултран уначих нь уу гэмээр цавчим аж. ... Тэднийг хөндий дээгүүр явж байх үед тэр хавиас нэг том чулуу ховхорч, ангал хад руу дуу хадаан унахад ядарсан морьд үргэн ухасхийв." гэсэн үгүүлбэр болно. Англи хэлнээ та, чи хэмээх утгатай "you" гэдэг үгийг манай орчуулагчид хэнд хамаарч байгааг харгалзалгүйгээр дан "та", эсвэл "чи" хэмээн орчуулваас ойр дотны хүмүүс бие биенээ "та" гэчих гээд байх буюу хүндэлбэл зохих хүмүүсээ "чи" гэчих гээд байдаг. Оросууд дотны хүмүүсдээ "чи" хэмээх утгатай "ты" гэдэг үгээр ханддагийг Монгол хэлнээ орчуулахдаа аав, ээж, ах, эгчийн тухайд "Та" хэмээн буулгадаг.

Англи "you"-г ч мөн хэнийг дуудаж байгаагаас нь шалтгаалан ингэж оноож орчуулах нь зүйтэй. Дунд сургуулийн газарзүйн хичээлээр "ойрхи дорнодын улс" гээд манайхаас баруун зүгт орших улсыг үзээд байхыг хүүхдүүд бид яагаад тэгдэг юм бол гэж өөр хоорондоо гайхан ярилцдаг байснаа санаж байна. Хожим Баруун Европын орнуудын дорно зүгт байдаг улсуудыг Оросууд Англи хэлнээс, тэдний нэрлэдэгээр, тэр чигт нь авсныг манайхан мөн л ингэж нэрлэж заншсаныг мэдсэн билээ. Орос, манай хоёрын хувьд ойрхи болон алс дорно гэвэл огт өөр улс байдаг тул залруулж орчуулах нь зөв байсан байж таарна. Европын улсууд овог, нэрээ бичихдээ нэр, эцгийн нэр, овог гэсэн дарааллаар бичдэг. Жишээлбэл, Александр Сергеевич Пушкин, Михаил Александрович Шолохов гэсэн нэрийг Монголоор Пуушкин овогт Сергейгийн хүү Алексаандр, Шоолохов овогт Алексаандрын Михаил гэж бичвэл зохилтой. Манайхан үүнийг ялгаж салгаж ойлгуулдаггүйгээс, тэр үед ургийн овгоо хэрэглэдэггүй байснаас, бидний үеийнхнийг ЗХУ-д сурч байхад Оросууд өөрийнхээрээ ойлгон, эцгийн нэрээр дуудаж, Дорж овогтой Болд гэдэг хүнийг "Доржийн Б" гэж заншсан байдаг байлаа. Англи хэлтэй улсууд захидал зэргийг бичихдээ хүний нэр, овогноос эхлэн хаяг, хот, улсыг "Рообэрт Жооносана.

Худалдааны зуучлагч. 34/27 тоот. Лийтл Жоорж гудамж. Төвийн дүүрэг. Индианапоолис хот. Индиана муж улс. АНУ." бичдэг бол Монголоор "Монгол улс. Хэнтий аймаг. Өндөрхаан хотын Номын дэлгүүрийн эрхлэгч, Боржигон овогт Доржийн Болд" гэж бичдэг. Монгол хэлний зарим нэр томъёог оноохдоо уг нэр гадаад хэлэнд хэрхэн буухыг бас бодолцмоор надад санагдана. Бидний сайн мэдэх МҮОН-ийн телевиз лоогоон дээрээ нэрээ Англиар "MNВ" гэж товчилсон харагддаг. Тэгэхээр энэ чигт нь орчуулбал Монгол орныг мэддэггүй харь хүмүүс "олон нийтийн" буюу "рublic" гэдэг тодорхойлолт байхгүйгээр "Монголын үндэсний нэвтрүүлэгч" гэж ойлгоно. Нийслэлийн засаг даргын тамгын газрын үүдэнд буй "The governor's office of Ulaanbaatar city the capital of Mongolia" гэсэн хаягийг Монгол руу буулгавал "Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотын засаг даргын тамгын газар" гэж, "The presidium of the Ulaanbaatar citizens representatives khural (city council)" гэснийг Монгол руу буулгавал "Улаанбаатарын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчид (хотын зөвлөл)" гэж буухаар байгаа нь түүний яг дэргэд нь бичсэн, эх хэлэндээ бидний нэрлэдэг нэрнээс зөрж байна. Нийслэлийг Англиар "capital" гэхээс гадна "metropolis" гээд нийслэлд хамаарах зүйлийг "metropolitan" гэдэг.

Энэ үгээр оноовол илүү дөхүү буух бус уу? Гадаад хэлнээс бусдаасаа илүү сайн орчуулдаг байх даа гэж бодож явдаг "Eagle TV"-ийн мэдээллийн хөтөлбөрөөр нэгэнтээ "Лондоны метрополитан цагдаагийн газар..." гэж ярьж байхыг сонсоод арай ч дээ гэж бодсон. "The metropolitan governor's office of Mongolia" гэсэн байсан бол "Метрополитан засаг даргын тамгын газар" гэж орчуулах байсан байх даа. Мөн "Шүүхийн шинжилгээний үндэсний төв" гэсэн нэрийг Англи руу энэ чигт нь буулгавал "The national centre of the court examination" гэж, харин Орос руу буулгавал "Национальный центр судебных исследований" гэж тус тус орчуулна. Орос дээрээ ойлгомжтой сонстож байгаа нь "судебный" гэдэг үгийг ойлгосноос тэр. Хэрэв гадаад хэлтэй холболгүйгээр ойлговол шүүх гэдэг үгний нэг утга шүүн таслах ажиллагаа мөн ч бидний ойлгуулах гэсэн, энд байвал зохих "forensic" буюу "криминалистикийн" гэдэг ухагдахуун Англи хэлээр ч, Монгол хэлээр ч бидэнд буухгүй байна. Хэрэв "forensic" гэдэг үгийг тайлбар тольноос харвал: "1. Хуулийн асуудал, цагдаагийн мөрдөн байцаалтад туслахаар хийж буй шинжлэх ухаанлаг судалгаанд хамаарах, 2. шүүн таслах, эсвэл хуульд ашиглах буюу холбогдох" гэж; харин "криминалистик" үг: "Гэмт хэрэгт холбогдолтой объект, эд зүйлс" гэсэн буюу адил утгатай байгаа. Тэгэхээр Оросууд "судебный" буюу "шүүн таслах ажиллагааны, хууль зүйн" гэж төрөлх хэлээрээ, "криминалистический" буюу криминалистикийн гэж гадаад хэлнээс үүсэн орж ирсэн үгээр нэрлэдгийг манай ядуу орчуулагчид "шүүхийн" гэж өрөөсгөл утгаар орчуулснаас ийнхүү эх хэлний утгаасаа холджээ.

Монгол хэлний онцлог болон ахуйтай холбоотой, мөн л Орон судлалд хамаарах, өөр ямар ч хэлэнд буухааргүй зарим хэллэг байдаг болов уу гэж би санадаг. Манайхны "За тэгээд тарган тавтай зусаж байна уу?" хэмээх мэндчилгээг "And well, do you spent the summer well?" гэх буюу "Ну как вы там, хорошо ли ваша летовка?" гэх мэтээр орчуулбал утга алдахгүй бууна. Түүнээс яг байгаа үгээр нь "And well, do you spent the summer comfortablу and fatly?" гэх буюу "Ну как вы там, уютно ли, толсто ли летуете?" гэх мэтээр үгчлэн орчуулбал уг хэлээр ярьдаг хүмүүс огт ойлгохгүй, уурлан хүлээж авахаар хэллэг болно. Сонирхогч миний нүдээр харахад иймэрхүү зүйлийг анзаарч байхад мэргэжлийн орчуулагч нарт мөн ч их юм байдаг байхдаа гэж, хэдий тийм боловч, бас ч нэмэр болох болов уу хэмээн, санаанд орсон зүйлээ чадан ядан буулгав. Авах гээхийг уншигч таны мэргэн оюун мэдсү.

Батчулууны Жаргалсайхан