Хар мянга гэж хэдэн мянга вэ?

Даяар Монгол-оос
-------------------------------
2006 оны 12-р сарын 03, Ням гариг, 08:50

... Гучин зургаатын тайлбар толь”-д 21 оронтой тоо (цаглашгүй), “Мэргэд гарахын орон”-д бүр 67 хүртэл оронтой тоог (сэтгэшгүй) нэг бүрчлэн нэрлэсэн нь дээд амжилт болохоор үзүүлэлт.
Хэл шинжлэлийн ухааны доктор Мягмарын Саруул-Эрдэнэ ( msaruule@indiana.edu Энэ и-мэйл хаягийг спамнаас хамгаалж байгаа бөгөөд үзэхийн тулд JavaScript идэвхтэй байх хэрэгтэй. )

Тооны нэрийн талаар товчхон

Аливаа хэлний үгсийг аймаглахад бүрэлдэхүүнээрээ цөөн боловч хэрэгцээгээрээ машид чухал тооны нэрс бараг бүх хэлэнд бие даасан аймаг болон бүртгэгддэг. Гэвч тооны нэрийн байдал хэл бүрт адил биш ээ.

Андаман арлын хэлнүүдэд нэг, хоёр гэдгээс өөр тооны нэр үгүй. Арав хүртэлх тооны нэрийг үзүүлэхдээ тэд хуруугаараа илэрхийлэх бөгөөд арваас дээш бол “бүх” гэсэн ганц тооны нэр хэрэглэнэ. Австралийн зарим хэлэнд гурваас дээш тооны нэр байхгүй, “долоо” гэж хэлмээр бол “хос-хос-хос-нэг” гэж ярьдаг байна. Бразилийн Индиануудын нэгэн хэлэнд таваас дээш тоо үгүй. Зарим омгийн хэлэнд арав хүртэлх тооны нэрс нь гарын хуруунуудын нэртэй тохирдгийг анх гараар тоолж сурсан балар эртний үеийн гэрч гэлтэй. Тооны нэрний ийм хязгаарлагдмал чанар иргэншлээс ангид омгуудын хэлэнд л тохиолддог. Сонирхолтой нь Ром тоог тэмдэглэх аргад энэ уламжлалын ул мөр хоцорчээ. Ромоор I, II, III, мөн эхэн үедээ дөрвийг IIII хэмээн тэмдэглэдэг байсан нь бүгд хурууны тэмдэг мөн. V тоо харин гарын алга, X бол хоёр гарыг зөрүүлсэн дохио билээ.

Өнөөгийн соёлт улсын хэлнүүдэд мэдээж арав байтугай тоог адил тэгш хэлж чадах боловч хамгийн дээд тал нь хэдэн оронтой тоог хэлж байгаагаараа улс үндэстнүүдийн тоозүйн сэтгэлгээ ялгагдана. Монгол хэлний тухайд гэвэл “Гучин зургаатын тайлбар толь”-д 21 оронтой тоо (цаглашгүй), “Мэргэд гарахын орон”-д бүр 67 хүртэл оронтой тоог (сэтгэшгүй) нэг бүрчлэн нэрлэсэн нь дээд амжилт болохоор үзүүлэлт. Ер нь зөвхөн тооны нэр төдийгүй Монгол хэлний эртний уламжлалт төв хөвч (косинус), өлгүү хөвч (синус), өлгүү шахах хямцаа (тангенс), төв шахах хямцаа (котангенс) гэх мэт нэр томьёо Монголчуудыг эртнээс нааш тоозүйн өндөр боловсролтой байсныг батална.

Бүр 18-р зуунд бид ийн 67 хүртэл оронтой тоог нэрлэчихсэн, сая, живаа, дүнчүүр, тэрбум зэрэг тоог төвөггүй ялган хэрэглэдэг болсон байхад АНУ-ын Конгресс саяхан “billion” (тэрбум) хэмээх тоог “million”-той (сая) андуурагдаад байна хэмээн хориглохоор хэлэлцэж байв. Хуулийн энэ төслийг дэмжигчид “billion”-ы оронд “thousand million” (мянган сая) гэдэг нэр өргөж байжээ.

Манай 67 оронтой тоог нэрлэх “сэтгэшгүй”-г давах нэгэн тооны нэр англи хэлэнд саяхан бий болсон нь нэгийн ард зуун тэгтэй тоог илэрхийлэх “Googol” (гүүгол) хэмээх үг юм. Нэгэн алдарт тоозүйчийн бяцхан ач нь “–иллион” –оор төгссөн олон оронтой тоонуудыг хэлж байгаад дуусахаар нь тийн бувтнасныг тоо болгосон нь энэ. Нэгийн ард 101 оронтой тоог монголоор нэрлээд дээд амжилт тогтоож болох л юм, гэвч амжилт нь бус хэрэглээ нь чухал юм даа. Хэн ч хэрэглэхгүй тооны нэр бүтээгээд яах ч билээ.

Үндсэн тооны нэрс, ялангуяа нэгээс арав хүртэлх тоо хэлний хөгжлийн хамгийн эрт үед үүссэн байдаг учир аливаа төрөл хэлнүүдийн гарлыг батлахад найдвартай жишээ болдог. Энэдхэг-Европ хэлнүүдэд “долоо”-г хэрхэн хэлж байгааг үзэхэд л; Латинд сэптэм (9 сарыг Сэптэмбэр гэдэг нь үнэндээ 7 сар гэсэн үг), Германд сиэбэн, Слав хэлтнүүдэд седмь, Ирландад сиэхт, Грэкт хэпта, Персид хафт хэмээх нь бүгд нэг гаралтай болно. Номхон далайгаар тархсан Полинезийн хэлнүүд дэх “долоо” гэвэл; Мадагаскарын Малагаш хэлэнд фиту, Суматрад питу, Самаод фиту, Шинэ Зеландын Маорид виту, Тахитид хиту, Хавайд хику байна. Харин Алтай хэлнүүдийн үндсэн тооны нэрс хоорондоо эрс ялгаатай байдаг бөгөөд Алтай хэлний онолыг эсэргүүцэгчид ихэвчлэн энэ жишээг дурдан Монгол, Түрэг, Манж хэлнүүдийг нэг гаралтай биш хэмээдэг. Тухайлбал Монгол “долоо”, Түрэг “еди (зарим түрэг хэлнүүдэд жэти)” хоёрыг яаж ч холбох аргагүй.

Гэвч түрэг хэлний зарим тооны нэр Монголд тэр чигээрээ биш гэхэд утга багавтар шилжин байсаар байна. Түрэг хэлнүүдэд нэгийг бир хэмээнэ. Монгол хэлний бүри буюу "бүр" гэсэн үг нь (хүн бүр гэвэл хүн нэг бүр гэсэн утгатай) утга, хэлбэрээс гадна хэлзүйн хувиллаараа түрэгийн “бир - нэг” – тэй тун ойролцоо болохыг баталъя. Эртний Монгол хэлнээ зөвхөн тооны нэрийн араас ордог -мусун/мүсүн хэмээх дагавар бий. Нэг + мүсүн = нэгмөсөн, хоёр + мусун = хоймсон, гурав + мусун = гурамсан, дөрөв + мүсүн = дөрөмсөн гэх мэт. Мөн жирин + мүсүн = жирэмсэн хэмээн үүсэх ба жири гэдэг нь ямар тооны нэр болохыг хойно өгүүлсү. Тооны нэрийн араас ордог энэ дагавар “бүр” – ийн араас орж “бүрмөсөн” хэмээх үг үүсгэсэн нь уг үгийг үнэн хэрэгтээ тооны нэр болохыг батлах агаад “бүрмөсөн” нь “нэгмөсөн”-тэй ойролцоо утгатай байгаа нь “нэг” хэмээх утгатай болохыг харуулна. Ах дүү гурван мэргэн хүүгийн адилаар таахад “бүр” нь тооны нэр агаад “нэг” гэсэн утгатай юм бол түрэг хэлний “бир” л байлгүй дээ.

“Хоёр”-ыг түргээр ики гэнэ. Монгол хэлний ихэр гэдэг үгт уг язгуур бий. Мөн морин хуурыг Баруун Монголд икэл гэдгийг хоёр чавхдасаар нь төлөөлүүлэн нэрлэсэн үг хэмээн сэтгэнэ. Баруун Монголд “орой”-г асган (акшам), “халбага”-ыг хашига (кашик) гэх мэтээр түрэг үг их хэрэглэдэг. Харин морин хуурч Пүрэвхүү икэл бол “эк кэл” гэж маргадаг юм.

“Гурав”-ыг түргээр “үч” гэнэ. Ялла хэмээх Азербайжан (түрэгийн нэг томоохон салбар) хамтлагийн Монголд хамгийн алдаршсан дуунд “Үч кудук – три колодца” гэж дуулдаг. Үч нь “гурав”, кудук нь “худаг” гэхээр Монголтой их төстэй. Харин “үч”-ийг “гуч” гэсэн тооны нэрийн сүүлийн хэсэг байж болно гэж л холбохгүй бол өөр ул мөр үгүй. Түрэгийн дөрт харин “дөрөв”-тэй дүйнэ. Үүнээс бусад тооны нэрс (“БИН – МИНга”-ыг эс тооцвол) энэ хоёр хэлэнд ердөө дүйцэхгүй нь Алтай хэлшинжлэл дэх нэг томоохон оньсогын нэг билээ.

Өмнө “жирэмсэн” хэмээх үгийн язгуур “жири” нь тооны нэр хэмээн дурдаад өнгөрснөө тодотгоё. Эртний Монгол хэлнээ “кояр – жирин” гэсэн тооны нэрс адил утгаар, өөр өөр хүйсэнд хэрэглэгддэг байсны ул мөр Монголын Нууц Товчоонд тодорхой үлджээ. Тухайлбал “Торголжинну көүн Дува сокор, Добун мэргэн кояр бүлээ”, “Кояр көүн төрэүлби” гэх мэтээр эрэгтэй хүмүүсийн тухайд өгүүлсэн бол “Орбай, Сокотай жирин хатун өгүлэрүн”, “Бөртэ үжин, Хуагчин жирин” гэх мэтээр эм хүйсэнд бичсэн байна. Тэгэхээр жирэмсэн нь “хоёр, давхар эм” гэсэн үг аж. Жир язгуур жирэм, жич гэсэн үгнүүдэд мөн буй. Жич гэсэн үгийг задалбал “жир + чи” болох ба жир нь хоёр, -чи нь “дугаар” гэсэн утгатай дагавар бөгөөд нийлээд “хоёрдугаар” гэсэн үг болж байна. Энэхүү дэс тооны -чи/жи дагавар одоо ч түрэг хэлнүүдэд идэвхтэй хэрэглэгдсээр байгаа. Сонирхолтой нь 13-р зууны Муккадимат Ал Адаб гэдэг олон хэлний тольд табунчи (тавдугаар), жиргунчи (зургадугаар) гэх мэтээр мөнөөх дэс тооны залгаврыг хэрэглэсэн байдаг. Монгол хэлний ач, гуч, дөч, тач гэсэн үр хойчсыг заасан үгсийн эртний хэлбэр а - чи, гу - чи (гуравдугаар), дө - чи (дөрөвдүгээр), та - чи (тавдугаар) бөгөөд үндсэн тоо заах гуч-30, дөч-40 гэсэн үгстэй хэлбэр нь адил боловч өөр бүтэцтэй үг болох нь тодорхой байна.

Өөр өөр хэлнүүдэд нийлмэл тоог хэрхэн өгүүлж байгаа бүтэц хэл судлалд сонирхолтой. Монгол, түрэг зэрэг хэлэнд арван дөрөв гэх мэтээр 10 + 4 гэсэн бүтцээр хэлж байхад Орос, Румын зэрэг хэлэнд четырнадцать хэмээн 4 + 10 бүтцээр илэрхийлнэ. Ная гэсэн тоог Келт, Франц болон бүр Японы Хоккайдо арал дахь Айну хэлэнд “дөрвөн хорь” гэж хэлдэг. Францчууд мөн “дал”-ыг “жар-арав” хэмээн илэрхийлнэ. Монгол хэлний “зургаа”-гийн тооны бүтэц их өвөрмөц. Монгол бичгээр “жиргуга” гэх агаад үүнд, жир нь өмнө үзсэн ёсоор “хоёр”, гу нь “гурав”-ын язгуур, ингээд “хоёр гурвын зургаа” болдог байна.

Тодорхой тооны нэрийг тодорхойгүй тоонд хэрэглэх нь хэл бүрт байдаг сонирхолтой баримт. Италичууд “Хоёр алхаад ирье” гэвэл “Жаахан алхаад ирье” гэсэн санаа. Монгол хэлэнд мөн “Хэд гурван төгрөг” гэвэл “цөөн төгрөг” гэсэн санааг илтгэнэ. “Таван үгэндээ танигдаад” гэвэл “цөөн” гэсэн утгатай байхад “долоон үг дэлгээд” гэвэл “олон” гэсэн үг болно. Тав нь цөөн байхад хоёрхноор илүү долоо нь олон байдаг нь сонирхолтой. Тодорхойгүй их олон юмсыг бид “есын жорын”, “далан долоон”, “хар мянган” гэх мэт тоогоор илэрхийлдэг бол Ойрх Дорнодод “дөч” нь тийм утгыг илтгэдэг. Грекчүүд сарнайг олон дэлбээгээр нь төлөөлүүлж “дөчин дэлбээт” хэмээнэ. “Али Баба ба дөчин дээрэмчин” бол үнэндээ яг дөчин дээрэмчин бус олон дээрэмчин л гэсэн санаа. Библи дэх дөч хоног, дөчин жил гэсэн ойлголтууд ч үүнд хамаатай.

Тооны нэрийн бүтэц, бүрэлдэхүүн, гарал үүсэл, тооны бэлгэдэл зэрэг нь хэл шинжлэл дэх “хар мянган” сонирхолтой сэдвийн зөвхөн нэг нь билээ.

"Хөтөчид зориулсан үг хэллэг"-ийн хавсралт-2

Хэмжих нэгж 재는 단위

урт 길이
миллиметр мм 밀리미터(mm)
сантиметр см 센티키터(cm)
метр м 미터(m)
километр км 킬로미터(km)

инч 2.5 인치
фут 0.3м 피트
ярд 0.9м 야드
миль 1.6км 마일

ямх 치 (3cm)
тохой 자 (0.3m)
газар 리 (0.4km)

алхам 발
төө 뼘
алд 길(사람의 키)

талбай 넓이(면적)
метр квадрат м2 제곱미터, 평방미터(m2)
акр 4047м2 에이커(ac)
арр 100м2 아르(a)
гектар га 10км2 헥타르(ha)

пён 3.3м2 평

жин 무게
грамм г 그램(g)
килограмм кг 킬로그램(kg)
тонн т 톤(t)
унци 28.3г 온스(oz)
унци 31.1 алт мөнгө эм 온스(금, 은, 약제용)
фунт 453.6г 파운드(lb)

цэн 돈(3.7g)
лан 냥(37.3g)
жин 근(600g)

эзлэхүүн 부피
куб метр м3 세제곱미터, 입방미터(m3)
миллилитр мл 밀리리터(ml)
литр л 리터(l)

хувь 0.01л 홉(0.18 l)
битүү 0.10л 되(1.8 l)
суулга 10.35л 말(18 l)
ачаа 103.54л 섬(180 l)

хэмжээ 분량
балга 모금
тэвэр 아름
атга 움큼
чимх 줌
аяга 그릇
шил лонх 병
уут 봉지
хайрцаг 상자
таваг 접시
торх 통

өнцөг 각
хурц өнцөг 예각
мохоо өнцөг 둔각
тэгш өнцөг 직각

шугам 선
шулуун шугам 직선
муруй шугам 곡선
параллел шугам 평행선

биет 입체도형
бөмбөлөг 구
олон талт 다면체
дөрвөн талт 사면체
зургаан талт 육면체
шоо дөрвөлжин куб 정육면체
найман талт 팔면체
арван хоёр талт 십이면체
бортого цилиндр 원기둥
шовхолж конус 원뿔
цац пирамид 피라미드; 사각뿔
призм 각기둥
параллелепипед 평행육면체

дүрс 평면도형
тойрог 원
зууван 타원형
олон өнцөгт 다각형
гурвалжин 삼각형, 세모
дөрвөлжин 사각형, 네모
тэгш дөрвөн өнцөгт квадрат
таван өнцөгт 오각형
зургаан өнцөгт 육각형
найман өнцөгт 팔각형
параллелограмм 평행사변형
сүйхэлжин ромбо 마름모
трапец 사다리꼴

5 хэлний зурагт толь худалдаанд гарлаа

Nepko-goos
------------------------


НЭПКО хэвлэлийн газар нь Канадын QA International компанитай хамтран 5 ХЭЛНИЙ МОНГОЛ/ОРОС/ХЯТАД/СОЛОНГОС/АНГЛИ ЗУРАГТ ТОЛЬ болоод ХАЛААСНЫ МОНГОЛ/АНГЛИ, МОНГОЛ/ХЯТАД, МОНГОЛ/СОЛОНГОС, МОНГОЛ/ОРОС 5 төрлийн ЗУРАГТ толь бичгүүдийг эрхлэн хэвлүүлж худалдаанд гаргалаа. Монголын ном хэвлэлийн зах зээлд анхлан гаргасан, хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн эл бүтээлийг дахин шинэ хувилбараар худалдаанд гаргаж байгаагаа та бүхэнд дуулгахад тун таатай байна.

Шинэ зурагт толь бичгүүд нь өмнөхийн адил орчуулга, дизайн, агуулга, хэвлэлтийн чанарын хувьд дэлхийн стандартад нийцсэн бүтээл юм.

Онигоо-1

Нэг хүүгийн аав ээж хоёр нь хоёулаа орос хэлээр ус цас. Орос сувгаар кино үзэхээр ээж нь аав хүү хоёрт зориулж синхрон орчуулдаг байв.

Нэг удаа оросоор кино үзэж байгаад монгол сувгаар гарч байгаа кино үзсэн чинь хэлсэн үгүүдийг нь ээж давтаал яриад байх юм гэнэ.

- Ээж ээ, энэ чинь монгол кино шүү дээ.

- Даанч тийм байхаа. Нэг их амархан орчуулагдаад байсан юм.

--------------
Миний хүүхдүүд&хүмүүжил-ээс

"Хөтөчид зориулсан үг хэллэг"-ийн хавсралт-1

Хавсралт 부록


Эрин галав 지질 시대

Архей 시생대(약 46억년 전부터 25억년 전까지)
Протозой 원생대(5~25억년 전)

Эртний төрмөл 고생대(약 5억 7000만년 전부터 2억 4000만년 전까지)

Кембр 캄브리아기
Ордовик 오르도비스기
Силүр 실루리아기
Девон 데본기
Карбон 석탄기
Пермь 페름기

Дунд төрмөл 중생대(약 2억 4500만년 전부터 약 6500만년 전까지)
Триас 트라이아스기
Юра 쥐라기
Цэрд 백악기

Шинэ төрмөл 신생대(약 6500만년 전부터 현재까지)
Дөрөвдөгч галав 신제4기
Неогон 신제3기
Палеоген 고제3기

Монголын төр улс 몽골의 역사적 이름
Хүннү 흉노
Сяньби 선비
Нирун 유연
Түрэг 돌궐
Уйгар 위구르
Хятан 거란
Монголын эзэнт гүрэн 몽골제국
Юань гүрэн 원나라
БНМАУ 몽골인민공화국
Монгол улс 몽골

Солонгосын төр улс 한국의 역사적 이름
Эртний Жусонь 고조선(서기전2333~108)
Гурван Хан улсын үе 삼한(서기전3~4세기경)
Бүё 부여(서기전1세기경)
Гугүрё 고구려(서기전37~668)
Бэгжэ 백제(서기전18~660)
Дуне 동예(1세기초)
Гаяа 가야(42~6세기 중엽)
Нэгдсэн Шилла 통일신라(676~918)
Балхэ, Бохай 발해(698~926)
Гурё 고려(918~1392)
Жусонь 조선(1392~1910)
БНСУ 대한민국(1948-현재)
Өмнөд Солонгос 남한
Хойд Солонгос 북한

Хятадын төр улс 중국의 역사적 이름
Хан улс 한(韓)나라
Цинь улс 진(秦)나라
Тан улс 당(唐)나라
Сүн улс 송(宋)나라
Мин улс 명(明)나라
Чин улс 청(淸)나라
БНХАУ 중화민국(中華民國)

Ш.Бирваа: Монгол хэлийг сэглэж буй євчнvvд

Ил захидал


Хvний хэл бол хvн багаж хэрэгсэл vйлдвэрлэх авъяастайн зэрэгцээ хvн адгуус хоёрын хамгийн гол ялгааны нэг мєн. Хvн адгуус хоёрын бас нэг гоц ялгагдах шинж тэмдэг нь хvн хийсвэрлэн сэтгэх чадвартайд оршино. Хvн хийсвэрлэн сэтгэсэн зvйлээ єєрийн хэл яриагаар илэрхийлдгийг хvн бvхэн мэднэ.

Хvн чухам хэдийд ярьж, ойлголцож сурсан нь єнєєг хvртэл тодорхой биш боловч наанадаж 40000 жилийн тэртээгээс хvн ярьж ойлголцох чадвартай болсон байх гэж шинжлэх ухаан vздэг юм билээ. Эдvгээ дэлхий дээр хvмvvн тєрєлхтний ярьдаг эсвэл бичгээр уламжилж vлдсэн хэлний тоог 2500-гаас 5000 гаруй байгаа гэж vздэг юм байна. Анхны vедээ энэ дэлхий дээр 10000 шахам хэл байсан бололтой гэх боловч мєхєж сєнєсєєр байгаад єнєєгийн энэ эринд єєр хоорондоо ихээхэн ялгаатай хэрнээ бие биетэйгээ хvйн холбов, гарал тєрлийн хэлхээ сvлбээтэй 12 том бvлэг хэл vлдсэний нэг алтайн хэлний бvлэгт багтдаг монгол хэл минь одоо л монголчууд бидний овлигогvй тєрх, сармагчин маягийн дууриамтгай зан араншингаас болоод мєхлийн замдаа орох нь уу даа гэж сэтгэл шаналж яваагаа нуугаад яахав. Єнгєрсєн зууны 50-иад оны vед ёстой л идэр залуудаа “Vнэн” сонинд ажиллаж байхдаа Б.Ринчен гуайг бараадан эрдмийн шимээс нь бага ч болов хvртэх аз тохиож, монгол хэлний найруулга зvйн талаар чамлахааргvй мэдлэг, туршлага олж авсан маань миний амьдралд ач буянаа хайрласан болохоор би тэр ачтай хvний хэлсэн сургасныг мартахгvйгээр барахгvй байн байн дурсах, ярих дуртай байдаг юм даа.

Тэр vед монгол хэл минь тvvхэн хєгжлийн эрхээр, хойт хершийн эерэг нєлєєгєєр, мєн хойно сургууль тєгссєн залуусаар дамжин баяжиж хєгжиж ирснийг vгvйсгэвэл нvгэл болно. Гэхдээ л орос хэлийг хальт мулт, буруу хазгай сураад харийн хэлний vг, євєрмєц яриа хэллэгийг монгол хэлэнд хvчээр чихэж, тєрєлх хэлээ эвдэх, гуйвуулах явдал газар аваад эхлэхэд енєє л муу нэртэй, луу данстай Ринчен гуай л дуугардаг, шvvмжилдэг, хэлдэг ярьдаг байсан юм. Тэгэхэд єнєєдєр монгол хэл тэр vеийнхээсээ бvр дордоод, монгол хvний юу яриад, хэлээд байгаа нь ойлгогдохоо байчихаад байхад энэ талаар сэтгэл тvгшиж, санаа бодлоо хэлж ярьж байгаа эрдэмтэн мэргэд, эх оронч сэтгэлтэй хvн байна уу? Бараг л алга гэж болохоор. Хаа холын Америкийн эрлийз англи /жинхэнэ цэвэр англи хэл чинь Англи, Ирланд, Австрали гэх зэрэг газар л байгаа/ хэлийг орчлонгийн ганц хэл мэт шvтэгчдээс эмээж сvрдээд байгаа юм уу, аль эсвэл гєрдлєг гvтгэлгийн элдэв балай юм сонин сэтгvvлд сараачин ходоодоо тэжээдэг зарим сэтгvvлчинцэрээс айгаад байдаг юм уу, олигтойхон дуугараад, алдаа оноог нь тунгаагаад єгсєн хvнийг би мэдэхгvй л юм байна.

1990-ээд оноос ємнє бол хойд хєршийнхєнд євдєг сєгдєн бишрээд л, орос хэлнээс буруу зєрvv vгчлэн орчуулсан vг хэллэг, онож хэлээгvй орчуулгын хэл яриа, нэр томъёо газар сайгvй бай¬сан боловч єнєєгийн /vvрэг, хариуцлагын талаар vг дурсах ч цээртэй/ эрх, эрх чєлєє хоёрт бялуурсан vеийнх шиг зар сурталчилгаа, бvх газрын хаяг, пvvс компани, урлаг, дуу хуурын олон хамтлагийн нэр усыг арай ч ингэж харийн хэлээр бичдэггvй, тэгж ч ярьдаггvй байсан. Vvнийг эрvvл ухаантай монгол хvн хэн хvнгvй л мэдэж байгаа. Монгол хэл ийнхvv сэглэгдэн зэрэмдэг хэл бол¬сон явдал манайд бага, дунд сургуулийн сургалтаас улбаатай байна. Бага, дунд сургуулийн монгол хэл, уран зохиолын хичээлийн сурах бичиг, тоо, хими, физик, биологи гэх мэт бvх хичээлийн сурах бичиг, унших ном, хичээлийн хэрэглэгдэхvvнийг яруу сайхан, баялаг vгтэй монгол хэлээр бичиж туурвилгvй, орос болон бусад гадаад хэлнээс таамаг тєдий, буруу зєрvv, махчилан орчуулсан модон хэлээр зохиож байгаа юм чинь хvvхэд залууст ямаршуу мэдлэг дадлага эзэмшvvлэх нь тодорхой шvv дээ.

Тэгээд тэд нь цаашаа дээд сургуульд орсон шvv болохоороо нєгєє зуун ямаанд жаран ухна гэгчээр бий болсон 170 гаруй их, дээд сургуулийн аль нэгний босгыг яаж ийгээд ар, єврийн хаалгаар, хахууль махуулиар давж эрдэм номын далайд шумбадаг юм болов уу гэтэл аанай л нєгєє буруу зєрvv ярьдаг монгол хэлэн дээр нь бас эрлийз англи хэл, орос хэл бас бус гадаад хэл ороод ирэхээр аль ч учраа олохгvй мунгинадаг бололтой. Шинээр оюутан бологсдын зарим нь сэтгvvлч болохыг зориод, МУИС-ийн сэтгvvл зvйн анги, Радио телевизийн дээд сургууль, мєн сэтгvvлч бэлтгэж тєгсгєдєг бусад дээд сургуульд орж суралцсан болоод сэтгvvлчийн мэргэжилтэй гэх диплом нэртэй жонхуутай хавтас євєртєлж авах боловч монгол хэлний мэдлэг, найруулга зvйн талаархи ур чадвар нь тун маруухан байна даа гэсэн сэтгэгдэл хvмvvст тєрдєг юм байна лээ шvv.

Монгол хэлийг сэглэж буй нэг хэсэг євчнийг дор дурдъя. Vvнд:

1. “Байгаа ч” гэдэг євчин.

Энэ євчин ялангуяа радио, телевиз, сонин сэтгvvлд ажилладаг сэтгvvлчдийн дунд хамгийн их халдварлажээ. Уул нь тийм ч бололцоо, тийм ч боломж, тийм ч амжилт бvтээл, тийм ч сайн юм байвч хажуугаар нь тийм тийм саар тал байна гэдгийг хэлэх гэсэн агуулгатай байх нь мэдээжийн хэрэг. Гэхдээ vvнийг чинь олон хувилбараар илэрхийлж болно оо доо. Жишээлбэл, “байх” хэмээх олон утгатай vйл vгнээс уламжилсан “байвч”, “хэдийгээр … байгаа боловч”, “байгаа ч гэсэн”, “байлаа ч гэсэн”, “байгаа хэрнээ”,” байгаа атал”, “байгаа атлаа”, “бий атлаа” гэх мэтчилэнгээр бичиж болно шvv дээ. “Байгаа ч” гэж бичихдээ “ч” нь тусдаа юм чинь гэх байлгvй. Гэтэл радио, телевизээр ярьж байгаа хvн нь яриан дундаа “ч” нь тусдаа шvv гэж тайлбар хэлэх юм уу? Монгол хvн бид чинь бие биеңцээ “Маргааш чи гэртээ байгаач. Чамтай уулзах хэрэг байна”, эсвэл “Чи ингэж хар ус гудардгаа байгаач /болиоч , “Уушиг муутай байж тамхи татахаа байгаач ээ” гэх зэргээр ярьдаг биз дээ. Энэ дашрамд сануулахад З.Доржийн зохиосон “Тунирхал” хэмээх дууны шvлгийг дахин дахин vзвэл зvгээр байх шvv. Тэгвэл нэг юм боднодоо.

2. “Маань” гэж нэг муухай євчин газар авчээ.

Єнєєгийн манай цагдаа нар, хуульчдын яриаг чагнаж суухад “хулгайч маань”, “дээрэмчин маань”, “малын хулгайч маань”, “орон байрны хулгайч маань”, “биеэ vнэлэгч маань”, “оргодол маань”, “алуурчин маань”, “гэмт хэрэгтэн маань”, “согтуу жолооч маань”, “хот маань”, “утаа маань”, “архидалт маань”, “архичин маань” гэх зэргээр хэнэг ч vгvй ярьж байх юм. Би гvтгээгvй шvv, vнэн л юм ярьж байна. Энэ “маань” гэдэг євчин эмнэлгийн эмч, ажилтан нарт бас хапдварласан байна. Радио, телевизээр зарим эмч “сvрьеэ маань”, “яр тэмбvv маань”, “ДОХ маань”, халдварт шар євчин маань”, “бэлгийн замаар дамжих євчин маань”, “хорт хавдар маань”, “халд¬варт томуу маань”, “цусан суулга маань” гэж бишгvйдээ л ярих юм. Тэгэхээр тэр янз янзын євчнийг “маань” хэмээн их л єєриймсєг болгож байгаа хvмvvс энэ євчнvvдтэйгээ хэрхэн тэмцэж анагаах юм бол доо гэж заримдаа боддог шvv! Vvнээс гадна эмч, эмнэлгийн ажилтан дунд “єгєх” гэдэг vг нэг ёсны моод болсон байна. “Суулгалт єгнє”, “улайлт єгнє”, “тууралт єгнє”, “загатналт єгнє”, “хуурайшилт єгнє” гэх мэтчилэнгээр орос хэлний “даёт” гэсэн vгийг махчилан ойлгоод, vндэсний хэлээ гутааж байх нь зєв vv?!

3. Огиудас хvрмээр олон “одоо”, “одоо болбол” гэдэг євчин

сэхээтний дунд хурган ба асман дарга нарын дунд, ялангуяа дээгvvр албан тушаалтны дунд ихээхэн дэлгэрээд, зарим нь “одоо, одоо” гэж олон хэлэхийг хэл ярианы чимэг, дарга байхын содон шинж гэж боддог юм уу эсвэл єєрснєє тэрний-гээ мэддэггvй байна уу. Мэддэггvй юм бол тэгж яриад байдаг хvний авгай хvvхэд, аав ээж, ахан дvvс, амраг садан, ажлын газрынхан нь хэлээд, шvvмжлээд, засаад єгєх нь яасан юм бэ? Зарим тєрийн эрхмvvдийн дунд телевизээр 10 минут орчим хугацаанд vг хэлэхдээ тоолоод байхад 30-40 удаа “одоо”-г єлхєн хэлдэг хvмvvс бий. Иххурлынхандзориулж”Номгvй хvний “одоо” олон, “но”-той хvний “тийм ээ” олон” гэсэн хэллэг гарсан байна лээ. Vvнийг санаж явахад илvvдэхгvй дээ.

4. Олон тоог гуйвуулдаг золигийн євчин газар авчээ.

Герман, орос, англи гэх мэтийн хэлний онцлог гэвэл нэг л нэр vг олон тоотой хэлэгдвэл тийн ялгалын бvх хэлбэр нь олон тоогоор хувирдаг. Гэтэл монгол хэл тийм биш байхад харийн хэлний тэр онцлогийг хуулаад монгол хэлэндээ тэр чигээр нь буулгаж, хэл яриагаа бузарладаг болжээ. Монгол хэлэнд нэг хонь байсан ч хонь, мянган хонь байсан ч хонь. Нэг цэцэг байсан ч цэцэг, талаар нэг цэцэг ургасан байсан ч цэцэг л гэдэг. Тэгэхэд одоо 1000 хоньд, 500 ямаанууд, 400 оюутнууд, янз янзын цэцэгс, тэр тэр бvх аймгийн сумдууд, эдгээр олон компаниуд, тєрєл бvрийн жимснvvд, олон олон сурагчид гээд л хэл орооцолдмоор олон тоо хэлэх юм. Уул нь 100 хонь, 500 ямаа, 400 оюутан, янз янзын цэцэг, тэр аймгийн бvх сум, энэ олон компани, тєрєл бvрийн жимс, олон сурагч гэх зэргээр ярьдаг, ингэж ярьсаар ирсэн монгол хэл мєн ч хєєрхийлєлтэй болжээ. Ийм шившгийн юмыг сонин сэтгvvл, радио телевизийн ажилтны сэтэр зvvгээд явдаг зарим сэтгvvлч, ялангуяа телевизийн сэтгvvлчид орон даяар тахал мэт халдварлуулж буй нь нууц биш.

5. Заахын тийн ялгалыг хэтрvvлдэг, буруу хэрэглэдэг бас нэг євчин их байна.

Одоо бvр хэтрээд хоолыг иднэ, цайг ууна, дэлгvvрээс талхыг авчирна, махыг иднэ, айргийг ууна гэж ярих энvvхэнд болжээ. Янз янзын арга хэмжээг авдаг гэнэ, шийдвэрийг гаргана гэнэ, тогтоолыг баталдаг гэнэ, ажил хайсан хvнд ажлыг олгоно гэнэ, бие биедээ амжилтыг хvснэ гэнэ, мэндчилгээ хvргэхийн оронд мэндийг хvргэе гэх мэтээр ярьдаг, хэлдэг болсныгоо их соёлтойд тооцдог байна. Заахын тийн ялгалыг учир зvггvй буруу хэрэглэдгийг Б.Ринчен гуай єєртэй нь хамт ажиллаж байхад залуус бидэнд жишээгээр тайлбарлан ойлгуулж байсныг би мартаагvй санаж явдгаа хэлье. Заахын тийн ялгалын нэг онцлог нь хvн, амьгvй юм хоёр дээр тодорхой харагддагийг энд дурдъя. Жишээ нь, гаднаас тогоо оруулаад ир, цай чаная, гаднаас Тогоог оруулаад ир, тvvнтэй ярих юм байна, сvх аваад ир, мод хагалъя, Сvхийг оруулаад ир, эмчид vзvvлье, чи Мэндийг гэрт нь хvргээд єгєхгvй юу, та нарт баярын мэнд хvргэе, Баярыг хvргээд ирэх завтай хvн байна уу гэх мэтийн жишээ олныг хэлж болохоор байна. Сонин сэтгvvл, радио телевизийн сэтгvvлчид, хянан тохиолдуулдаг редакторууд vvнийг тун их анхаармаар байгаа юм.

6. Гурав дахь биеийн хамаатуулах “нь”-ийг замбараагvй хэрэглэж буй нэг євчнийг энд жишээтэйгээр дурдъя.

Телевизийн нэвтрvvлэг vзээд сууж байхад нэг сургуулийн захирал эмэгтэй “Манай сургууль нь” гээд хэнэг ч vгvй айлдаж байна лээ. “Манай ээж нь” гэж ярьдаг монгол хvн байдаг юм уу? Одоо зєндєє байна. Компани олон болсон учраас манай компани нь гээд л ярилцлага єгч байгаа захирал бишгvйдээ бий. Манай сургууль гээд хэлчихээр нь тэр сургуулийн захирал мєн юм байна аа гэж бодтол манай сургууль нь гэхээрээ хєндлєнгийн гуравдагч хvн болчихно биз дээ. Ямар нэг хvн хорвоогоос хальсан тухай эмгэнэлийн мэдээ сонинуудаар нийтлэгдэх нь олонтаа. Тэгэхдээ яадаг гээч. Жишээ нь, Батын Гомбо нь, Доржийн Сvрэн нь тэр онд тєрєєд тийм тийм ажил алба хашиж яєсан гээд бичсэн байдаг. Ингэж нэг нэг хvн дээр “нь” бичих бол ёстой буруу, илvv зvйл. Талийгаач бологсдын ар гэрийнхэн “нь”-тэйгээр буруу бичээд ирсэн байж болно. Нийтэлж байгаа сонины редакцийнхан л тэр “нь”-ийг хэрэггvй гээд “нь”-гvй хэвлэж байх нь зvйтэй шvvдээ.

Харин “нь”-тэй бичижболох єєр нэгэн учир байна. Хэрэв ослоор юм уу, єєр гай гамшгаар нэг дор, нэг зэрэг хэд хэдэн хvн нас барсан байвал харин Гомбо нь, Сvрэн нь, Дорж нь гэх мэтээр бие биеэс нь ялгаж, тодруулж нийтлэх зєв л двє. Тvvнээс биш “нь”-ээс л хэдэн тєгрєг тоншиж байвал боллоо гэсэн шиг хандвал ямар сайн байх вэ. Ер нь “нь”-ийг аливаа нийтлэлийн гарчигт л голдуу хэрэглэдэг биз дээ. Жишээлбэл, тийм тийм ажлыг зохион байгуулах нь, тийм нэгэн асуудлыг судлах нь, тєсвийн мєнгийг зєв зарцуулах нь гэх мэтээр бичихдээ уг асуудлыг, уул зvйлийг ямар арга маягаар, хэрхэх, судлах, биелvvлэх, гvйцэлдvvлэх талаар дэлгэрvvлж тайлбарласан байх учиртай. Гэтэл эдvгээ “нь”, “нээ” хоёрыг ялгахаа байгаад бантан хутгадаг болжээ. Жишээ нь, сониноос иш татахад, “Энэ онд батлагдсан Татварын багц хуулийн єєрчлєлт, шинэчлэлтэй холбогдож тєсвийн хєрєнгийн багагvй хувь нь нийгмийн халамжинд зарцуулагдах нь.

Vvнтэй уялдаж тєсвийн хомсдол бий болох юм биш байгаа” гэж бичсэн байх юм. Тэр зарцуулагдах нь гэдгийг зарцуулаг¬дах нээ гэж бичих гэсэн бололтой. Ингэж бичсэн байвал харин уншигчдад зєв ойлгогдоно. Vvнээс гадна “нь”-ийг хамаа намаагvй хэрэглээд, єгvvлбэрийн гол єгvvлэгдэхvvн, нэг vгийг хойтох vгнээс нь ялгаж байна гэж бодоод хаа ч хамаагvй бичдэг болжээ. Тус сургууль нь, тус яам нь, энэ компани нь гэх мэтээр бичих ч бvvр ердийн vзэгдэл. Ингэж “нь” бичих ямар ч шаардлага байхгvй. Энэ дашрамд нэг зvйлийг тэмдэглэхэд, герман хэлний нэр vгийн хvйс заадаг тодорхой артикел die, der, das юм уу, англи хэлний the, this-ийг сайхан илэрхийлэх монгол хэлний “тус” /тус сургууль, тус яам/ гэдгийг сvvлийн vеийн хvмvvс ялангуяа сэтгvvлчид мэдэхээ байсан юм шиг байна.

7. “Ач холбогдол єгєх” хэмээх нэг инээдэмтэй євчин байна.

Малын хулгайд ач холбогдол єгнє, хvн амины хэрэгт ач холбогдол єгнє гэнэ. Хоёр улсын худалдаанд ач холбогдол єгч байна гэх мэтийн ийм этгээд юм сонин сэтгvvл, радио телевизээр бишгvйдээ л яригдаж, бичигдэж байх юм. Vvнд нь хvмvvс одоо дасчихсан юм шиг байна. Малын хулгайд ач холбогдол єгєєд байхаар энэ нь бvvр гаарч байх шиг байна. Уг нь тvvнийг гайтай, уршигтай, жигшvvртэй муухай хэрэг гэж vзэх нь зvйтэй баймаар. Тус хоёр улсын гадаад харилцаа ч гэнэ vv, худалдаа эдийн засгийн харилцаа ч гэнэ vv, ялгалгvй ийм эерэг зvйлийг чухал хэмээн, ач тустай хэмээн vзэх, эрхэмлэх, чухалчлах, эрхэмд vзэх, нандигнах гэх зэргээр бичдэг, ярьдаг болбол зvйд нийцнэ.

8. “Энэ утгаараа” гэдэг/заримдаа тэр утгаараа ч гэх юм аа/ нэг євчин

90-ээд оны эхнээс дэлгэрээд одоо ч бvр хот хєдєєгvй, хєгшин хєвєєгvй ингэж ярьдаг болж. Оросоор в этом смысле, германаар in diesem sinn гэсэн л бол энэ “утгаараа” гэж яриад бvр болохоо байжээ. Уул нь vvнийг тухай тухайн утга агуулгаар нь”vvний дагуу”, “энэний дагуу”, “ийм болохоор”, “энэ чанараараа”, “энэ янзаараа”, “энэ чанараар нь” гэх мэтчилэнгээр хэлж болно оо доо. Хэл ярианы элдэв муухай євчнєєс зайдуу байгаа хєдєєгийн малчинд хvртэл энэ євчин халдсан байна. Єнгєрсєн зун хєдєєгийн нэг малчин телевизийн сурвалжлагчид ярилцлага єгєхдєє “Энэ зун бороо хур элбэг байна. Энэ утгаараа малын тарга тэвээрэг сайн болох байх аа” гэж ярихаар нь дотор эвгvйрхэх шиг болсон шvv.

9. Хамаатуулах тєлєєний “єєрийн”, “єєрийнхєє” гэдэг vгийг зєв хэрэглэж чадахаа больсон байна.

Энэ євчнийг голдуу сурвалжлагч нар, сэтгvvлчид л тараагаад байх юм. Монголчууд бид чинь бие биедээ “Чи єєрийн /эсвэл єєрийнхєє/ хариуцсан ажлыголигтойхон хийгээрэй”. Эсвэл “ажлаа олигтойхон хийгээрэй” /эсвэл єєрийнхєє/ алдаа дутагдлыг засч сур, эсвэл алдаа дутагдлаа засч сур, єєрийнхєє хувцас хунарыг угааж бай, хувцас хунараа угааж бай, єєрийн юм уу /єєрийнхєє/ бурууг єрєєл бусад руу чихээд яахав, буруугаа бусад руу чихээд яахав, vрээ хvн болгож, vрээгээ морь болгох гэх мэтчилэнгээр ярьдаг биз дээ. Тэгэхээр одоо сонин сэтгvvлд ч тэр, радио телевизээр ч ялгаагvй єєрийн /єєрийнхєє/ ажлаа, єєрийн /єєрийнхєє/ алдаа дутагдлаа, єєрийн /єєрийнхєє/ хувцас хунараа, єєрийн /єєрийнхєє/ буруугаа гэж ярьдаг нь гэм биш зан болжээ. Бид хэлд орохдоо /эсвэл єєрийнхєє/ ааваа, єєрийн ээжээ, єєрийн эгчээ гэж ярьж сурсан гэж vv.

Ингэж ичмээр юм бичээд, яриад байдаг сэтгvvлчид орой гэртээ хариад “Би єєрийн хоолоо идье. Єєрийнхєє цайгаа ууя, єєрийн ороо засъя, єєрийнхєє орондоо унтана” гэж ярьдаг юм болов уу. Тэгдэггvй л баймаар. Яахаараа гэр орондоо ярьдаг монгол хэлийг ажил дээрээ болохоор мартчихдаг байна аа. Эсвэл хянан тохиолдуулдаг редакторууд нь мэдэмхийрэн аа, оо, ээ, єє нэмж засварлаад байдаг юм уу? Мєн энэ дашрамд дурдахад, хамаатуулах аа, оо, ээ, єє, уриалан дуудсан, захиран тушаасан аа, оо, ээ, єє эдгээрийг ялгаж ойлгохоо бvр больсон, ялгаж бичихээ ч байсны жишээ баримт сонин хэвлэл, телевизээр бишгvйдээ л харагдана. Жишээлбэл, “Хvvхэд, залуучууд аа. Архи, тамхинаас хол яваарай” гэж уриалах юм уу эсвэл “Хvvхэд залуучуудаа эрvvл саруул, эрдэм номтой хvн болгохыг л эрмэлзье” хэмээн хамаатуулж бичих юм гэхэд нєгєє аа, оо, ээ, єє-г хольж хутгаад бантан болгодог явдал хэн бvхэнд илэрхий харагдаж байгаа шvv.

10. “Тухай” гэдэг vгийг хэтрvvлэн гуйвуулдаг бас нэг євчин газар авч байна.

“Тухай” гэдгийг голдуу vйл явдал, юмс vзэгдийн дэлгэрэнгvй тайлбарлан олон янзаар хэрэглэдэг нь мэдээжийн хэрэг. Гэтэл сvvлийн vед товчхон мэдээ байсан ч гэсэн маруухан, vгчилсэн орчуулгын гайгаар сав л хийвэл “тухай” гэж бичдэг, ярьдаг болж. Оросоор о том что… л гэж байвал дандаа “тухай” гэж бичих, ярих нь ялангуяа телевизvvдийн нэвтрvvлдэг гадаад мэдээнд хэрээс хэтрээд байна. Жишээлэхэд, тийм нэг хурал, тийм нэг уулзалт болох юм байна. Тийм нэгэн газар хєре нурж гэнэ, тєчнєєн хvн амь эрсэдсэн гэнэ, тийм нэг цуглаан дээр тийм нэг хvн тэгж тэгж хэлж гэнэ, тэгж хэлсэн юм байна гэх мэтчилэнгээр “гэж”-тэй бичиж, ярьж болохоор байхад, тэгсэн ингэсэн “тухай” гээд л бураад байх юм. Ер нь телевизvvдээр гадаад мэдээний орчуулгын талаар дурдахад энэ телевизvvд єєрийнхєє сурвалжлагчийн биеэрээ дамжуулсан мэдээ сурвалжлагыг тухай тухайн газраас нь шууд мэдээлж байгаа мэтээр “…тэгж байна”, “…тэгсэн юм, “…тэгэх гэж байна”, “… тэгж байлаа” хэмээн орчуулаад байх юм. Тэр ч байтугай хэдэн зууны тэртээх vйл явдлыг тэгсэн юм, тэгж байлаа гээд єєрснєє тэр vед тэр явдлыг биеэрээ vзсэн юм шиг буудаад байдаг болж. Зvй нь, нэгэнт л гаднын мэдээнээс будаа идэж байгаа юм чинь “тэгж байгаа юм байна”, “тэгсэн юм байна”, “тэгсэн ажээ”, “тэгсэн юм байжээ”, “тэгж байсан ажээ”,”тэгэх гэж байгаа юм байна” гэх зэргээр дамжуулах утгаар орчуулдаг байх нь vнэнд нийцнэ.

11. “Хэрхэн” гэдэг бичгийн сайхан vгийг мартаж буй нэг євчин байна.

“Хэрхэн зохион байгуулах вэ, ашгаа хэрхэн нэмэгдvvлэх вэ, хэрхэн мєнгєтэй болох вэ” гэх зэргээр бичвэл зохих газар “яаж” гэдгийг л бичээд байдаг болж. Одоо ер нь хєгшин хєвєє, дарга цэрэг, сэхээтэн ажилчин, малчин хэн ч байсан ялгаагvй л “яаж” гэдгийг л урсгаад байх юм. “Яаж” гэдэг чинь нэгдvгээрт, “хэрхэн” гэдгийн утгыг илэрхийлэх бєгєєд бичгийн хэл, соёлтой бичигт “хэрхэн” гэж бичих нь илvv зохимжтой. Хоёрдугаарт, “яаж” гэдэг чинь чадахгvйн шалтаг заасан бас нэг утгатай байдаг шvv дээ. Жишээ нь, “би тэр семинарт яаж суухав, єєр ажилтай”, “энэ єєхтэй махыг би яаж барах вэ”, “энэ нарийн ажлыг тэр яаж дєнгєх вэ” гэх мэтээр бишгvйдээ жишээ дурдаж болно. Vvнийг манай сонин сэтгvvлийнхэн, радио телевизийнхэн анхаарч, зєв хэрэглэж байгаасай.

12. “Тулд” /тєлєє/ гэдгийн нэгэн адилаар хэрэглэгддэг “vvднээс” гэдэг vгийг буруу бичиж хэлээ бузарладаг болжээ.

“Тулд” гэдгийн ємнєх vг заавал харъяалахын тийн ялгалтай бичигддэгийн адилаар тэгэхийн vvднээс, ингэхийн vvднээс гэж бичих ёстой байтал эдvгээ урдахь vйл vгийг нь харъяалахын тийн ялгалгvйгээр “компанийнхаа ашгийг нэмэгдvvлэх vvднээс, тухайн нэг ажлыг гvйцэлдvvлэх vvднээс, хєгжлийн бэрхшээлтэй хvмvvст туслах vvднээс, хуулийг дагаж мєрдєх vvднээс” гэх мэтээр буруу бичих ийм євчин бvр архагшаад сонин хэвлэл, радио телевизийнхэн vvнийг юман чинээ бодохоо больжээ. Уул нь нэмэгдvvлэхийн vvднээс, гvйцэлдvvлэхийн vvднээс, туслахын vvднээс, дагаж мєрдєхийн vvднээс гэж бичих нь жинхэнэ монгол хэлний жам мєн гэдгийг хойшдоо анхаарч хэрэгжvvлбэл зохилтой.

13. “Ямартаа ч” гэнэ vv, “ямартай ч” гэнэ vv бас нэг євчин

дэгдээд хэдэн жилийн нvvр vзэж байна. Монгол хэлээр “ямар ч байсан”, “ямар ч байлаа гэсэн”, “ямар ч гэсэн”, “ямар боловч”, “ямар ч атугай” гэж л ярьдаг, бичдэг байсан. Тэр буруу хэллэг, эдvгээгийн их єєрчлєлт шинэчлэлийн vед нэг ёсны шинэ нээлт болж байгаа хэрэг vv?

14. “Брэнд” гэж нэг шинэ євчин гарч ирээд, ид халдварлах vедээ явж байна.

BRAND гэдэг англи vг нэгдvгээрт, бараа vйлдэхvvний / бvтээгдэхvvний/ шошго, тэмдэг гэсэн утгатай, хоёрдугаарт, брэнд гэж мал амьтны тамгыг /хас тамга, чандмань тамга гэдэг шиг/ хэлнэ. Гуравдугаарт, тvймрийг брэнд гэдэг. Єєр ч бас юмыг хэлдэг байж мэднэ. Манай монголчууд овлигогvй, онгироо улс болохоороо нэг их нээлт хийсэн юм шиг л жаахан дєнгvvр бvтээгдэхvvн хийсэн бол тvvнийгээ брэнд гэж сагсуурдаг болж. Манайх 30-40 жилийн тэртээгээс л брэнд гэсэн шошготой халуун савыг хэрэглэж ирсэн шvv дээ. Урд хєршєєс манайх “deer brand” /”Буга” гэсэн шошготой/улаан, хєх, шаргал, янз янзын гэртэй халуун савыг авчирч хэрэглэдэг болоод єдий хvреэн атлаа брэнд гэсэн шошгыг нь олж хараагvй л байсан байна. Тэгсэн чинь одоо Америк гэхээр сvйд болоод л брэнд гэж ам уралдан донгосоод, мєдхєн брэнд хулгайч, брэнд согтуу, брэнд жорлон, брэнд биеэ vнэлэгчтэй болох нь шиг байна. Брэнд, тооп гэж євчигнєн, бараа бvтээгдэхvvндээ цол гуншин нэмж, хэдэг тєгрєг илvv тоншихыг боддог vйлдвэр, пvvс, компанийнхан vvнийгээ боливол зvгээр биш vv. Шилдэг сайн бараа, бvтээгдэхvvн байгаа юм бол тэрнийгээ монгол хvндээ монгол хэлээр нь хэлэхэд одоохондоо ойлгох байх аа.

Vргэлжлэл бий…

Ш.Бирваа /Шинжлэх ухааны доктор/

Эхийн хайр киноны дуу С-М

하모니 Эхийн хайр


크리스마스에는 축복을

크리스마스에는 축복을
크리스마스에는 사랑을
당신과 만나는 그 날을 기억할게요
헤어져 있을 때나 함께 있을 때도
나에겐 아무 상관 없어요
아직도 내 맘은 항상 그대 곁에
언제까지라도 영원히
우리같이 만나면 당신 노래 불러요
온 세상 이 그대 향기로 가득 할게요
헤어져 있을 때나 함께 있을 때도
나에겐 아무 상관 없어요
아직도 내 맘은 항상 그대 곁에
언제까지라도 영원히
크리스마스에는 축복을
크리스마스에는 사랑을
당신과 만나는 그 날을 기억할게요
당신과 만나는 그 날을 기억할게요

Зул сараар ивээл
Зул сараар ивээл
Зул сараар хайр
Учран золгох өдрөө
Мартахгүй, би
Хамтдаа ч бай ганцаараа ч бай
Хайр минь огт хувирахгүй
Таныгаа гэсэн сэтгэл минь
Тантай минь үүрд хамт шүү
Дахиж уулзах өдрөө
Таныхаа дууг дуулна
Даян дэлхийд тэр чигээрээ
Таны минь үнэр түгэг
Хамтдаа ч бай ганцаараа ч бай
Хайр минь огт хувирахгүй
Таныгаа гэсэн сэтгэл минь
Тантай минь үүрд хамт шүү
Зул сараар ивээл
Зул сараар хайр
Учран золгох өдрөө
Мартахгүй, би
Учран золгох өдрөө
Мартахгүй, би

Үнэг ээ, үнэг ээ, чи юу хийж байна?

Солонгос хүүхдийн тоглоом наадмаас цөөн хэдийг танилцуулъя.

Эхнийх нь 여우야 여우야 뭐하니 Үнэг ээ, үнэг ээ, чи юу хийж байна? гэдэг нэртэй 술래잡기 놀이 хөөцөлдөж тоглох тоглоом. Эхлээд солонгос маягийн хуруудах тоглоом 가위바위보를 하여 술래(여우)를 정한다 хайч чулуу даавуугаар үнэг болох хүүхдийг сонгоно. 술래는 여우집에 가서 앉아 있고 Үнэг үүрэндээ очиж суун 나머지 아이들은 3m정도 떨어 진 곳에 출발선을 긋고 бусад нь 3м орчим зайтай газар гарааны шугам зурж 일렬로 선다 нэг эгнээгээр зогсоно. Тэгээд үнэгтэй дуу шүлгээр харилцан хэлэлцдэг. Хамгийн эхэнд 다같이 бүгдээрээ : 한고개 넘어서 아이고 다리야 Нэг даваа давлаа. Ёох, хөл минь гэж хэлээд 한걸음씩 앞으로 나아간다 бүгд нэг нэг алхам урагшилна. 두고개 넘어서 아이고 다리야 Хоёр дахь давааг давлаа. Ёох, хөл минь гээд бас нэг алхам урагшилна. 세고개 넘어서 아이고 다리야 Гурав дахь давааг давлаа. Ёох, хөл минь гэж дахин нэг алхана. Тэгээд - 여우야 여우야 뭐하니? Үнэг ээ, үнэг ээ, чи юу хийж байна? гэж асуухад үнэг – 잠잔다 Унтаж байна гэнэ. Үргэлжлүүлэн хэлэлцэх нь, - 잠꾸러기. Унтамхай. 여우야 여우야 뭐하니? Үнэг ээ, үнэг ээ, чи юу хийж байна? – 세수한다 Нүүрээ угааж байна – 멋쟁이 Ганган, - 여우야 여우야 뭐하니? Үнэг ээ, үнэг ээ, чи юу хийж байна? - 밥먹는다 Хоол идэж байна, - 무슨반찬? Ямар хачиртай? - 개구리 반찬 Мэлхий хачиртай, - 죽었니 살았니? Мэлхий үхчихсэн үү? 죽었다/살았다! Үхчихсэн/Амьд. 마지막에 여우(술래)가 “살았다”라고 하면 Эцэст нь үнэг – Амьд гэж хэлвэл хүүхдүүд 처음에 출발한 선까지 빨리 일어나 도망가야 하며 анх гарсан гарааны шугам руу хурдан босч зугтах ёстой бөгөөд 술래에게 잡히면 그 사람은 술래가 된다 үнэгэнд баригдвал үнэг болно. Харин 여우가 “죽었다”라고 하면 үнэг – Үхчихсэн гэж хэлвэл 모두 죽은 것처럼 가만히 있어야 한다 бүгдээрээ үхсэн юм шиг хөдөлгөөнгүй байх ёстой. 이 때 움직인 사람을 술래가 지적하면 Энэ үед хөдөлсөн хүүхдийг үнэг олж заах юм бол 그 사람이 술래가 된다 тэр хүүхэд үнэг болно.

Та бүхэн монголчуудынхаа “Чоно тарвага” гэдэг тоглоомыг санаж байгаа байх. Чоно болсон хүүхдүүд болон тарвага болсон хүүхдүүдийн солилцдог яриа нь, – Чоно гуай, та галаа өгөөч – Та нар галаар яах нь вэ? – Гал түлье – Гал түлж яах нь вэ? – Цавуу буцалгая – Цавуу буцалгаж яах нь вэ? – Нум сум наая – Нум сум нааж яах нь вэ? – Таны толгойг хага харвая. Тарвага болсон хүүхдүүд ингэж хэлээд үүр лүүгээ зугтдаг. Чононд баригдсан нь чоно болж тоглоом үргэлжилдэг. Үг яриа нь нилээн өөр боловч тоглох арга, асуулт хариулт тавьж нааддагаараа ижил тоглоом болохыг эндээс мэдэж болно.

Бас нэг тоглоом нь 무궁화꽃이 피었습니다 Гин цэцэг дэлгэрлээ. 놀이방법 Тоглох арга нь 5~10 명 정도가 하는 놀이로 술래를 한명 정한다 5-10 орчим хүүхэд тоглох тоглоом бөгөөд бусдыгаа хөөх нэг хүүхдийг сонгоно. 술래는 나무나 벽을 보고 얼굴을 감춘다 Тэр хүүхэд мод юмуу хана руу харж зогсоод нүүрээ алгаараа дарж зогсоно. 나머지 아이들은 10m쯤 떨어진 곳에 금을 긋고 Үлдсэн хүүхдүүд нь 10м орчим зайтай газар зураас зураад 그 금 바깥에 제각기 서 있는다 уг зураасны гадна зогсоно. 술래는 벽을 보고 '무궁화꽃이 피었습니다'라고 외친 후 뒤를 돌아본다 Бусдыгаа хөөж барих хүүхэд хана харж зогсонгоо “Гин цэцэг дэлгэрлээ” гэж чангаар хэлсэний дараа эргэж харна. 술래가 외치는 동안 나머지 아이들은 걸음을 술래쪽으로 옮기다가 Түүнийг ингэж чангаар хэлэх хооронд бусад нь түүн рүү алхаж байгаад 술래가 뒤돌아볼때 멈추어 선다 түүнийг эргэж харахад зогсоно. 술래가 뒤돌아 보았을때 움직여서 술래에게 들키면 Эргэж харахад нь хөдөлж мэдэгдсэн бол 술래의 손을 잡고 서 있어야 된다 түүний гараас барьж зогсох ёстой. 이렇게 놀이를 계속하면서 Энэ мэтээр үргэлжлүүлэн тоглож 움직이다가 술래에게 들킨 사람은 술래 뒤에 길게 늘어서게 된다 хөдөлж байгаад баригдсан хүүхдүүд ар араасаа зогсох болно.

들키지 않은 사람 중 한 사람이 계속 술래에게 접근하다가 Баригдаагүй хүүхдүүдээс нэг нь бусдыгаа барих хүүхдэд улам ойртсоор 술래와 그 뒤에 잡혀있는 사람이 잡고 있는 손을 끊으면 бусдыгаа барих хүүхэд ба баригдсан хүүхэд нэг нэгнээсээ барьж байсан гараа тавьбал 모두 출발선으로 도망가고 бүгд гарааны шугам руу зугтаж 술래는 쫓아가서 친다 бусдыгаа барих ёстой хүүхэд тэдний араас хөөж барина. 도망가다가 술래에게 채인 사람은 다음 술래가 되고 Зугтаж байгаад түүнд цохиулж баригдсан хүүхэд бусдыгаа барих дараагийн хүүхэд болж, 두사람 이상이 채이면 хоёроос олон хүүхэд баригдвал 가위바위보를 해서 хайч чулуу даавуу гарган 진 사람이 술래가 되어 дийлдсэн хүүхэд бусдыгаа барих болж 다시 놀이를 시작한다 тоглоомыг дахин эхэлнэ. 술래는 '무궁화 꽃이 피었습니다'를 빠르게 또는 느리게 조절해서 아이들이 움직이다가 들키게끔 유도한다 Бусдыгаа барих хүүхэд “Гин цэцэг дэлгэрлээ” гэж хурдан эсвэл удаанаар тохируулж хэлэн бусад хүүхдийг хөдөлж байгаад баригдахад хүргэхийг оролдоно.

Энэ тоглоомыг японы “Дарүмасангагоронда(だるまさんが轉んだ)” тоглоомоос эхтэй гэх хүн байхаас гадна солонгос үндэсний тоглоом гэх хүн ч байдаг. Дээрхээс гадна “우리집에 왜 왔니?” Манайд яах гэж ирсэн юм бэ?, “두껍아 두껍아 헌집 줄게 새집 다오” Бах мэлхий минь, хуучин гэрээ өгье, шинэ гэр өгөөч гэдэг тоглоом бий.

Ерөнхийдөө 숨바꼭질 놀이 нуугдаж тоглох тоглоом наадам хувьд бол америкт ч Hide and Seek нэрээр байдаг дэлхийн олон улсад нийтлэг дэлгэрсэн байдаг билээ. 무궁화꽃이 피었습니다 Гин цэцэг дэлгэрлээ-г тоглоход 술래가 카운트를 할 때 бусдыгаа барих хүүхэд тоолохдоо “무궁화꽃이 피었습니다”를 열 번 외치는데 Гин цэцэг дэлгэрлээ гэж арван удаа чангаар хэлдэг нь бусаддаа аль болох хангалттай цаг өгөх гэснийх гэж ойлгож болно.

Ханз хэлц үг-3 С-М

自古以來(자고이래) эрт дээр үеэс эдүгээг хүртэл, эртнээс өнөөг хүртэл
自手成家(자수성가) өв хөрөнгөөр биш өөрийн хүч чадлаар амьдрал зохиох
自繩自縛(자승자박) өөд нь хаясан чулуу өөрийн толгой дээр
自業自得(자업자득) өөрөө унасан хүүхэд, өөртөө булуу хураах
自初至終(자초지종) эхнээс аваас дуустал, нэг нэггүй
自暴自棄(자포자기) өөрийгөө гаргуунд гаргах
適材適所(적재적소) таарч тохирох хүнийг нь зөв хэрэглэх, зохих газар нь зохих хүнийг тавих
前無後無(전무후무) урьд хожид байгаагүй
戰戰兢兢(전전긍긍) учиргүй айж болгоомжлох
轉禍爲福(전화위복) сохорсон биш завших
左衝右突(좌충우돌) зөрчилдөх, мөргөлдөх, шөргөөцөлдөх
珍羞盛饌(진수성찬) тансаг идээ, салахын аргагүй, дээд уруулдаа хүргэмгүй дэргэдэх хүндээ амсууламгүй
盡人事待天命(진인사대천명) хүч хүрэх бүхнээ хийгээд хөх тэнгэрийн зарлигийг дагах
進退兩難(진퇴양난) ацан шалаанд орох, дээшээ тэнгэр хол доошоо газар хатуу, хадны завсар хавчуулагдсан халиуны зулзага
贊反兩論(찬반양론) зөвшөөрсөн татгалзсан онол, эсрэг тэсрэг санал
千萬多幸(천만다행) азын тэнгэр ивээх, бөөн аз дайрах, тэнгэрийн умдаг атгах
天生緣分(천생연분) заяаны хань
千差萬別(천차만별) түм буман ялгаа, өч төчнөөн зөрүү
徹頭徹尾(철두철미) тууштай, туйлбартай
靑出於藍(청출어람) түрүүлж гарсан чихнээс сүүлдэж ургасан эвэр урт, чөтгөрийн бага нь адтай
他山之石(타산지석) ялихгүй мэт боловч ямар их тус хүргэхийг таашгүй, үнэн үг хатуу ч хэтийн явдалд тустай
卓上空論(탁상공론) хоосон онол, амьдралд хэрэггүй онол
兎死狗烹(토사구팽) алтыг нь аваад авдарыг нь хаях
下石上臺(하석상대) хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөх, эхийг нь эцээхгүй тугалыг нь тураахгүй
咸興差使(함흥차사) усанд хаясан чулуу шиг, сураггүй алга болох
好衣好食(호의호식) торгонд хөлбөрч тосонд умбах, амттаны дээдийг идэж эдийн сайныг өмсөх
畵蛇添足(화사첨족) будаас будаач гэхээр сахлаа будав гэгчээр, нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлох
荒唐無稽(황당무계) санаанд оромгүй, дэмий балай
橫說竪說(횡설수설) элдэв долоон юм ярих, эх адаг нь мэдэгдэхгүй юм ярих
興亡盛衰(흥망성쇠) мандал буурал, бадрал мөхөл
興味津津(흥미진진) маш сонирхолтой, сонирхол ихээр татсан
興盡悲來(흥진비래) жаргал зовлон ээлжилдэг, инээх нэг өдөр байхад жаргах нэг өдөр бий, эр хүн туг ч барина тугал ч хариулна

© amaraa_ubc@yahoo.com

"Оюуны гүүр" шагнал - Оны шилдэг орчуулагч

www.olloo.mn -ees
-----------------------------------
2006-01-09 11:54:46 , Мэдээний дугаар: #19250

“Монсудар” хэвлэлийн газраас шилдэг орчуулагч болоод орчуулгыг vнэлэх “Оюуны гvvр” хэмээх нэгэн шагналыг бий болгож анхны эзнийг нь 500.000 мянган тєгрєгєєр шагнах боллоо.

Єнєє vед ном орчуулах нь цаг vеийн хэрэгцээ шаардлагаас урган гарч буй нэн чухал vйл явц болоод байна. Учир нь олон зуун жилийн хєгжлийн туршлагатай улс орнуудын нэрт сэтгэгчдийн зохиол бvтээлvvдийг эх хэлнээ буулган тvvнийг хєгжил дэвшилдээ тулгуур болгох нь Монголчууд бидний амьдралд чухал ач тустай vйл явдал гэж vзэж байна.
Тиймээс “Монсудар” хэвлэлийн газраас орчуулгын бvтээлийг олон нийтийн хvртээл болгоход хамгийн их vvрэг гvйцэтгэж байдаг орчуулагчдыг дэмжиж улмаар тэднийг урамшуулан, улам сайн бvтээлvvдийг тvгээн дэлгэрvvлэх зорилгоор уг арга хэмжээг эхлvvлж байгаа бєгєєд цаашид орчуулгын vйл ажиллагааг дэмжихийг бусад байгууллага, хувь хvмvvст уриалж байна. Уламжлал болгон явагдах уг арга хэмжээнд:
• Уран сайхны шилдэг орчуулга
• Нийгэм, улс тєрийн шилдэг орчуулга
• Орчуулгын бvтээлд их хувь нэмэр оруулсан “Оны шилдэг орчуулагч”
• Орчуулгын ажлыг хєхиvлэн дэмжигч байгууллага болон хувь хvнийг тус тус тодруулж шагнал гардуулж байхаар боллоо.

Анхныхаа жилээ зохион явагдах энэ арга хэмжээнд орчуулгын vйл хэрэгт их хувь нэмрээ оруулж, нийт 60 гаруй бvтээлээ олон тvмэндээ хvргэсэн Нvvдлийн соёл иргэншлийн академийн билгvvн номч академич, Чингис хааны Дэлхийн академийн жинхэнэ гишvvн- академич Чойнзонгийн Баатарыг 2005 оны шилдэг орчуулагчаар тодруулж 500.000 тєгрєгєєр шагнах болжээ. Шагналыг єнєєдєр буюу 1 сарын 9-нд “Интерном” номын их дэлгvvрт гардуулан єглєє.

Уг шагналыг уншигч болоод мэргэжлийн шилдэг орчуулагч, уран бvтээлчдийн бvрэлдэхvvнтэйгээр тодруулж байхаар тогтов.

Чойнзонгийн Баатарын орчуулсан зарим бvтээлvvд:
• Сод жанжин Чингис хаан тvvний vлдээсэн єв
• Чингис хааны шар тугийн дор
• Догшин давалгаат Далай их Чингис хаан
• Чингис хааны бvрэн тvvх оршвой
• Монголын анхны хаадын тухай Хятад эх сурвалж
• Зєвлєлт Хятадын харилцааны нууц тvvх
• Эдийн засгийн софизмууд
• Улс тєрийн эдийн засгийн ухааны шинжилгээ
• Нострадамус
• Хиллари Клинтон: Миний амьдралын тvvх
• Монголын нийгмийн єєрчлєлт шинэчлэлтийн vе шатууд
• Жа ламын толгой


Ж.Алт

/Оллоо.МН/

Нэг л өдөрт мундаг орчуулагч болдоггүй

http://doctorganaa.com/articles/9-2009-09-06-07-02-04.html
-------------------------------------
2009 оны 9-р сарын 06, Ням гариг, 15:37
Эх сурвалж: Тархины талх сэтгүүл, дугаар №1

“The brain bread” сэтгүүлийн “Хүндэт зочин”-оор Э.Чинбат багшийг урьсан юм. Монгол Улсын Гаалийн Ерөнхий газарт ажилладаг энэ эмэгтэйн өрөөнд ороход улс орон бүрийн нэртэй хавтсаар дүүрсэн урт тавиур хамгийн түрүүнд нүдэнд туссан билээ. Энэ бол манай улс дэлхийн хэдэн оронтой гаалийн талаар хамтын ажиллагаатай вэ гэдгийг төвөггүй илтгэнэ. Гэхдээ бидний ярианы сэдэв бол гаалийн тухай биш, бүх нийтийн англи хэлний боловсролын тухай байлаа. Э.Чинбат багш гаалийн олон бичиг баримт, хууль тогтоомж, конвенцийг орчуулжээ. Барааг тодорхойлох кодлох, уялдуулсан системийн таван боть тайлбар бичгийг ажлын хэсгийн хамтаар орчуулах, редакторлах ажил хамгийн нүсэр нь байсан гэнэ.

– Таныг толь бичгүүдээр тань эчнээ таньдаг хүмүүс цөөнгүй. Ялангуяа англи хэлний орчуулгын талаар. Сүүлийн үед сураг тасарсан юм шиг.

– Ажлын шаардлагаар өөр албанд шилжсэн. Гэхдээ толь бичгээ оролдож л байгаа шүү. Одоогийн Хүмүүнлэгийн Ухааны Их Сургууль маань ерээд оны эхээр Гадаад Хэлний Дээд Сургууль гэсэн нэртэй байлаа. Би тэнд англи хэлний тэнхмийн эрхлэгчээр 1996 он хүртэл ажилласан юм. Тэр үед англи хэлний орчуулагчийн анги шинээр нээгдэж, бид сургалтын хөтөлбөрийг нь боловсруулан, хичээл зааж эхэлсэн юм даа. Би орчуулгын
онол, дадлагын хичээл заадаг байлаа. Анхны төгсөгчдөөс маань Э.Содонтогос, Т.Ундаръяа, О.Адъяа, Д.Наран, Б.Индра гээд л нэртэй сайн орчуулагчид төрсөнд бахархаж явдаг даа. Ерээд оны дунд үеийн оюутнуудад одоогийнх шиг хэл сурах өргөн боломж хомс, сурах бичиг, гарын авлага байхгүй. Гар хоосон оюутнууддаа зориулаад мянган үгийн толь гэдэг юм бэлтгэдэг, сэдэв сэдвээр нь үг өгч түүнийгээ эргэж шалгадаг, орчуулахад нь хэрэглүүлдэг байлаа. Хүүхдүүд бие биеэсээ хуулж авдаг байсан юм. ВВС радиогийн нэвтрүүлгийг хуурцагт бичиж сонсгоод орчуулга хийлгэдэг байж билээ. Техник хэрэгсэл ч одоогийнх шиг биш. Жижиг магнитофон бариад л ангиас ангид хэсч өгнө дөө. Орчуулгын гарын авлага ч байхгүй, тэр үеийн “Ардын эрх” сонины дөрвөн нүүрийг эхнээс нь аваад дуустал орчуулдаг байж билээ. Эдийн засаг, хууль эрх зүй, улс төр, бизнесийн нэр томьёо гэх мэтээр үгийн санг төрөлжүүлсэн нь хожмоо толь бичиг бүтээхэд хүргэсэн юм. Тэгэхэд бидний хэдхэн багшид үнэн сэтгэлийн зүтгэлээс өөр юм байсангүй. 1998 онд анхны монгол, англи толь бичгээ бэлтгэн хэвлүүлсэн юм байна. Толь бичиг их чимхлүүр, цаг авдаг ажил даа. Дараа нь 2001 онд англи, монгол хэлний 100 мянган үгтэй толио гаргаж, 2003 онд дахин баяжуулсан. Бас TOEFL
шалгалтад бэлтгэхэд туслах зорилгоор өвөрмөц хэллэгийн толь бичиг зохиосон. Саяхан нэг ном орчуулж дууссан. Мөд хэвлэгдэх байх.

– Англи хэлний орчуулгын нууцад зах зухаас нь нэвтрэх хүсэл буйгаа нуугаад яахав.

– Орчуулагч хүн үгийн баялаг нөөцтэй байх ёстой. Ялангуяа бичгийн хэл, бичих чадвар бол орчуулагчийн гол шалгуур. Үгийн салаа утгуудыг жишээтэй нь тогтоож, хэлзүйн болон утга зүйн онцлогийг нарийн мэдсэн байх нь чухал. Орчуулгын олон арга бий. Ном их унших хэрэгтэй. Бидний үед номоор л дамжуулж гадаад хэл сурдаг байлаа. Англиар юмуу, монголоор хэр сайн ойлгосон байна, төдийчинээ хөрвүүлнэ. Би оюутнуудынхаа орчуулгын чадварыг самбарын өмнө нэг нэгээр нь гаргаж бичүүлээд дүгнэдэг байлаа. Зөв, буруу гэж ялгадаггүй. Хамгийн гол нь санааг зөв ойлгож, бүрэн дүүрэн хөрвүүлэх нь чухал. Чухамдаа орчуулгад тогтсон жор байхгүй. Ялангуяа аль нэг мэргэжлийн салбарт сайн орчуулга хийе гэвэл тухайн салбарын мэргэжлийн мэдлэгтэй байхаас өөр аргагүй. Нэг л өдөр мундаг орчуулагч болдогггүй юм.

Ная, ерээд онд англи хэл сурах эх сурвалж бага байлаа шүү дээ. Телевизийн ийм олон сувгууд, сонин, сэтгүүл, Интернет, гар утас байсангүй. Би оюутан байхдаа Орост англи хэл дээр гардаг “Daily world”, “Morning Star” сониныг мухлагаас авч үг үсэггүй уншдаг байж билээ. Хожим нь ийм сониныг америк, англичууд огт мэдэхгүй байхыг нь сонсоод их гайхсан шүү. Үзэл суртлын зорилгоор тараадаг байсан юм билээ.

– Нэгэн үе манайхан орос хэл сурахаас өөр аргагүй шахалтад орж байсан. Одоо англи хэл эзэмшихээр хошуурцгааж байна. Харин өнөөгийн мэдээллийн тэсрэлтээр бөмбөгдүүлсэн эринд англи хэлийг сурахад ямар бэрхшээл байна вэ?

– Бидний амьдарч байгаа үе бол мэдээллийн эрин. Бүх мэдээллийг хүлээж аваад бүрэн эзэмшинэ гэж байхгүй. Дээхэн үед (социализмын үед) хэрэгтэй, хэрэггүй мэдээллээр хүний тархийг дүүргэдэг байжээ. Африкийн аль нэгэн жижиг улсын нийслэл, ерөнхийлөгчийн нэрийг тогтоох нь хэнд хэрэгтэй байсан юм бол. Түүний оронд өөртөө хэрэгтэй зүйлийг сурч, түүгээрээ жинхэнэ утгаар мэргэжсэн байх нь хамаагүй дээр. Боловсрол эзэмших нь чухал боловч түүнийгээ ашиглаж чадахгүй бол нэмэргүй. Би залуучуудад Монголдоо сурч эзэмшиж болох юмны төлөө гадагшаа баахан мөнгөө үрээд битгий яваачээ гэж хэлмээр байна. Интернетээр ямар ч боловсролтой болох, мэдлэг эзэмших боломж байна. Үүнд англи хэл гарцаагүй зэвсэг болно. Гол нь хичээнгүй, залхуурахгүй, өдөр бүр цөөн ч гэсэн цагийг англи хэл сурахад зарцуулаад хэвшчих хэрэгтэй л дээ. Жишээ нь өдөрт 10 шинэ үг тогтоогоод байхад жилд хэд болох билээ. 3000 үг мэдэж байхад чөлөөтэй ярьж, ном сонин уншиж, санаагаа бүрэн илэрхийлэх чадвартай болно. Өмнөө тодорхой зорилго тавиад ажиллахад шинэ өдөр бүр чиний зорилгыг аажим аажмаар ойртуулдаг юм шүү. Монголд өндөр боловсрол, мэдлэг чадвартай залуус олон байна. Гэтэл тэд ихэвчлэн олон улсын болоод гадаадын байгууллагын төсөл дээр бусдын гарын дор ажиллаж байгаа нь харамсалтай. Энэ бол үнэхээр харамсалтай шүү. Наад захын жишээ гэхэд Англи, Америк, Австрали, Канад, Япон зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудад бизнесийн болон төрийн удирдлагын чиглэлээр магистрийн зэрэг хамгаалсан, зарим нь бүр хоёр удаа магистр хамгаалсан шавь нар маань ийм маягийн алба хашиж байгаа нь төр, засаг Монголд байгаа потенциалаа ашиглаж чадахгүй байгаагийн илрэл. Монголын хөгжлийг дэмжихийн тулд тэдгээр орнууд тусламжийн шугамаар тийм их үнэтэй боловсон хүчин бэлтгэж өгч байхад манай улс тийм хүмүүсийг ашиглах ёстой. Нэг үеэ бодвол маш өндөр боловсролтой, бахархмаар залуус олон байна. Чадалтай залуучуудыг зохих албан тушаалд нь зоригтой дэвшүүлэх хэрэгтэй байна. Монголыг одоогийн залуус л авч явна. Өмнө нь социализмын үед улс төрийн бодлогын үүднээс орос хэлийг бүх нийтээр сурах шаардлага тавьдаг байлаа. Одоо англи хэлийг илүү чухалчилж байна. Зөв л дөө. Гэхдээ хоёр хөршөө мартаж болохгүй. Монгол Улс маань Орос, Хятад хоёрын дундаас нүүгээд алга болчих биш. Иймээс англи, орос, хятад хэлийг эн тэнцүү эзэмших учиртай.

- Синхрони орчуулгын тухайд...

– Орчуулга бол оюуны тийм амар ажил биш. Оюуны өндөр ачаалалтай ажил. Тархи амархан ядардаг, хүний хэлснийг бүрэн тогтоохын тулд ой сайтай байх ёстой. Хурдан тэмдэглэж авах нь тустай байдаг. Ялангуяа хүний яриаг синхрони байдлаар орчуулахад илүү бэрхшээлтэй байдаг. Ажиглахад нийт ярианы 20- 30 хувийг залгичих шиг болдог. Иймээс төр, засгийн тэргүүний яриаг орчуулдаг хүмүүсийг тусгай шалгуураар шалгах хэрэгтэй. Яг мэргэшсэн нягтлан бодогч гэдэг шиг. Орчуулгын алдааны тухайд олон жишээ байдаг. Санаанд орж байгаа нь Хрущевын алдартай үгний орчуулга байх шив дээ. Хрущев Орост коммунизм байгуулаад тэр нь Америкийн капитализмаас хамаагүй удаан оршин тогтнох болно гэсэн санаа хэлж л дээ. Түүнийг нь орчуулахдаа “We will bury you” гэжээ. Оросоор бол “Мы вас похороним “ гэж хэлсэн шиг байгаа юм. Гэтэл энэ нь шууд утгаараа бууж эвгүй сэтгэгдэл төрүүлсэн гэдэг. Уг нь “We will survive you” эсвэл “We will outlive you” гэх байжээ.

– Орчуулгын товчоод ломбард шиг олширчээ. Чанар чансааг нь мэргэжлийн хүний нүдээр харвал ямар байдаг вэ?

– Янз янз л байх, үүнийг мэргэжлийн хяналтын байгууллагаас шалгаж, түвшинг нь тогтоох ёстой болов уу. Мөнгөө төлөөд үйлчлүүлж байгаа болохоор чанарын талаар шаардлага тавих эрхээ эдлэх ёстой. Орчуулгын шүүмж гэдэг асуудал одоо цагт ор тас орхигджээ. Энэ жил Их Монгол Улсын 800 жилийн ойн жил. “Монголын нууц товчоо”-г дөрвөн янзаар орчуулсан хувилбарыг олж үзлээ. Халимагийн Өргөнгөө Онон гуайнхыг гүйцэх орчуулга алга. Танай “The brain bread” сэтгүүл мэдээллийн эринд шаардлагатай зүйлээ олж авах гол түлхүүр болсон англи хэлийг бүх нийтээр сурахад нийтлэлийн бодлогоо чиглүүлж байгаад баяртай байна. Ялангуяа өсвөр үеийнхнийг энэ тал дээр дэмжиж урамшуулах аливаа ажлыг дэмжихэд би бэлэн байна. Манай монголчууд ер нь хэл сурах их авъяастай шүү дээ. Гэр бүлээрээ англи хэл сурах боломж олгож байгаа танай сэтгүүлд амжилт хүсье.

Г. БОЛОР

Ханз хэлц үг-2 С-М

小貪大失(소탐대실) хүндээ хөнгөнөөс өгөх, ялихгүй юманд ямааны гарз
束手無策(속수무책) яаж ч чадахгүй, аргагүйдэх, гараа хүлүүлсэн мэт
修身齊家治國平天下(수신제가치국평천하) биеэ засаад гэрээ зас гэрээ засаад төрөө зас
修人事待天命(수인사대천명) хүч хүрэх бүхнээ хийгээд хөх тэнгэрийн зарлигийг дагах
乘勝長驅(승승장구) ид хаваа гайхуулах, бахтай ялалтууд байгуулах
時時刻刻(시시각각) цаг мөч бүр
是是非非(시시비비) зөв буруу
身土不二(신토불이) энэ бие эх нутаг нэг, төрсөн нутгийн тариа ногоо биед зохистой, дассан газрын даавуу зөөлөн
十中八九(십중팔구) зууны ная ерэн хувь, дийлэнх нь, ихэвчлэн
啞然失色(아연실색) мэл гайхаж цэл хөхрөх
我田引水(아전인수) хувиа бодож довоо шарлуулах, амиа хоохойлох
曖昧模糊(애매모호) бүрхэг, хоёрдмол
愛之重之(애지중지) нүдний цэцгий мэт хайрлах
嚴冬雪寒(엄동설한) хахри хүйтэн, тэсгим хүйтэн
嚴妻侍下(엄처시하) эхнэртээ толгой мэдүүлсэн, эхнэрийнхээ гарт орсон, доожоогүй, унхиагүй
緣木求魚(연목구어) бүтэхгүй юмаар хөөцөлдөх, буруу замаар будаа тээвэл буцахдаа шороо тээнэ
五里霧中(오리무중) тааж мэдэх аргагүй, барьцгүй, манан будан дунд
吳越同舟(오월동주) заналт дайсантайгаа заяа тавилан нэгдэх
烏合之卒(오합지졸) бэлтгэлгүй цэргүүд, шуудайд хийсэн үхрийн эвэр шиг
屋上架屋 (옥상가옥) учиргүй давхарлах, өрж давхарлахаа л мэдэх
溫故知新(온고지신) буурлаас үг сонс болсоноос ам хүр
曰可曰否(왈가왈부) зөв бурууг ярих, тийм үгүй гэх
龍頭蛇尾(용두사미) сүржин эхлэл сүйдтэй төгсгөл, сонин дээрээ соохолзож сониноо буухаар хоохолзох
愚問賢答(우문현답) утгагүй асуултанд ухаалаг хариулт
迂餘曲折(우여곡절) амьдралын нугачаа, бартаа
右往左往(우왕좌왕) яах учраа олохгүй байх, сандчиж үймэх, хөл алдах
牛耳讀經(우이독경) хэлээд хэлээд нэмэргүй, үгний гарз
有名無實(유명무실) ор нэр төдий, ёс төдий
有備無患(유비무환) сайн бэлдвэл санаа зовох зүйлгүй, бэртье гээгүй бол бэлтгэлтэй бай
流言蜚語(유언비어) хий хоосон яриа, цуурхал
類類相從(유유상종) ижлээ дагаж сүргээ бараадах, нэг тэрэгний дугуй, таарсан таар шуудай
淫談悖說(음담패설) шалиг яриа, завхай үг
意氣銷沈(의기소침) сүр сүлдгүй, хийморгүй, үхээнц
意氣揚揚(의기양양) ид хавтай, бахтай, цог хийморьтой
異口同聲(이구동성) нэгэн дуугаар, ам нэгтэй
以實直告(이실직고) үнэнийг өчих
以心傳心(이심전심) сэтгэлээр ойлголцох
以熱治熱(이열치열) халууныг халуунаар, хүчийг хүчээр, хорыг хороор
泥田鬪狗(이전투구) хорон үгээр идэлцэх, уралцах
二八靑春(이팔청춘) амьдралын алтан босго, арван зургаан нас
因果應報(인과응보) үйлийн үр
一擧手一投足(일거수일투족) хөдөлгөөн нэг бүр, алхам болгон
一擧兩得(일거양득) нэг сумаар хоёр туулай буудах
一網打盡(일망타진) нэг дайралтаар, хоморголж
一脈相通(일맥상통) агаар нэг, утга агуулга адил
一目瞭然(일목요연) товч тодорхой, илэрхий
日就月將(일취월장) хоног сараар ахиж дэвших
一攫千金(일확천금) хөнгөн олсон хөрөнгө
臨機應變(임기응변) сохрын газар сохор доголонгийн газар доголон

Үгсийн дотроос "үг" гэдэг энэ үг өөрөө...

Даяар Монгол сониноос---------------------
2010 оны 6-р сарын 25, Баасан гариг, 05:23

(Үг өгүүлбэрийн амь амьдрал, эрчим долгион, соёл хэрэглээ)

Профессор Б.Пүрэв-Очир (МУБИС)

Үнэгний мөрийг бус, үгийн мөрийг мөшгөе! (Т.Галсан)

Хүмүүний хэл гэдэг сонин, бас тайлагдашгүй олон нууцтай, амьд, хөдөлгөөнтэй. Хэл хэлний дундаас авианы хэл буюу үгэн хэл үлэмж сонин, агуулга ба хэлбэр, илрэл ба эрчим долгионтой нь хачин.

Хүн судлаачид, хэлшинжээчид, сэтгэл судлаачид, гүн ухаантнууд, физикчидээс өгсүүлээд уран илтгэгчид, яруу найрагчид, эзотерикч нар хүртэл дэлхийн олон хэлний авианы нийлэмж зохицол, үг хэллэг, метафор загварчлал, эдгээрийн эрчим долгионыг судалж төнхөөд, хүмүүний хэлэх үг ба өгүүлбэрийг ид шидтэй, ухааны ба сэтгэхүйн хүчирхэг зэмсэг, багаж гэжээ. Орчилт ертөнцөд дуудлагагүй, нэргүй юм байхгүй гэлцэнэ. Энэ нь дууриах ба дүрслэх үг, аялга үг-өгүүлбэрээс эхэлдэг гэж хэлж ч болмоор. Тийм учраас “Бүх юмс, үзэгдлийн цаана мөнх үл илэрхийлэгдэх логос буюу үг оршдог. Үг буюу дуун долгионы хүчээр орчлон ертөнц хэлбэршин буй болсон бөгөөд хэлбэр бүгдийн атомуудыг шүтэлцүүлэн барьж байдаг зүйл бол дууны долгион буюу үг гэдэг”. (Эзотерикч Н.Сома: “Үгийн ид шид”, “Зууны мэдээ” сонин, 2009.04.10. ¹ 81) гэж бичжээ.

Энэ мэтээр хүн төрөлхтний хэлийг “амьд” гэсэн, хэл хэлний “үгэнд амь буй” гэсэн санаа нь үгийг экологи, оюун санаа, ухамсрын хүрээ, юмс түүнийг нэрлэх мэдээлэх ёс, түүний цаадах далд чанартай холбон үзэж, шүтэлцүүлэн барилдуулсных юм. Аливаа юм, үзэгдлийн харьцаа, орон зай, цаг хугацаа, тоо чанар, үйл явц, хөдөлгөөний дохио болох үгс буюу нэрлэлт нь салангид оршин байхуйдаа энергийн асар хүчирхэг долгионыг тээж байдаг бол, нэг үг, нөгөө үг ба утгатай холболдон, эелдэн зохицоод ирэхлээрээ бүр хуйлран давалгаалж, ид шидийг олж, хэлбэр ба утгын сүлжээг үүсгэн, санааны давхрааг цогцлоодог ажээ.

Тэрхүү утгын далай, олон зүйл санааны орчил дотор аман ба бичиг зохиолын үг (хэллэг) нь өөр өөр орон цагт олон янз утгатайгаар, өөр өөр үнэлэмж, өнгө аястайгаар, эерэг, сөрөг эрчим долгистойгоор, хүмүүний өөр өөр бүлэглэлийн хүрээнд, соёлын өөр өөр орон зайцад хүмүүний харилцахуйн дотоод ба гадаад биежсэн уялдаа яриа (связная речь или диалог) болон хэрэглэгдсээр мянга мянган жилийг туулан иржээ. Чингэхэд, дэлхийн олон хэл, түүний үгсийн сан, үүсвэр бүрэлдэхүүн мөн найруулга бүрэлдэхүүн нь баларлаг үеэсээ боловсронгуй болсон үеэ хүртэл урт замыг туулж бидэрч ирэхдээ нэг талаас хөгжиж, бүтэж, нөгөө талаас эвдэрч, бас зарим орон цагт баяжиж, бас зарим үед ядуурч доройтож ирж. Хэл хэлэнд агуулгын ай талаасаа ямар ямар үг-нэрлэлт байдаг бол гээд л энгийн ухаанаар сонирхвол бас хачин жигтэй, өвөрмөц хэв шинжтэй, ялгаатай байдаг. Соёлын ай, хэрэглээнийхээ талаас бол “үг” болгон өөр өөр, эдгээрийн ангилал ба нэршил нь хүртэл онд ондоо.

Манай монгол хэлэнд л гэхэд, “аялга үг-өгүүлбэр”-ээс “дууриах, дүрслэх үг”-ийг хүртэл; “маанийн үг-тарни”-аас “залбирлын үг-дуулал”-ыг хүртэл; “ам нээх үг”-ээс “андгай тангаргийн үг”-ийг хүртэл; “дом шившлэг-үг”-ээс “хараал, ерөөл үг”-ийг хүртэл; “мэргэн түргэн үг”-ээс “хорио цээр үг”-ийг хүртэл; “төрмөл үндэсний үг”-ээс “таримал ормол үг”-ийг хүртэл; “нутагшсан эрлийз үг”-ээс “танигдахын аргагүй чулуужсан бэрх үг”-ийг хүртэл; “дэслэх дугаарлах үг”-ээс “хэмжих тоолох үг”-ийг хүртэл; “тэмдэг чанарын үг”-ээс “бодот үг”-ийг хүртэл; “орон цагийн үг”-ээс “хөдөлгөөн үйлийн үг”-ийг хүртэл; “сул баймжит үг”-ээс “төлөөлдөг холбодог үг”-ийг хүртэл нь хэлбэр-бүтцийн талаас нь, утга-үүргийн талаас нь, хувьсал-хувиргалын талаас нь, экологи-соёлын талаас нь, давтамж-хэрэглээний талаас нь ангилсаар, шинжиж судалсаар, хэрэглэсээр иржээ. Бас янз бүрийн зорилготой “толь бичиг” гээч юмыг зохиож, үгсийг “толинд харж” сонжиж шинжиж, эдэлж ашигласаар ирж.

Нийтлэлч Баабар “Юм болгон нэртэй…” гэдэг нийтлэлдээ: “…Монгол хэл, юмыг дүрсжүүлэхдээ онц гаажтай. Ганц “хамар”-ыг л аваад үзье. Монхор-хяраараа бөгтөр хамар; шонхор-үзүүр нь шөвгөр, гурвалжин; хянган-хяр нь ирмэгтэй; шонтгор-үзүүр нь урагш түрсэн; нахиу-нармай дотогш; сартгар-нүх том; сархаан-угалз том; унжуу-үзүүр доошоо; ээтэн-үзүүр дээшээ гэх мэт. Хөнхөр, онигор, бүлцэн, бүлтгэр, жуутгар, сүүмгэр, гөлгөр, жартгар, хялар, долир, сөлөр, хялман – энд зөвхөн “нүд”-ний тухай л ярьж байна. Нүүдлийн амьдралын онцлогоос л ингэж баяжсан болов уу. Харин үйл явц, процессийн нэршлээр тааруухан…” (Өдрийн сонин, 2008, ¹ 295) гэж өгүүлсэн нь нүүдэл суудал, нийгэм-соёлын ажиглалтаас үүтгэлтэй сонин дүгнэлт юм.

Монголчуудын аж онол буюу прагматикт “Үгийн өвгөн утгын таягийг тулдаг…” л гэнэ, “Үр хөвүүнийг үгээр хүмүүжүүлдэг…” л гэнэ, “Үгээр хүнийг ташуурддаг…” л гэнэ, “Үгээр хүний явдлыг засдаг…” л гэнэ, “Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө…” л гэнэ, “Хүнийг үгээр эмчилдэг…” л гэнэ, “Хүнийг үгээр үхүүлдэг…” л гэнэ, “Үг бол ул мөр юм…” л гэнэ, “Үгэн дотор үг, үнхэлцэг дотор мах…” л гэнэ, “Үг өмхийрдөггүй, мах өмхийрдөг…” л гэнэ, “үгэн сум”, “үгэн бороо”, “үгэн мөндөр”, “үгэн санамж” л гэнэ, “Муу үг модон улаатай, сайн үг салаа ухаантай…” л гэнэ, “Үг алдвал барьж болдоггүй, үхэр алдвал барьж болдог…” л гэнэ, “Үг цуглуулбал ухаажна, үхэр цуглуулбал баяжна…” л гэнэ, “Үг бол зарц юм, үг бол харц юм” л гэнэ, “Аавын үг алт, ээжийн үг эрдэнэ” л гэнэ, “Үг хатуу ч явдалд тустай, эм гашуун ч биед тустай…” л гэлцэнэ. Энэ бүгд бол ерөөсөө л “Үгэнд амь буй”, “Үгэнд эрчим долгион буй”, “Үг хэллэг болгон утгатай, өнгө аястай…” гэдгийг л хэлээд байгаа зах зухын жишээ баримт, үгийг эзэмнэгчийн хуримтлуулсан туршлагаас үүдэлтэй оюун дүгнэлт юм. Бас төрийн шагналт зохиолч Дарма Батбаяр “Үг бол ухааны тэнгисийн эрэгт чулуудагдсан дун. Ямар нэгэн дунг чихэндээ барин чагнахад далай шуугих мэт сураг төдий чимээ сонсогддог. Үг бол ертөнцийн юмс, үзэгдлийг таньж мэдсэн бидний ойлголт, ухаарал, таамаг төсөөллийн сураг төдийхнийг хадгалсан дун мэт…” гэсэн нь “үг” болгонд амь буй гэдгийг хэлсэн сайхан уран санаа юм аа.

Жич, миний шавь доктор Д.Баттогтох “Үгийн ширэнгээр бэдрэхүй” (Уб., 2009) номынхоо “Үг хэлний тухай үгийн цэцэн билгээс” хэмээсэн “дагалдуулал үгэндээ” монгол хэлний “үг”-ийн тухай “үг”-ийг цуглуулж, жагсаан үзүүлсэн нь хожмын судалгаанд чухаг түүхий эд болсныг онцлон тэмдэглэе.

Аль ч хэлний үгс, түүний сан хөмрөг, хэлнүүд бие биедээ гараа сунгаж, уг хэллэгийн өглөг өгсөн байдал, ямарваа үг хэллэгийн хэрэглээ-соёлын талбарыг ажваас нэн сонирхолтой зүйл бол “Нэг үгийг нөгөө үгтэй эелдүүлэн найруулах ёсон” юм. Ямар үг ямар үгтэйгээ эвсэн холбогдож, ямар утгаар хэрэглэгдэх, ямар мэдлэг-мэдээллийг зөөвөрлөж тээвэрлэж, ямар амь амьдралтай явах нь их л нарийн учиртай, нийгэм-хэлшинжлэл, угсаа-хэлшинжлэл, сэтгэц-хэлшинжлэл, соёл-хэлшинжлэл, танихуйн хэлшинжлэл, хэрэглээний хэлшинжлэлийн талаас нь судалмаар, орон зай, цаг хугацаа, соёлын хандлагаас тайлбарламаар зүйл ажээ.

Тухайлбал, орчин цагийн монгол хэлэнд “шилний эмгэн”, “өвгөнтийн хөндийн өвгөн”, “траншааны хүүхэд”, “биеэ үнэлэгч охид”, “тархи угаадаг гишүүн”, “мөнгө хүүлэгч сайд”, “мөнгө босгодог дарга”…г.м. нийлэмж үг, хэлц үг 90-ээд оноос сонин хэвлэлийн хуудаснаа үзэгдэх, бичигдэх, хэлэгдэх болж, одоо хэн бүхний нүд дасаж, чих дөжирч, байдаг л нэг үг хэллэг шиг санагдах болсон төдийгүй монгол хэлний үгийн сан, хэлцийн сангийн үүд хаалга, хатавч хавиар холхилдож явахыг хэн ч тоохоо больж байгаа жишээтэй.

Орос хэлэнд л гэхэд, улс төрийн хүрээнд цэрэг дайны метафор өргөн хэрэглэгдэх болсноор “дайн”-тай нийлэмж үгсийн бай хүрээ тэлж, “война плакатов” (лоозонгийн дайн), “информационная война” (мэдээллийн дайн), “идеологическая война” (үзэл суртлын дайн), “листовочная война” (тараах хуудасны дайн), “алмазная война” (очир эрдэнийн дайн), “газовая война” (хийн дайн), “алюминиевая война” (хөнгөн цагааны дайн) г.м. нийлц шинээр үүсэж, “дайн” гэдэг бай хүрээтэй метафор загвар болсон байдгийг зарим эрдэмтэн ажиглаж тэмдэглэсэн байдаг билээ. Дээрх үгс “Нэг нь нөгөөтэйгөө яагаад, ямар учир зүйгээр холбогдож, ямар утгатай хэрэглэгдэх болсон бэ?” гэдэг бол танин мэдэхүйн хэлшинжлэлийн учир холбогдолтой зүйл юм. Монгол хэлний он оны шинэ үг хэллэг, түүний нийлэмж, ялангуяа метафор загваруудыг хэлшинжлэлийн шинэ урсгал чиглэлээс харж, тольчилж бүртгэн гаргавал үндэсний соёл, уламжлал, эх хэлний үгийн сангийн баяжилт, ой санамжид үнэлж баршгүй ач холбогдолтой ажил болох учиртай юм. Монгол улсын ардын уранзохиолч, авьяас билигт найрагч Т.Галсан багш “Мэдэхгүй хангал үг, мэдүүштэй монгол үг” (Уб., 2004) номынхоо “Үнэгний мөрийг бус, үгийн мөр мөшгөе!” гэдэг хэсэгт: “Баян монгол хэлний олон салаа утгатай үгийн нэг нь мөр. Монгол бичигт бол “мөр”, “мөрү”, “мөри” гэж салган, ялган бичдэг.

“Мөр” гэж бичсэн бол: амьтан хүн, араатан жигүүртэн, аалз шоргоолжны хөлнөөс хөрс шорооноо үлдэх ором.

“Мөрү” гэж байвал хүзүүнд ойр, дал, бугалга хоёрын уулзвар.

“Мөри” гэвэл аливаа тонгорог,хутга, балиус, сэлэм, илд, юлд зэрэг ирт мэсний мохоол тал гэж ялган ойлгогдож байв шүү. (5-р тал) гээд, харин шинэ үсэгт бол зөвхөн “мөр” гэж дуудлагаа дууриалган, гав ганцхан янз буулгасаар л…

Дээрх гурван зүйл мөрөөс гадна: номын мөр, чөтгөрийн мөр, гомдлын мөр, ажлын мөр, цагаан мөр, хар мөр, хүн мөр, үнэгний мөр, буяны мөр, жаргалын мөр, зовлонгийн мөр, эрдмийн мөр, бодмөр, ул мөр, цаасан дээрх мөр, цасан дээрх мөр, чилмий (мөр), утаан мөр, халуун мөр, тод мөр, налархай мөр, бор мөр, бүдэг мөр, замхарсан мөр, олдохгүй мөр, буруулсан мөр буюу мөр буруулах, алдарсан мөр, хөөсөн мөр, гаргасан мөр (мөр гаргах), огтолсон мөр, гээсэн мөр (мөр гээх), цусан мөр, хүргэсэн мөр, бичгийн мөр, шүлгийн мөр… г.м. дөчөөд “мөртэй нийлэмжийг” гаргаж тайлбарлаад: Хөх өвгөдийн минь мөр хоёр тивд бий, хүслийн жигүүрт дүү нэрийн мөр таван тивд бий, Цэрэндэлэгийн мөр мөсөн туйлд бий, Гүррагчаагийн мөр сансарт бий, миний мөр номдоо бий… гэж баримтжуулан дүгнэсэн нь сайн туршлага, өлгөөд авмаар санал сэдэл төдийгүй, өнөөгийн бидэнд үлгэр авмаар “үгийн мөр” болох жишээтэй.

Бид энэ бяцхан судалбартаа “Үгсийн дотроос энэ “үг” гэдэг үг өөрөө...” гэсэн гарчаг өгч, монгол хэлэн дэх тэрхүү “үг” гэдэг үгтэй нийлэмжүүдийн хэв маяг, амь амьдрал, эрчим долгион, соёл хэрэглээний талыг сүүлийн үеийн (90-ээд оноос хойшхи ч гэмээр юм уу даа… Б.П.) баримтад тулгуурлан сонирхож үзэв.

Ер, монгол хэлний хэдэн түмэн үг хэллэгийн дотроос зөвхөн тэр “үг” гэдэг үг өмнөө ямар ямар үгийг авч холбогдож захирч чаддаг, хойноо ямар ямар үгтэй эелдэн найрсаж өвөрмөц нийлэмжийг үүсгэдэг вэ? гээд үзэхүл их сонин. Үүнийг тооцоолох, ажиглах наад захын аргаар ч судалж болмоор санагдана. Наанадаж л аливаа ном зохиол, эмхтгэлийн эхний хуудсыг сөхөнгүүт л тийм ийм “үг” нэртэй зүйл тааралддаг. 90-ээд оноос өмнөх үе буюу хуучин тогтолцооны үед хэдэн мянгаар тоологдох тэр олон ном зохиолын эхэнд “өмнөх үг”, “өмнөтгөл үг”, “оршил”, “оршил үг”, “зохиогчийн үг”, “редакторын үг”, “эрхлэн нийтлэгчийн үг”, “ариутган шүүгчийн үг”, “хянан тохиолдуулагчийн үг” гэсэн маягийн, нэг хэвийндүү, журамласан, шугаман сэтгэлгээний илэрхийлэл гэмээр ихэвчлэн шууд утгаар хэрэглэгдсэн тийм цөөвтөрхөн үг хэллэг, нэртомьёо л тохиолддог, бичигддэг байлаа, энэ нь бас уламжлалтай байв.

Гэтэл 90-ээд он эхэлмэгц монгол хүний үг хэлэх эрх чөлөө нээгдээд, хэлний шугаман бус зүйл ч гаарч эхлэв, монгол хэлний “үг” гэдэг үгийн давтамж, хэрэглээ ч тоо цадигаа алдаж, “үг”-ийн чимгийн тодотголын мунхруулга, утга далдлах буюу илт өгүүлэх арга маяг ч үлэмж сонирхолтой болж, олон эшт үзлийг илэрхийлэх нэг тийм өнгө аяс, үнэлэмж, дагалдуулаад байгаа нь, бас заримдаа шугаман бус хачин хачин үг ба утгын нийлэмжийг үүсгэн, ямар ч тогтсон журамгүй явж байгаа нь ажиглагдах болов. Энэ сонин зүйлийг анзаарч нэг жимээр ч болов, судлах зорилгоор бид зохиолч, сэтгүүлч, багш, эрдэмтэн, нийтлэлч, орчуулагч, шүүмжлэгч, судлаач, улс төрийн зүтгэлтэн, эмч зэрэг 200-гаад хүний ном зохиол, хэвлэн нийтлэлийн “өмнөх үг”, “оршил”, “төгсгөл үг”, “тайлбар үг” маягийн зүйлсийг карталж, хэрэглээ, утга соёлын талаас нь судалбар хийж үзэв. Тухайлбал, үүнийг уламжлалт “үгэн зардас”-аас өгсүүлээд, ардын зохиолч, эрдэмтэн Л.Түдэвийн “үгэн бороо”, “үгэн мөндөр”, “гэзэг үг”, “сүүл үг”, ерөнхийлөгч асан Н.Багабандийн “титэм үг”, авьяас билигт зохиолч Д.Урианхай гуайн “өвгөн үг”, ардын зохиолч Т.Галсангийн “хангал үг”-ийг хүртэл олон арван жишээгээр төлөөлөл болгон, эхэлж болох юм.

Бидний судалгаандаа авч хэрэглэгдэхүүн болгосон “үгс” бол зөвхөн “ном зохиолын өмнөх үг”-ийг өдгөө цагт олон эшт үзлийн үүднээс нийгэм-соёлын хандлага ихээхэн өөрчлөгдөж, хүн үг яриагаа чөлөөтэй илэрхийлэх болсны зах зухын баримт, бүр заримдаа этгээд гажууд ч гэмээр тийм хувилбар нийлэмжүүдийн жишээ болно. Ийм учраас нэлээд уламжлалт байдлаар хэрэглэгддэг, тогтвортой, хэвшилтэй болсон “үнэн үг”, “зүйр үг”, “цэцэн үг”, “охь үг”, башир үг”, “хууч үг”, “онч үг”, “мэргэн үг”, “бэлгэ үг”, “уран үг”, “улиг үг”, “сүж үг”, “эгзэгтэй үг”, “их үг”, “сэнхрүүлэг үг”, “хатуу үг”, “битүү үг”, “чинжүү үг”, “зүхэл үг”, “давстай үг”, “нэрэлхүү үг”, “жороо үг”, “золбин үг”, “сул үг”, “ёргио үг”, “ёж үг”, “сувс үг”, “дэгс үг”, “егөө үг”, “Аймалжин эмгэний сургамж үг”, “Алангоо эхийн учирлал үг”, “Алаг эхнэрийн сэрэмж үг”, “Бөртэ үжиний гоморхол үг”, “Эртний хатдын эш үг”, “Мандухай хатны зарлиг үг”, “Эзэн Чингисийн цадиг үг”, “Эрэлхэг Сүхийн чин үг”, “Ри багшийн түншүүр үг”, “өнчин цагаан ботгоны үг”, “хоточ нохойн үг”, “орсон буурын үг”, “шаазангийн үг” … г.м.-ээс арай ялгаатай бөгөөд хэлсэн, бичсэн орон зай, цаг хугацаа, нийгэм-соёлын хандлага, эзэн-үйлдэгчийн харьцаа, зорилго, зориулалт нь өөр өөр тийм “үг” буюу “үг” гэдэг үгтэй нийлэмжүүд байгаагаараа онцлог юм. Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлний үгийн сан, хэлцийн сан, метафорын санг баяжуулж буй тийм шинэ нийлэмж, өвөрмөц “хувилбарууд” гэж үзэж болно. Ингээд “үг” гэдэг цөмтэй тийм сонин нийлэмжүүдээс хэдийг жагсаан харъя. Үүнд: “сөгдөж айлтгасан үг”, “хадаг үг”, “хашхирч айлтгасан хадаг үг”, “титэм үг”, “босго үг”, “номын үүд үг”, “номын үүдэн дарлагын үг”, “номд өргөсөн тахил үг”, “номын үүдийг сөхөх үг”, “сацал үг”, “тотго үг”, “өргөл үг”, “уялга үг”, “мялаалга үг”, “урьтал үг”, “учиг үг”, “сүүл үг”, “боолт үг”, “ном жаргаах үг”, “тайлал үг”, “эрхшээн соёрхогчийнүг”… г.м. өвөрмөц сонин бөгөөд тухайн ном зохиолын зохиогч эзэнд нь хандсан уу, номын агуулгад нь чиглүүлсэн үү, номыг уншигч нарт зориулсан уу, аль эсвэл өөрийн эерэг үнэлэмж, сэтгэлийн хөдөлгөөниийг гаргахад голлосон уу, бүр аль эсвэл өөрийгөө болон номыг хэвлэсэн компанийг лоббидох далд санаагаа шургуулсан уу, илт чамирхаж, үгээр илбэдсэн үү, уран сайхан шинэ хувилбарыг олж хэлсэн үү? г.м.-ээрээ ялгаа заагтай байгаа нь ажиглагдана. Номын “өмнөх үг”-ийг ажиглажээ явахад, бүр заримдаа ийм тийм “үг”-гэсэн хэвшмэл, нэг загвараас тойрч, маш сонин нэр-гарчаг өгч, “эхлэл” ба “өмнөтгөл” санаагаа хэлсэн нь ч байх.

Тухайлбал, “Хөнөөх биш, хөгжөөх зэвсгийн эзэн” (Сүрэнгийн Зэвсэгийн “Үзэг, цаас хоёр минь” номд 2010, Л.Түдэвийн бичсэн өмнөтгөл үг), “Буух зурвас бас хөөрөх зурвас” (доктор Я.Баатараас, зохиолч-судлаач Пүрэвхүүгийн Батхуягийн “Өнгөт ертөнц”, Уб., 2004 номд бичсэн өмнөх үг), “Уншигч танаа илгээх долоон зүйл тодотгол” (Зохиолч Дан.Нямаагаас Б.Пүрэв-Очирийн “Үг, өгүүлбэрийн амьдрал араншин, эрчим энерги, соёл хэрэглээ”, Уб., 2009, 7-р дэвтэр номд бичсэн өмнөх үг), “Нүглийн лекцийг нээх үг” (Яруу найрагч Н.Даваадашийн “Нүгэл судлалын лекц, Уб., 2009 номын өмнөтгөл), “Өмнөх үг буюу нүүдэл мэддэггүй шатрын аварга танаа” (доктор М.Саруул-Эрдэнийн “Сонирхолтой хэлшинжлэл”, Блүүмингтон, Индиана, 2006 номын оршил”, “Миний зөөлөн ай” (Яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн “Хэсэг цагаан манан”, “Гэрэлтэх агшин бүр” яруу найргийн номын оршил үг, Уб., 2010.). “Харанхуй дундах зулын гэрэл” (Яруу найрагч, урлаг судлаач Ж.Саруулбуянгийн “Хэрлэн тэнүүн” эсээ-романд ардын зохиолч Ш.Сүрэнжавын бичсэн өмнөх өргөл үг, 2010), “Номоос үүтгэн өгүүлэхүй” (нэрт эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатарын “Огторгуйн цагаан гарьд”, I, Уб., 1996 номд академич Базарын Ширэндэвийн бичсэн өмнөтгөл үг) г.м. Бас тэгээд номын өмнөх хуудсанд бичиж, өргөн барьсан “дурсгалын үг” ч сонин сайхан. Тухайлбал, яруу найрагч Тойсомын Галсан “Цагаан морин жил, бид хоёр”, ”Утгын мэргэдийг шинжихүй” (Уб., 2009) номоо надад дурсган барихдаа: “Дал” сониноор дам танилцсан, найз нөхдөөр нам танилцсан эрхэм нөхөрт өргөн баринам.” гэсэн “үг” бичсэн байдаг. Тэгэхлээр л үг,үг,үг…үнэхээр олон талтай яа.

Энэ мэт баримтыг ялангуяа урансайхны болон нийтлэлийн ном зохиолын “өмнөхөөс”, “төгсгөлөөс” бэлхнээ өдий төдийг дурдаж болох. Тийм тодорхой баримтуудыг нарийн ажиглавал, монгол хүн, ерөөсөө “үг” гэдэг “үг”-ийг маш өргөн утгаар ойлгож хэрэглэж ирсэн нь харагдаж байна. Чингэхдээ “хэлц үг”, “цэц мэргэн үг”, “тогтвортой нийлэмж үг”, бүр цаашлаад аливаа сэдэвт “яриа” болон “өгүүлбэр”-ийг ч “үг” л гэж ойлгож, ярьж бичсээр ирж. Үүний жишээ бол “үг хэлэх”, “үг зохиох”, “үг авах”, “үг бичих” г.м. нийлэмж болно. Монгол хүн “Үг хэлнэ”, “Үг айлдана”, “Үг бичнэ”, “Яриа хийнэ” гээд утга төгс, санаа төгс нэг өгүүлбэрээс эхлээд хэдэн арван “үг”-ийг холбон хэлдэг. Үүний цаана “үг хэлэх” гэдэг нь бүр эцэстээ “эх зохиох, бичих”-тэй ч холбогдоод явчихдаг. Тэгэхлээр монгол хэлний “үг” гэдэг үгийн цаана утга санаа, мэдлэг, мэдээлэл, харилцахуй, тайлбарлахуй г.м. олон зүйл салаа утга хадгалагдан байдаг гэж үзэж болмоор юм. Ингэхлээр бидний энэ өчүүхэн судалбарын сэдэв болгосон “Үгсийн дотроос энэ “үг” гэдэг үг өөрөө…” үнэхээр ид шидтэй юм. Нүүдэлчин монголчууд “эхлэл үг”-ийг ч бай, “төгсгөл үг”-ийг ч бай, ерөөс нөгөө “үг” гэдэг үгтэй нийлэмжүүдийг бүтээж хэрэглэх, эвсүүлэн найруулахдаа “мэргэн цэцэн”, “оновчтой тодорхой”, “утга төгөлдөр үүтгэл санаа”-г эрхэмлэж ирсэн уламжлалтай ажээ. XYIII-XIX зууны үеийн Монголын гүн ухаантан, зохист аялгууч Агвантүвдэн: “…эн тэргүүнд дуун ухаанд суралцсанаар үг ба утгын хувийг сайтар нээж, түүнээс утгын хувьд нь мэргэжвээс мөнхдөх, тасархайдахын эндүүрлийг арилгах…, дуун ухааныг мэдвээс утганд үл мунхрахын тул түүнийг өгүүлэгч бүхний суурь шүтээн болгохын дээр, зохист аялгууг мэдвээс үгийн чимгэнд үл мунхрах, эвсүүлэн найруулахыг мэдвээс шүлэгт үл мунхрах, илт өгүүлэхийг мэдвээс нэрэнд үл мунхрах…” гэж айлдсан байна. (Л.Хүрэлбаатар, “Огторгуйн цагаан гарьд”, II, Уб., 2008, 159-р тал). Тийм учраас ч академич Бямбын Ринчен нэгэн орчуулгынхаа “Өмнөтгөл үг”-нд:

“Монголчууд оновчтой бөгөөд хурц мэргэн үг хэллэгийг эрхэмлэн дээдэлж, хэлж ярих хэзээний дуртай болой. Дээр үеийн Аттик мужийн оршин суугчид цэцэн ухаанаа гайхуулж, аттикийн хужир үгсээрээ Европод алдаршсан лугаа адил манай ард түмэн ч давс хужир нь таарсан цэц мэргэн үг хэллэгийг үеийн үед хүндлэн дээдэлж ирсэн юм.” хэмээн бичсэн байдаг. (Цэвэгжавын Цэрэн: “Буурал өтгөс Ринчен мэхийн ёсолбай”, тэргүүн дэвтэр, Уб., 2005 номын “Соль острого слова монголов” гэдэг хэсэг: Монголы с давних времен любили и ценили живое и меткое слово, и если жители древней Аттики прославились в Европе своим остроумием-аттической солью, то во все времена монгольская соль острого слова была в почете у нашего народа…гэж бичсэн буй. )

Эцэст тэмдэглэхэд, миний бие 2005 онд хэвлүүлсэн “Монгол хэлний эхийн өгүүлбэрзүй”, 4-р дэвтэр хэмээх номдоо урансайхны болон сонин нийтлэлийн найруулга дахь “эхлэл үг”, “төгсгөл үг”, түүний найруулгын үүрэг, эелдүүлэн холбохын учир, уламжлал, шинэчлэлийн талаар тусгайлан авч үзсэн. Харин саяхан доктор М.Саруул-Эрдэнэ АНУ-ын Конгрессийн номын сангаас “Эрхшээн соёрхогчийн үг”, “Анхлан болгоогчийн үг”-ээс үүтгэн Монголчууд бидний анхаармаар олон зүйлийг сануулж сэнхрүүлж бичлээ. Бага гэлтгүй бодууштай сонин судалбар байна. Бид энэ удаагийн бичил судалбарт аливаа ном бүтээлийн “өмнөх үг”, “оршил үг”-ийн өнөөгийн нэрлэлт, түүний олон хувилбарт шинж, ялангуяа монгол хэлний үгсийн дотроос тэрхүү “үг” гэдэг үгийн амь амьдрал, эрчим долгион, соёл хэрэглээний талаар шинэ баримтад тулгуурласан судалгаа хийж үзэв. Чингэхэд нөгөө үгстэй эелдэн нийлэх чадамж, илтгэх олон янз утга, өөртөө татах чимгийн тодотгол, хам сэдвийн орчинд гаргах өнгө аяс, үзүүлэх үнэлэмж, нэрлэлтийнхээ шинж, онцлогоороо “үг” гэдэг үг өөрөө үнэхээр шороон түмэн “үгсийн түүчээ” буюу “хаан үг” болох нь харагдаж байна бус уу? Үгэнд ижилдвэл цэцэн, илдэнд ижилдвэл баатар гэдэг билээ…

Ханз хэлц үг-1 С-М

漢字成語(한자성어) Ханзны хэлц үг

家家戶戶(가가호호) өрх болгон, айл бүр, гэр гэр
各樣各色(각양각색) олон янз, зүсэн зүйл, зүйл бүр
甘言利說(감언이설) чихэнд чимэгтэй үг, зусар үг, нялуун үг
去頭截尾(거두절미) нуршилгүй, шуудхан -хэлэх
犬馬之勞(견마지로) морь нохой мэт -зүтгэх
見物生心(견물생심) үзсэн даруй өөрийн болгохоор хорхойсох
苦盡甘來(고진감래) зовсоны эцэст жаргах
空手來空手去(공수래공수거) гар хоосон ирээд гар хоосон буцах, нүцгэн ирээд нүцгэн буцах
九死一生(구사일생) үхэлтэй олон удаа нүүр тулах, амьдрах хувьтай
九牛一毛(구우일모) ялихгүй, өчүүхэн
群鷄一鶴(군계일학) олноос онцгой нэгэн
勤儉節約(근검절약) ажилсаг хямгач, ажилд махруу эдэнд арвитай
錦上添花(금상첨화) баяр дээр баяр давхцах
奇想天外(기상천외) хачин, жигтэй
杞憂(기우) дэмий санаа зовох, төрийн төлөө оготно боож үхэх
吉凶禍福(길흉화복) сайн муу, хувь тавилан, заяа төөрөг
勞心焦思(노심초사) санаа зовж сэтгэл түгших
單刀直入(단도직입) булзааруулалгүй, шуудхан, ний нуугүй
代代孫孫(대대손손) үр сад, залгамж хойч, үеэс үед
同苦同樂(동고동락) зовлон жаргала хуваалцах, баяр гунигаа хуваалцах, хамтдаа зовж жаргах
東問西答(동문서답) тэмээ гэхэд ямаа гэх
東奔西走(동분서주) борви бохисхийх завгүй
東西古今(동서고금) эрт эдүгээ өрнө дорно гэлтгүй, аливаа хүний нийгэмд
燈下不明(등하불명) айлаас эрэхээр авдараа уудал
馬耳東風(마이동풍) илжигний чихэнд ус ч хийсэн сэгсэрнэ алт ч хийсэн сэгсэрнэ, нэг чихээр оруулаад нөгөө чихээр гаргах
莫上莫下(막상막하) ана мана, ач тач, эн тэнцүүхэн
滿身瘡痍(만신창이) бөөн шарх сорви, эрүүл газаргүй, хэмхэрч гүйцэх, үнсэн товог болох
滿場一致(만장일치) санал нэгтэй, зуун хувийн саналаар
名實相符(명실상부) нэр төрөө хадгалсан, нэр төртэй, ам ажил мадаггүй
無窮無盡(무궁무진) эцэс төгсгөлгүй, хязгааргүй, хэмжээлшгүй
無味乾燥(무미건조) утга учиргүй, амт шимтгүй
無用之物(무용지물) хэнд ч хэрэггүй, юунд ч нэмэргүй
無爲徒食(무위도식) идэж унтаж тоглож наргихаас өөрийг мэдэхгүй, ууж идэхдээ уургын морь, мах гэхээр ухас хийж мал гэхээр хойш суух
物心兩面(물심양면) эд зүйл сэтгэл санаагаар, бүх талаар
彌縫策(미봉책) нүд хуурах, нүглийн нүдийг гурилаар хуурах
半信半疑(반신반의) итгэх нэг хэцүү байх нэг хэцүү
坊坊曲曲(방방곡곡) хаа сайгүй, газар бүрт, өнцөг булан бүрт
父傳子傳(부전자전) удмаа дагах, эх нь хээр алаг бол хүү нь шийр алаг
非夢似夢(비몽사몽) бүүр түүр, бүдэг бадаг
非一非再(비일비재) ганц хоёр удаа биш, нэг биш удаа
貧益貧富益富(빈익빈부익부) бэлтэй нь улам бэлжиж бэлгүй нь улам хоосрох, баян ядуугийн ялгаа ихсэх
氷山一角(빙산일각) багахан хэсэг, ил үзэгдэх өчүүхэн хэсэг
四面楚歌(사면초가) тулж түших газаргүй, наашаа гэх хүнгүй
事事件件(사사건건) юм болгон, хэрэг бүр
事實無根(사실무근) улс үндэсгүй, оргүй
相扶相助(상부상조) харилцан туслах, дэм дэмэндээ дээс эрчиндээ
雪上加霜(설상가상) нэг бүдрэхэд долоо бүдрэх, мордохын хазгай, улам дордох, үйлс хазайх

Ж.Бат-Ирээдүй: “Эх хэл, бичигтээ эзэн нь байцгаая”

Монгол хэл, бичгийн багш нарын үндэсний холбоо
--------------------------------------------------
Posted on 2010/06/20 by NAMLAST

§ Та өөрийнхөө судалгааны талаар товч боловч дурдахгүй юу?Миний сонирхож хийдэг судалгаа бол монгол хэлшинжлэлийн нэгээхэн салбар болсон утга судлал буюу семантикийн талын шинжилгээ голдуу байдаг юм. Судалгааны нэг онцлог буюу сайн тал гэх юм бол хүмүүст шууд хүрч, хэрэглэгдэж байдагт оршдог. Миний Ph.D –ийн сэдэв “Монгол хэлний ойролцоо утгын бүтэц, утга, үүрэг”-ийн судалгаа байсан бол шинжлэх ухааны докторын сэдэв маань мөн энэ судалгааны үргэлжлэл буюу “Монгол хэлний ойролцоо утгын тогтолцоо” гэсэн сэдэвтэй ажил байлаа. PhD зэргээ Монголын ШУА-д, шинжлэх ухааны докторын зэргээ Москвад хамгаалсан. Энэ нэг сэдэвт ажлын шууд үр дүн болсон Монгол хэлний ойролцоо утгатай үг хэллэгийн дэлгэрэнгүй толь бичигийг 2006 онд хэвлүүлсэн. Энэ толь нь ойролцоо утгат толь бичгийнхээ хувьд 1966 оноос хойш гарсан анхных бөгөөд дэлгэрэнгүй нь байгаа юм. Энэ толь бичиг бол монгол хэлний ойролцоо утгын тогтолцоог үг, холбоо үг, хоршоо үг, хэлц үг, хэвшмэл хэллэгийн төвшинд хийсэн анхны толь бичиг болсон. Өөрөөр хэлбэл энэ толийг хийсэн онолын үндэслэл нь миний судалгааны чиглэл байсан бөгөөд сургуулийн сурагчаас аваад төрийн албан хаагч, зохиолч, орчуулагч, бичгийн хүмүүсийн хамгийн түрүүнд хэрэглэх практик ач холбогдолтой гарын авлага гэж үзэж болно. Цаашид энэ толио нэмэн дэлгэрүүлж улам сайжруулан бүрэн хэмжээний үндэсний хэмжээний толь бичиг болгон хэвлүүлэх бодолтой байгаа. Ер нь хэлэнд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг хоёр төрлийн толь бичиг байх ёстой. Үүний эхнийх нь тухайн хэлний тайлбар толь бичиг, удаах нь ойролцоо, эсрэг утгатай үг хэллэгийн толь бичиг байх учиртай юм. Монгол хэлний утга судлалын чиглэлээр сүүлийн хоёр гурван жилд 30-аад ном, сурах бичиг, гарын авлага хэвлүүллээ.

Миний өөр нэг сонирхдог зүйл бол монгол хэлийг гадаад хүнд заах аргын судалгаа шинжилгээ юм. Энэ бол харьцангуй шинэ чиглэл бөгөөд ер нь манайд анх 1970-аад оны эхнээс МУИС-д албан ёсоор гадаад хүнд монгол хэл зааж эхлэснээр энэ талын судалгаа эхлэсэн гэж үздэг юм. Ерөнхийдөө дээрх хоёр үндсэн чиглэлийн дагуу 40 шахам ном, сурах бичиг, гарын авлага зохиож, найруулан гадаад, дотоодод хэвлүүлээд байна. Гадаад хүнд зориулсан ном, сурах бичгүүдийг бол дэлхийн монгол судлалын чиглэлийн сургалттай томоохон орнуудын их сургуулиуд сургалтандаа нэлээд ашигладаг юм.

§ Гадаад хүнд заах арга гэснээс өнөөдрийн дэлхийн монгол судлал ямаршуухан байна, та бүхэн хэрхэн хамтарч ажиллаж байна даа?
Өнөөдрийн байдлаар дэлхийн 20 шахам орны 40 орчим их дээд сургууль, эрдэм шинжилгээний байгууллагуудад монгол судлалын төвүүд эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнээс БНХАУ, АНУ, Япон, Солонгос, Англи, ОХУ, Герман, Чех, Унгар, Польш, Энэтхэг зэрэг оронд монгол судлалын хуучны уламжлалтай хүчтэй төвүүд бий. Гэхдээ нээлттэй нийгэмд орсоноор монгол судлал зарим талаар хумигдаж, зарим талаар чиглэл, шугамаа өөрчилж, хуучин үеийнх шиг нэг талыг барихаа болиод 20 шахам жил болж байна. Тухайлбал миний багшилж байсан Англи, Герман, Япон зэрэг оронд монгол судлал их хүчтэй уламжлалтай. Англид Кембрижийн Их Сургууль, Лондоны Их Сургууль, Лийдсийн Их Сургуулиуд монгол судлалаар сайн уламжлалтай бөгөөд одоо Кембрижийн Их Сургуулийн монгол судлал бол нэлээд хүчтэй хөгжих тэр тусмаа шинэ чиглэл, ая дангаар төлөвшиж урагшлах шинж төлөв ажиглагдаж байгаа. Энд нэлээд хүчтэй, нэр хүндтэй эрдэмтэд судлаачид ажиллаж байгаа бөгөөд хаана хүчтэй эрдэмтэн байна тэнд тухайн судалгаа урагшилж хөгждөг жишгээр дэлхийн залуу монгол судлаачид тэнд татагдах, сурах хандлагатай болоод байна. Кембрижийн их сургуулийн аспирантур, докторт сурах монгол залуучуудыг ч дэмжих хандлага ч дан ганц сургуулийн талаас биш ажил олгогч талаас санаачлага гарч байгаа нь сайн хэрэг болж байх шиг байна. Үүнд манайд үйл ажиллагаа явуулж, ажиллаж байгаа гадаад, дотоодын уул уурхайн хүчтэй томоохон компаниуд ч дэмжих хандлагатай байгаа нь их сайн хэрэг юм. Ер нь бол дэлхийн монгол судлалыг дэмжих талаас төр, хувийнгүй сул байдаг юмаа.

Бид ерөнхийдөө гадаадын монгол судлалыг сэтгэл зүрхээрээ дэмжиж ажиллахаас биш олигтой бодит туслалцаа тэр бүр үзүүлж чаддаггүй юм. Хааяа нэг төрийн одон медалиар шагнах, урамшуулах, за монголд гарсан ном, судар илгээхээс хэтрэхгүй дээ. Гэхдээ насаараа монголын төлөө ажилласан хүмүүс монгол төрийн одон медаль авахаараа маш их баярладаг юм билээ. Тухайлбал өнгөрсөн хавар манай ерөнхийлөгч Англид төрийн айлчлал хийх үеэрээ Английн Монголч эрдэмтэн академич Чарльз Бауден, Алан Сандерс, Жүдит Нордбай зэрэг судлаачдад, төрийн дээд шагнал Алтан гадас одон, Өмнөд Солонгост айлчлахдаа мөн зарим хүнд төрийн одон, медаль шагнасан, хүртээсэнд тэд үнэхээр их баярлаж, талархаж байна билээ.

Ер нь гадаад дахь монгол судлалыг дэмжихэд төрөөс төдийгүй мэргэжлийн байгууллагууд ч гэсэн олон талын арга чаргыг хайж олмоор, өөрийн хэр чадлаар туслаж баймаар санагддаг.

§ Таныг саяхан Англид эрдэм шинжилгээний төслийн ажлаа дуусгаад ирлээ гэж дуулсан?
Сүүлийн хоёр гурван жил Англи болон Японы эрдэмтэдтэй хамтран хэд хэдэн төсөл дээр ажиллаа. Үүнээс миний хувьд хамгийн их бахархалтай нь бол Английн Кембрижийн Их Сургуулийн эрдэм шинжилгээний төсөл болсон Английн Оксфорд, Кембриж, Их Британий номын сан дахь монгол номын каталоги хийх төсөл юм. Гэхдээ энэ бол орчин үеийн ном биш шүү дээ. Эртний хуучны ном судар, гар бичмэл гэж ойлгох хэрэгтэй. Ер нь дэлхийн томоохон номын сангууд болох АНУ-ын Конгрессийн номын сан, Данийн Копенгагны хааны номын сан, Унгарын Академийн номын сан, Германы Дрезден, Лайпциг, Бонн, Японы Тоёо Бунко, Ирландын Честер Бютийн номын сангуудад хадгалагдаж байгаа монгол номын каталогуудыг дэлхийн монголч эрдэмтэд тал талаасаа хийж аль хэдийн бэлэн болгосон юм. Харин Английн Британий номын сангийн монгол номыг каталогийг яагаад ч юм хийгээгүй байсан бөгөөд үүнийг хийх завшаан надад олдсонд тун их олзуурхаж баярлаж хийсэн. Ер нь ихэнхи орны каталогийг тухайн орных нь монголч эрдэмтэд хийсэн байдаг уламжлал түүхтэй юм.

Японы Осакагийн Хууль, Эдийн Засгийн Их сургуулийн эрдэмтэдтэй “Монгол -Англи хэлний товчилсон үгийн толь бичиг” хийх төсөл дээр ажиллаж дууссан. Миний бие ирэх оны 4 сараас Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургуульд зочин профессороор ажиллах юм, энэ үеэр бид японы эрдэмтэдтэй хамтран “Монгол хэлшинжлэлийн номзүй”, “Дэлхий дахинаа тархсан монгол номын нэгдсэн каталоги хийх” дараагийн томоохон төсөл дээр хамтран ажиллах санал тавихаар сэтгэл шулуудаад байгаа. Мөн Английн Телеграмм бүүкс гэдэг хэвлэлийн газартай хамтран монголын эмэгтэй зохиолчдын үгүүлэлүүдийг англи хэлээр орчуулан хэвлүүлэхээр сая тохироо хийсэн. 2008 онд “Элбэрэл” нэртэй монгол эмэгтэй зохиолчдын үгүүлэлийн ном барууны номын дэлгүүрүүдээр гарна.

§ Таны номуудыг ажиглаж байхад гадаадад хэвлэгдсэн ном хэд хэд байна, хаана яаж хэвлүүлсэн бэ, ер нь гадаадад ном хэвлүүлэх хэцүү юү, тэр тусмаа монгол судлалын номыг яаж хэвлүүлдэг юм бэ?
Би хэд хэдэн ном гадаадад хэвлүүлсэн. Гэхдээ энэ бол тийм амар байгаагүй. Зах зээлийн эрэлт хэрэгцээ, уншигчдын шаардлага гэдэг юм ном хэвлэлд хамгийн чухал байдаг бөгөөд гадаадын хэвлэлийн газруудын ганц шалгуур нь энэ байдаг юм билээ. Би Англид Лондоны Их Сургуульд багшилж, ажиллаж байхдаа бараг хорь, гучин хэвлэлийн газруудад захиа бичиж байж ердөө хоёроос нь нааштай хариу авч байсан. Хариу ирэхгүй бол бүтэхгүй гэж ойлгож болно.

Дэлхийн 50 гаруй хэлний сурах бичиг ном хэвлэсэн Английн Рутлеж хэвлэлийн газартай хамтран “Монгол хэлний ярианы сурах бичиг” буюу “Colloquial Mongolian” ном, Австралийн Lonely Planet хэвлэлийн газартай хамтран “Mongolian Phrasebook” ном хэвлүүлсэн. Ярианы сурах бичиг нь Япон, Англи, Герман, АНУ, Канад зэрэг дэлхийн томоохон их сургуулиудад сургалтандаа ашигладаг сурах бичиг болсон, харин “Монгол ярианы дэвтэр” нь манайд ирдэг англи хэлтэй жуулчдын халаасны ном болоод удаж байна даа. Англид байдаг монголч эрдэмтэн Өргөнгөө Онон гуай надад нэг удаа хэлж байсан юм. “Монгол судлалын чиглэлийн, монголын тухай номыг 10 мянган хувиас их хэвлүүлэх боломж байдаггүй юм” гэж. Тэр үнэн байсан. Гэхдээ бид монголд 300 ном хэвлүүлчихээд яах уу, ийх үү гэж амьсгаадаж сандарч байгаагийн хажууд 10 мянга чинь тоо л доо. Харин бид дээрх номуудынхаа ашиг буюу рояалтийг жил бүр тооцох авч байх гэрээтэй юм. Эндээс хөөрхөн орлого олноо.

§ Та бол их дээд сургуулийн сурах бичиг, гарын авлага хийх талаар нэлээд ажилласан, туршлагатай хүн байна, харин бүх шатны сургууль, боловсролын талаар ямар бодолтой явдаг хүн бэ? Тухайлбал монгол монгол улсын их сургуулийн талаар, өөрөө бас нэлээд хугацаанд салбар сургуулийнх нь захирал байлаа?
Энэ дээр би маш өөр бодолтой явдаг. Манай боловсролын тогтолцоонд Америк, Английн боловсролын зарчим, аргачлалыг шууд хуулбарлан хэрэглэж эхлээд байна. Хамгийн гол дутагдал удирдлагын арга барил хэтэрхий хоцрогдсон, тухайлбал дээд боловсролын удирдлага, менежментийг мэддэг хүн удирдахгүй байна. Манайх шиг цөөхөн хүнтэй, өрсөлдөөн ихтэй оронд бол энэ барууны тогтолцоог шууд хуулаад таарахгүй гэж би боддог. Учир нь англи шиг 60 сая, америк шиг 300 сая, япон шиг 130 сая хүнтэй орнуудад энэ байдал тохирно, таарна. Учир нь ийм орнуудад массын буюу public боловсрол гэдэг юмыг үндсэнд нь орхигдуулсан байдаг юм. Санаатай ч юм уу, санамсаргүй ч юм уу мэдэхгүй. Тийм учраас энэ орнуудын шинэ засгийн газар, шинэ ерөнхий сайд, ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийн нэг томоохон дөрөө нь нийтийн боловсролыг өөд татах асуудал болоод олон он жил болж байна. Монгол улсын хувьд боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан бол улс төрийн тоглоом боллоо. Одоо 90 ээд оноос хойш сайд болсон хүмүүсийг хар даа. Их сургуулийн байтугай дунд сургуулийн талаар ойлголтгүй нөхдүүд л улс орны хамгийн чухал салбар болсон боловсролоор тоглоод дуусч байна. Их дээд сургуулиудад өөрчлөлт шинэчлэл явагдахгүй байна. Нэг шинэ сайд томилогддог дээрээс нь явж байтал өөрөө хусагдчихдаг тэгээд л дахиад шинэ сайд.

Өөр нэг тушаа болж байгаа зүйл бүл үнийн асуудал. Өнөөдөр монголд бараг бүх юмны үнэ чөлөөтэй болсон гагц их дээд сургуулийн үнэ чөлөөлөгдөхгүй байна. Ингэж үнийг хүчээр барьж байгаагаас болж бүх зүйл болохыг больж байна. 700-аас 4000 доллар хүртэл үнэтэй хувийн дунд сургууль байхад Монголын урдаа барьдаг их сургуулийн жилийн төлбөр чүү чай 600000 хүрэх гээд л ядаж байна шүү дээ.

Мөн их дээд сургуулийн менежменттэй холбоотой асуудал ч олон бий. Одоо манай их сургуулийг жишээ болгож ярья л даа. Жишээлбэл саяхан манай залуу багш нарын санаачлан байгуулсан “МУИС реформ клуб” гэдэг байгууллагаас бүх багш нарын дунд санал асуулга явуулж дүнг нь гаргалаа. Их сургуулийн профессор багш нарын сэтгэл ханамж, үндсэн үйл ажиллагааны чанар, үр нөлөө, удирдлагын тогтолцоо, чадавхи, профессор багш нарын нийгмийн асуудал гэсэн үндсэн дөрвөн асуудлаар 70 орчим асуулттай судалгаа явуулахад нийт багш нарын 70 шахам хувь хамарагдсан байна. Үүнээс багш нарын сэтгэл ханамж 40%-тай, 63.2% нь бараг урсгалаараа явж байгаа гэсэн, удирдлагын тогтолцоо сайнтай муутай гэсэн нь 44,3% байна. Иймэрхүү үр дүн гарсан. Ийм учраас МУИС-ийг өөрчлөх шинэчлэх клубийг өргөтгөх, нийт багш нарыг хамарсан үйл ажиллагаа явуулахаар бэлтгэж байна. Монгол Улсын урдаа барьдаг гэгддэг цорын ганц их сургууль ийм байхад бусад сургуультай бол ярихад хэцүү л дээ.

§ Сурах бичгийн талаар?
Сурах бичиг мөн адил. Монгол шиг цөөн хүн амтай, өрсөлдөөн ихтэй, зах зээл багатай оронд бол аль ч чиглэлийн сурах бичиг хамгийн сайн нэг л байх ёстой. Гэхдээ хамгийн гэдэг харьцангуй ойлголт л доо. Тэгэхгүй бол өнөөдөр энэ ажил зүгээр баахан хүний тоглоом болж байна. Бие биенээсээ хуулж, нууж нэг хэсэг нь бичээд, тендер гэж уралдуулж нэг хэсэг нь тоглож хуйвалдаж хахуульдаж, ил далд хэвлээд дараа нь тараах гэж талын нэг болгоод ингээд баллаж байна шүү дээ. Ер нь одоо аль ч бизнесийн салбарт хөөрхөн жижигхэн акул маягийн юмнууд гарчихсан байна шүү дээ, тэд нар чинь багуудаа бариад идчихэж байна. Энэ бол зах зээлийн жаяг хууль гэхээсээ танил тал, хамаатан садан, хуйвалдагчдид, хээл хахуулчдын ажлын үр дүн. Харин тайлбарлахдаа зах зээлийн хууль гэдэг гоё пайз зүүчихээд дээрээс нь ангайгаад хараад сууж болохгүй юм. Эцсийн дүнд энэ олон сурах бичгийг яг жигд хэрэглэж чадахгүйгээс болж хүүхэд хохирох, нийгмийн, тэр тусмаа тэнэг хүмүүсийн золиос болох магадлал маш өндөр байна. Ер нь бол сурах бичгийн эцсийн үр дүн бол өнөө маргааш биш арав, хорин жилийн дараа гардагаараа онцлогтой гэдгийг боловсролын бодлого барьдаг улс ухаарах учиртай. Тийм учраас ямар ч хичээлээр хамгийн сайн гэх нэг нэг л сурах бичигтэй байх хэрэгтэй, харин түүнийг хамгийн шударга, зөв сайн шалгаруулж тогтоох аргачлалыг л бид бодож олох ёстой юм.

§ Монгол хэл бичгийн талаар жаахан ярилцах уу? Өнөөдөр хэл, бичгийн тухай асуудал нэлээд хөндөгдөж, яригдаж байна. Бид ер нь ямар бичигтэй байвал зохих улс юм бэ? НҮБ-ын Ерөнхий Ассемблей 2008 оныг олон улсын хэлний жил болгон зарласан байна. Та бүхэн юу хийхээр төлөвлөж байна?
Хэл, бичиг хоёр бол нэг юмны хоёр тал. Хэлийг бол ямар ч дүрсээр илэрхийлж болно. Тийм учраас бид монгол хэлээрээ яриад, орос бичгээр бичээд сууж байна. Аль ч оронд хэл бичгийн тухай асуудал хүнд, маргаантай асуудалдаа орно. Яагаад гэвэл энэ бол тухайн орны бие даан орших, тусгаар тогтнох нэг чухал үндэс болдог. Монголын хувьд бид олон зуун жилийн саад бартаа, нугачаанд шалгаран үлдсэн монгол бичгээ л хэрэглэх ёстой улс байгаа юм. Хэн хүний мэдэх түүх, нийгмийн тодорхой учир шалтгаанаас болоод бид орос үсэг хэрэглэх болсон боловч өөрсдөө гүн ухамсарлаж, эр зоригийн болоод эдийн засгийн зоримог алхам хийж чадвал монгол бичгээ улсынхаа төрийн бичиг болгох боломж бий. 1990-ээд оны эхээр Лувсанжав багш маань оройлон монгол бичгийн төрийн бичиг болгох мөрийн хөтөлбөр дэвшүүлсэн нь тун сайхан зоримог хэрэг байсан боловч тухайн нөхцөл байдал тохироо нь үнэхээр бүрдээгүй байсан учраас унасан. Ядаж өнөөдрийнх шиг эдийн засгийн чадавхитай жаахан төлөвшиж, эхнээсээ хөл дээрээ боссон байсан бол өдийд бид монгол бичгээрээ жигдэрчихсэн байх цаг хугацаа өнгөрчихөөд байна.

Монгол хүний хамгийн нандин бахархал бол нэгдүгээрт газар нутаг, эх орон, дараа нь эх хэл, бичиг байх учиртай. Бидэнд эх хэл нь байна, бичиг нь алга. Монголчууд минь даан ч монгол бичгээ сурья гэж мэрийхгүй юмаа, энэ үнэхээр харамсалтай байна. Монгол хүн хэзээ монгол бичгээ санадаг, хэзээ бахархдаг, хэзээ харамсдаг вэ гэхээр гадаад оронд явахдаа л санадаг юм билээ. Монгол хүн чинь нэрэлхүү шүү дээ. Гадныхан танайх ямар бичиг, үсэг, хэл соёлтой улс вэ гэхээр л кирил үсгээр бичвэл наадах чинь орос үсэг байна шүү дээ гэж хэлүүлэхээс нэрэлхэж худлаа үнэн нэрээ доош нь арзайлган бичдэг монгол хүн би олныг мэдэх юм.

Харин одоо бол монгол бичиг авах тухай ярих хүн их цөөрч байна, төрийн албан хаагч нар монгол бичигтэй болчих вий гэхээс яс нь хавтайж байна, харин бүр эсрэгээр латин үсэг хэрэглэх авах тухай асуудал төрийн хэмжээнд яригдаж төсөл хэрэгжиж байгаа. Би бол монгол бичгийнхээ төлөө хэзээд ч байх болно. Үүний төлөө өчүүхэн боловч тусыг хийхийн төлөө би ажиллаж байгаа.

2007 онд НҮБ-ийн Ерөнхий Ассамблейн Чуулганаас 2008 оныг олон улсын хэлний жил болгон зарласан юм, 2000 оноос хойш жил бүрийн 2 дугаар сарын 21 – ийг эх хэлний өдөр болгон тэмдэглэдэг болоод 8 жил болж байна. Энэ тунхагын дагуу бол тухай тухайн орондоо эх хэлтэйгээ холбогдсон олон төрлийн ажил өрнүүлэх учиртай юм билээ. Манайхан энэ жил тусгай төлөвлөгөө гарган жилийн турш ажиллах байх, ялангуяа нийт насны хүмүүсийн дунд төрөлх хэл, эх хэлээ дээдлэх, хүндлэх, мэдэх, сурах ойлгох тал руу нь нэлээд ажил хийх хэрэгтэй болов уу гэж бодож байна. Манай эцэг эхчүүд эх хэл чухал хэрэгтэй гэдгийг л нэг ойлгох хэрэгтэй байгаа юм, ингэсэн тохиолдолд маш их дэвшил өөрчлөлт гарна, хууль эрхзүйн талаас нь бас хөших зүйл нэлээд байдаг үүнийг бас мэргэжлийн байгууллагууд хийх учиртай. Манай монгол хэлний, эх хэлний багш нар маань энэ талаар их сайхан санаа оноотой явдаг юм билээ. Олон ажил санаачлан дэмжиж хийх байх гэж найдаж байна.


§ Кирил бичгийн дүрмийг өөрчлөх сайжруулах тухай яригдаж байсан тэр юу болсон бэ?
Энэ талаар манай хэлний мэргэжилтэнгүүд МУИС, БИС, ХЗХ дээр хэд хэдэн удаа ярьсан, янз бүрийн санаа оноо гарсан. Ер нь бол монгол бичгийн үгийн үндэс эвдэрдэггүй гол зарчимыг л гол болгож хийсэн байсан, тэр хийсэн улсууд нь. Миний бодлоор хоёрын хооронд ингэж байснаас зүгээр л монгол бичигээ зоригтой авах эсвэл латин үсгийнхээ дүрмийг монгол бичгийнхээ зарчмаар хийгээд авчих л хэрэгтэй гэж боддог хүн. Аргаа барвал кирилээсээ латин нь арай илүү юмаа.

§ Хэлшинжлэлийн хүнээс хэлний боловсрол, мэдлэгийн талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй байх?
Манайханд нэг нийтлэг буруу ойлголт байдаг юм. Монгол хэл буюу эх хэл бол юу ч биш, энүүгээр ярьж чадахгүй, бичиж чадахгүй хэн байдаг юм бэ гэсэн шиг нэг ийм муухай үзэл бараг хүн бүрт байна шүү. Ялангуяа эцэг эхүүдэд. Үүнийг монголчууд бүгдээрээ мэдэж өөрчлөх цаг болсон байна. Тэгээд гадаад хэлийг шүтэн биширч, эх хэлээрээ бүрэн сэтгэж бодож эхлээгүй, сураагүй байхад нялх амьтадыг гадаад хэлний дагнасан сургуульд оруулах юм уу, гадаадад гаргаж байна. Энэ бол маш том алдаа. Ямар олон хүн хүүхдүүдээ Хятад руу цөлж байна, ямар олон хүн боловсорч цэгцэрч дуусаагүй хүүхдүүдээ Англи, Герман, Англи, Японд гаргаж замыг нь алдуулж байнаа. Энэ бол үнэхээр харамсалтай. Гадаад хэл сурахаараа болчихдог гэсэн ойлголт үеэ өнгөрөөж байгаа шүү. Үүний чинь цаана суурь боловсрол гэдэг нэг чухал юм байгаа, үүнийг манай эцэг эхчүүд ерөөсөө ойлгодоггүй, гадаад хэлтэй болчихоор л болоод явчих юм шиг төөрч будилсан хүн олон байна. Манай ерөнхий боловсролын сургалт хөтөлбөр одоохондоо сайн байна, яваандаа юу болохыг бид мэдэхгүй, одоохон зуураа л сайн хэвээрээ байна, үүнийг ашиглаж харин хүүхдүүдээ сургаж аваач гэж хэлмээр байна. Ер нь дэлхий нийтээрээ хэтэрхий багаас нь сургуульд сургаж байгааг шүүмжилж эхлээд байна. Ялангуяа манайх шиг нүүдлийн ахуйтай оронд малчдын хүүхдийн боловсролыг маш сайн анхаарч байх хэрэгтэй, ганцхан Улаанбаатарыг бодоод хууль хийгээд байж таарахгүй л дээ.

Өөр нэг миний хэлэх зүйл бол телевиз радио зэрэг хүчтэй мэдээллийн хэрэгслээр эх хэлээ бузарласан, загвардсан, маягласан, ээрч муурсан, бие биеээ дууриаж жүжиглэсэн энэ бүдүүлэг алдаагаа үүнийг хэрэглэж байгаа хүн бүхэн анхаармаар байна. Тэр тусмаа телевиз бол маш хүчтэй зэвсэг. Нэг хүн маяглаад нэг буруу бүтэц, буруу хэлбэржилтээр юм хэлэхэд л бусад нь дууриадаг энэ хачин үед нээрээ маш их анхаармаар байна. Ялангуяа энэ радио телевизээр байнга ярьдаг улс төрийнхөн, урлагийнхан, одууд гээд байгаа хүмүүст хандаж хэлмээр санагддаг юм. Гадаад хэлний бүтэц, загвар, хэн нэг хүний хэлсэн буруу бүтэц зэргийг загвардан олонд тараах нь тун аюултай. Уг нь хэл бол өөрийн хуультай, дархлаатай авахыгаа авч, хаяхаа хаядаг тогтолцоотой л доо. Гэвч нийгэмд хор учруулах хэлний муу боловсролоос аль болох зайлсхийх хэрэгтэй юм. Тухайлбал сүүлийн үеийн бүх телевизүүд анхаарлаа хандуулж байгаад баярлалаа, ямартаа ч, тэгдэг байгаа, ингэдэг байгаа, тэгээд авна лээ, ингээд авна лээ гэх мэт үндсэн алдаатай хэлбэр, бүтцийг байнга ашиглах боллоо. Энэ маш буруу. Хэл хэдийгээр хэрэгтэй юмаа авдаг, хэрэггүй юмаа хаядаг өөрийн дархлаатай боловч илэрхий буруу зүйлийг манайхан ингэж хэвшүүлж лавшруулж болохгүй.

§ Цаашидын судалгааныхаа талаар ярихгүй юу? Юу хийх гэж байна, ямар төлөвлөгөөтэй байна?
Миний одоо хийж байгаа нэг ажил бол “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь бичиг” юм. Үүнтэй олон жил зууралдаж байна, үүний үр дүнд 10 боть толь бичгийн ерөнхий ноён нуруу боссон, одоо чимхлүүр хар ажлыг нь нухаж байна. Миний нэг хамгийн дотны найз энэ төслийг босгоход тусласан юм. Нэлээд өндөр өртгөөр босож байгаа. Ойрын хэдэн жилд хийх миний ажил энэ байх болов уу? Бид чинь үндсэндээ 40 гаруй жил монгол хэлний буюу эх хэлнийхээ толь бичиггүй байлаа шүү дээ, 1966 онд гаргасан Цэвэл гуайн толь ч олдохоо байлаа, шинэ сэргэг үг хэллэг олон байна. Хэл баяжиж, хөгжиж байна. Гэхдээ өнгөрсөн жил их монгол улсын 800 жилийн ойгоор Дамбажав гэдэг хүний хоёр боть сайхан толь гарсан. Би бол хийж л чадвал хэдэн ч толь гарч байх нь зүйтэй гэж үздэг хүн. Дэлхийн бусад орнууд ч тийм л байдаг. Ер нь би өөрийн багш Лу багшийгаа дагаж тольтой жаал зууралдсаных ч юм уу, юм л бол толины ажил барьж авчих гээд байдаг хүн байгаа юм. Саяхан Оксфордын Их Сургуулийн хэвлэлийн газар манай Адмон компаний хамтран хэвлүүлсэн “Англи-Монгол толь”-ийн хоёрдахь хэвлэлийг редакторлож дууслаа, одоо удахгүй хэвлэгдэнэ. Мөн монгол-нийгэм хэл шинжлэлийн чиглэлээр судалгааны төсөл хэрэгжиж байгаа, дараа жилээс “Монгол хэлний хоршоо үгийн дэлгэрэнгүй толь бичиг” төсөл хэрэгжиж эхлэнэ.

§ Цаг заваа гаргаж ярилцлага өгсөн танд баярлалаа.
Ярилцсан Ц.Гантөмөр

“Цаг төр хүмүүс” сэтгүүлийн 2008 оны №46, 47 дугаарт өгсөн ярилцлага