Утга зохиолын орчуулгын ур чадвар ба чанар

http://www.inet.mn/publish/?vfile=item&vid=18331&vdate=&vl=archive

2009-02-10 21:11:23

Утга зохиолын орчуулгын ур чадвар ба чанар

Монголын утга зохиол дэлхийд хэр танигдсан бэ? Дэлхийд таниулах гол гарц нь болох орчуулга хэр хөгжиж ирэв, мөн хэр хөгжиж байна вэ? Эрт үеэс бичгийн эрдэмд нэвтэрхий монгол эрдэмтэн мэргэдийн хичээл зүтгэлээр нанхиад, манж, түвэд, энэтхэг зэрэг голчлон Ази дахины хэлнээ, хожим орос, улмаар дам дамжин бусад “соц” орнуудын хэлнээ орчуулагдсан ихэвчлэн яруу найраг, шүлэг зохиол зонхилох цөөн хэдэн бүтээл, ном эмхэтгэлийг нэг бүрчлэн дурдаад ч түүхэн хөгжилтэй нь харьцуулахад төдийлөн урт жагсаалт гарахгүй. Харин нэгэн хэсэг бүр орхигдон мартагдсан энэ асуудал сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй хөгжиж, нэг үеэ бодвол Монголын утга зохиолыг гадаад хэлнээ, ялангуяа англи хэлнээ орчуулан буулгах, хэвлэн нийтлүүлэх, түгээн сурталчилах ажил идэвхитэй өрнөж байна.

Сүүлийн хэдхэн жилд Монголын Зохиолчдын Эвлэлээс эрхлэн хэвлэсэн “Монголын Шилдэг Уран Зохиол” орчуулгын түүвэр эмхэтгэл, Монголын Соёл Яруу найргийн Академийн эрхлэн гаргадаг улирал тутмын “ГУНУ” сэтгүүл болон Дэлхийн Яруу Найрагчдын 26-р Их Хурлыг угтан гаргасан Монголын яруу найраг, уран зохиолын 20 гаруй түүвэр эмхэтгэлүүд зэрэг харьцангуй олон орчуулгын бүтээлүүд хэвлэгдэн гарчээ. Мөн зохиолч, яруу найрагчдын зохиол бүтээлээ гадаад хэлнээ хөрвүүлэх, олон улсад сурталчлах идэвхи сонирхол нэмэгдэж, гадаадын утга зохиолын мэргэжилтэн, орчуулагч нар Монгол хэлийг судлах, Монголын уран зохиолыг орчуулах, зохиолч, яруу найрагчидтай хамтран ажиллах явдал харьцангуй өргөжиж байгаа юм.

Мэдээлэл технологийн хурдацтай хөгжлийн дүнд орон зай, цаг хугацааны хил хязгаар улам бүр алга болж байгаа даяарчлалын өнөө үед Монголын утга зохиолыг дэлхий дахинд таниулах, олон улсын түвшинд холбоо харилцаа тогтоох, хамтран ажиллах, түгээн сурталчилах гарц нь нээлттэй, харьцангуй хялбар асуудал болж байгаа мэт боловч нөгөө талаар орчуулагчийн ур чадвар, орчуулгын чанарын тухай анхаарах нь зайлшгүй асуудал болжээ.

Эдүгээ хэвлэгдэн гарч буй монголын уран зохиолын орчуулгын зонхилох хэсгийг Монголын Соёл Яруу Найргийн Академиас эрхлэн гаргаж, орчуулгыг английн орчуулагч Монгол Улсын Соёлын Тэргүүний Ажилтан С.Смит хариуцан гүйцэтгэж буй. Олон улсын орчуулгын “Пен” шагналт орчуулагч Саймон Смит нь Лондон хотын Кинг коллежийг герман хэл судлал ба дундад зууны уран зохиолоор мэргэшин англи хэл, уран зохиолын чиглэлээр бакалавр зэрэгтэй төгсчээ. Тэрбээр анх Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн зохиол бүтээлийн бүрэн эмхэтгэлийг англи хэлнээ орчуулан хэвлүүлснийхээ дараа (хэдийд нь монгол хэлийг сурсан юм бол доо?!) Монголын Соёл Яруу Найргийн Академиас эрхлэн гаргасан яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн 10 гаруй эмхэтгэлүүдийг эрхлэн орчуулж Монголын утга зохиолыг олон улсад сурталчилахад ихээхэн хувь нэмэр оруулж буй. Эдүгээ тэрбээр АНУ-ын Вашингтон хот дахь Төв Азийн Утга Зохиол Орчуулга Судлалын Төв болон “Орчуулга.мн” зэрэг газруудтай хамтран ажилладаг бөгөөд МСЯНА-ийн Монголын уран зохиолыг англи хэлнээ орчуулан олон улсын хэмжээнд сурталчилах төсөлд орчуулагчаар ажилладаг.

Гэвч Монголын утга зохиолыг дэлхийд таниулах (ингэж хэлэхэд танилын нүүр халуун ч...) бараг л “ганц” гарц болж хувираад буй “Монголын утга зохиолын элчин сайд” энэ орчуулагчийн ажлууд Монголын утга зохиолыг жинхэнэ өнгө төрхөөр нь дэлхийд таниулж чадах чадал чансааны ажлууд мөн үү? Утга зохиолын орчуулгын шүүмж судлалыг хөгжүүлэх талаар шийдвэртэй алхам хийж, зоригтой дуугарах цаг хэдийнээ болсон мэт.

Энэ удаад Монголын үргэлжилсэн үгийн зохиолын англи хэлнээ орчуулагдсан байдал, орчуулгын чанарыг хөндөж, зохиолч Д.Намсрайн “Жамухын өчил” хэмээх богино хэдий ч маш сайн өгүүллэгийн орчуулгаар жишээ авлаа. (Энэ өгүүллэгийн орчуулсан эх нь Вашингтон хот дахь Төв Азийн Утга Зохиол Орчуулга Судлалын Төвийн http://depts.washington.edu/ccalt вэб хуудсанд Саймоны бусад орчуулгуудын хамт бий. Мөн энэ өгүүллэг нь 2008 онд БСШУЯамны Соёлын Сангийн санхүүжилтээр эмхэтгэн гаргасан ‘An Anthology of Mongolian Literature’ эмхэтгэлд багтсан болно.)

Өгүүллэгийн орчуулгыг бүхэлд нь уншихад өгүүлбэр бүрт (бүр заавал шүү!!!) тохиолдох утгын болон найруулгын алдаанаас үүдэн зохиолын үндсэн санаа, ерөнхий агуулга нь бүхэл болон зангилагдаж чадаагүй, зохиолын утга уянга, бичлэгийн онцлог, хэллэг найруулга ор тас алдагдсан байх бөгөөд “Чингис хаан бүх овог аймгийг ялмагцаа Жамухтай нөхөрлөж буй мэт дүр эсгэн ордондоо авчруулах ба улмаар Жамухаар (өөрөөр нь) цаазаар авахуулах хүсэлт (орчуулгын дагуу бол Жамух ёстой “хүсэлт” гаргадаг) гаргуулж, эцэст нь зальжин нулимс унаган хурдхан!!! шиг Жамухыг цаазал хэмээн зарлиглаж (замаасаа зайлуулж) байна” хэмээн ойлгогдох утга агуулгатайгаар орчуулагдсан байх юм. (Эх зохиол болон орчуулгын Монгол хэлнээ буулгасан хадмалыг харьцуулан үзээрэй)
Тал нутгийн хатуу хууль, Монгол эрсийн үнэнч шийдэмгий зан чанар, нөхөрлөл, хагацал хийгээд эртний монголчуудын эрхэм ёс заншлыг тод томруунаар гайхалтай дүрслэн гаргасан энэ зохиолыг ингэж гутааж болшгүй. Орчуулга гэдэг онолын хувьд ч, практикийн хувьд ч “тухайн эх хэл дээрх утгыг зөв зүйтэй, уншихад ойлгомжтой, тухайн зохиолын хэллэг бичлэгийн онцлогийг хадгалсан” байх ёстой. Үүний тулд тухайн хэлний бүтэц, дүрэм зүй, соёлын онцлогийг судалж мэдсэний үндсэн дээр утгыг зөв тодорхойлж, хоёрдогч хэл дээр аль болох язгуур байдлыг хадгалсан байдлаар хөрвүүлэн буулгах нь орчуулагчийн баримтлах үндсэн зарчим мөн.1
Өгүүллэгийн эхний хоёрхон өгүүлбэр зохиолын утга уянгыг хөтлөн, өрнөлийг залах хөтөч болж байх атал орчуулга нь нэг л биш ээ!
“Найман зууны тэртээх Жамухын шарил дээгүүр өнөөдөр талын болжмор жиргэж, эх нутгийн ноён салхинаа гудайсан хялганы толгой гашуудалтайяа бөхөлзөнө” гэсэн өгүүлбэрийг “Taлд найман зууны өмнө оршуулсан Жамухын цогцос дээгүүр нэгэн болжмор дуулж, энэ бүс нутгийн салхинд үлээгдсэн хялгана гашуунаар дохилзоно” хэмээн орчуулжээ.
(On the steppe a lark is singing over Jamuh's body, laid to rest eight centuries ago, and the feathergrass, blown about this region by the winds, bitterly nods its head.)

Найман зууны өмнө оршуулсан гэж зохиол дээр үнэхээр хэлдэг боловч энд шууд утгаараа энгийн ярианы ‘body’ буюу цогцос гэдэг үгийг ашиглах нь зохисгүй мэт. Шарил гэдэг нь монголчуудын хувьд хүндэтгэл цээрийн утгатай үг учир хааны булш бунхан, цогцос байгаа гэдгийг өгүүллэгийн эхэнд ялангуяа англи хэлтэн уншигчдад тодруулахын тулд ‘eight centuries-old tomb of Jamuha’ гэх мэтээр илэрхийлбэл илүү нийцэх мэт. Мөн “... lark is singing” гэснийг “болжмор жиргэж” гэж орчуулж болох боловч зохиол нь гунигт түүхийг өгүүлж байгаа учраас энд “sing” буюу махчилбал – дуулах гэдэг үгийг хэрэглэхээсээ жинхэнэ утгаараа жиргэх гэсэн утгатай –chirp гэдэг үгийг ашиглах нь илүү зохистой.

“Тэр газрын цээжийг аниртан чагнаваас монгол эрсийн нөхөрлөл, гунигт хагацлын тухай эмгэнэлт түүх өгүүлнэ” гэснийг “There's a story about the friendship and sad parting of Mongolian men which forcefully expresses the very heart of this land” буюу “Энэ орны жинхэнэ мөн чанарыг хүчирхэгээр илтгэх Монгол эрсийн нөхөрлөл, гунигт хагацлын тухай түүх бий” гэсэн нь газрын цээж түүх өгүүлээд байгаа бус харин нөхөрлөл, хагацал нь энэ нутгийн мөн чанарыг илтгээд байгаа мэт болжээ. Ингэхэд эрчүүд нь нөхөрлөөд л, хагацаад л, эвлэрээд л, дайтаад байдаг нь монгол нутгийн жинхэнэ мөн чанар юм байх гэж ойлгомоор. Тэгээд энэ өгүүллэгийн санаатай давхцуулж ойлговол Монголын тухай өөдтэй төсөөлөл харагдахгүй нь бололтой. Энэ мэтчилэн энэ өгүүлбэрт жишээ татаж (өөлж биш шүү) болох утга, үг найруулгын алдаа олон бий. Тэгээд нөгөө яруу сайхан өгүүлэмж, утга уянга хаана байна вэ?

Эх монгол зохиолыг дутуу мөхөс ойлгоод, “модон” гэх үү “махчилсан” гэх үү, үгсээр гөрдөж, утгыг гажуудуулсан дутуу дулимаг ажил болохыг та олон жишээн дээр харна. Уран зохиолыг, ялангуяа яруу найргийг орчуулна гэж байдаггүй гэж үзэх нь бий ч ядаж үргэлжилсэн үгийн зохиол нь огт орчуулагдахааргүй тийм хэцүү зүйл биш ээ. Нүүдлийн соёл иргэншлийг өрний сэтгэлгээнд буулгах боломж хомс гэвч тайлбар зүүлттэй орчуулж, утгыг ухуулах эртний уламжлал, арвин туршлага Монголын утга зохиолын түүхэнд уг нь бий юм сан.

Зүй нь эхний энэ 2 өгүүлбэрийг “On the eight centuries old tomb of Jamuha, today a little lark of the steppe chirps and the grass heads bow as if mourning by the king wind of motherland. Listening to the deep heart of the ground, it speaks of the tragic story of loyal friendship of ancient Mongolian men and their sorrowful parting” гээд орчуулчихад англи хэлнээ “газрын цээж”, “эх нутаг” гэдэг хоршоо үг, хэвшмэл хэллэг байхгүй ч агуулга нь маш ойлгомжтой болох төдийгүй зохиолын үг хэллэг, санаа, утга уянга хадгалагдан үлдэнэ. Орчуулагч хүн гэдэг уран сайхны орчуулгыг хийхдээ үг төдийгүй ...найруулгын онцлог, уран хэл, сэтгэлийг хөдөлгөх чадлыг бүрнээр хэрэглэж... (Ц.Дамдинсүрэн), хэлбэр, агуулга, уянга гурвыг төгс хослуулахыг хамгийн чухлаар эрмэлзэх ёстой байдаг билээ. Эл орчуулгын өгүүлбэр бүрт үгийн утгыг гажуудуулсан, үг буруу сонгосон, “хэтрүүлэн” орчуулсан буюу бүр өгүүллэгийн өрнөлийг буруу тийш эргүүлсэн маш олон алдаа бий ч нэг бүрчлэн үл нуршиж, хэдэн жишээ татъя.

Жамухын нөхөддөө баригдаж ирэхэд, Чингис хаан богд эзэндээ халдсан боолуудыг цаазалдаг хэсгийг орчуулахдаа англи хэлнээ:
Чингис Жамухтай нөхөрлөлийн гэрээ (?) хийгээд ордондоо авчруулах ба Чингисийн эсрэг боссон овог аймгуудыг (бараг л Жамухыг айлган сүрдүүлэх маягаар нүдний нь өмнө) цаазалж дуусгаад дараах өршөөлийн үгийг хэлэн Жамухыг суллав:
"Анд минь, бид энх амгалан байдлыг олонтаа эвдэн үймээн дажин дэгдээсэн боловч одоо өөрчлөлт хийе. Бид үүрд хамтран ажиллах ёстой, дотно нөхөрлөлөө батал” гэжээ.
(Chinggis Haan made a pact of friendship with Jamuh and had him brought to his palace. Until the grass turned to brown he destroyed the vassal states which had moved against his power, and released Jamuh with the following words of forgiveness: "My dear friend, though we have many times shattered peace into chaos, let us now make amends. Please confirm our close friendship, that we shall forever work together)

Уг нь эх зохиол дээрээ “эв эе эвдрэлцэж олонтаа будилсан ч амийг чинь өршөөе, эгнэгт нөхөрлөлөө бататгая” гэдэг сэн. Эв эеэ эвдрэлцсэн гэдгийг андгай тангаргаа эвдрэлцэж байлаа гэсэн санаагаар хэлсэн болохоос биш тэр хоёр хамтдаа дахин ахин дажин дэгдээгээд байсан гэсэн үг биш сэн. Эсвэл ядаж ‘our peace’ гэсэн бол андгайн тухай санаа нь тодорхой гарах байв. Тэгээд ч уран сайхны, ялангуяа ийм утга уянгын зохиолын орчуулгад гэхээсээ албан газрын бичиг хэрэгт л “энх тайван, нөхөрлөлийн гэрээ, дараах, хамтран ажиллах, өөрчлөлт оруулах, батлах” гэдэг үгсийг түлхүү хэрэглэдэг баймаар. Эх зохиолын хувьд хоёр хаан бус андгай тангараг өргөн нөхөрлөсөн хоёр андын хувиар амьдрал үхлийг шийдэх чин үгсийг хоёр биедээ өчин хэлэлцэж байгаа атал харин орчуулагч маань хоёр хаан өөд өөдөөсөө харж суугаад харилцан хэлэлцээр хийж байна гэж ойлгон эдгээр үгсийг сонгон ийн орчуулсан бололтой.

Улмаар зохиолд “нас сүүдэр ид дундаа, төрсөн биеийн хүч чадал төгөлдөржсөн хаан Жамух”-ын омог төгөлдөр авч өөрийн үйлд гэмшин хэлэх өчил үг нь орчуулгын ид шидээр Чингис хаан руу дайран бухсан үг болон хувирч, Жамухын хүч чадал ч гэнэт Чингис хаанд шилжчих юм. Жамухыг нас сүүдэр ид дундаа бус “идэр залуу”, харин Чингис хааныг “төрөлх чадавхиа бүрнээ мэдэрсэн” болгож орчуулахдаа Смит үнэхээр Чингис хааныг Жамухад насаар ч, хүчээр ч илүүрхэн хандаад байна гэж ухсан бололтой.

Эх зохиолд Жамух Чингис хаанд “Өндөр дээд хаан суудалдаа заларч өрлөг жанжны чинь тоо бүрэн байхад би илүүдэх биз ээ” гэж хэлдэг атал мөнөөх орчуулгад Жамуха өчлөө “Хүндэт хаан минь” гэж эхэлмэгцээ шууд “би бол хаан ширээндээ буцаан өргөмжлөгдсөн хаан” хэмээн Чингис хааны сэнтийд залраад, “надад хэтэрхий олон өрлөг жанжид байна” хэмээн баатруудыг нь булаагаад, гэнэт эргэж буцан “чамд зай гаргаж (тавьж) өгье” хэмээн эвлэрнэ.
(But Jamuh was full of youth, and he offered to the haan, who had fully realised the abilities with which he had been born, the following reply:
"Today, esteemed haan, my dear friend, I am restored to my throne, and I have too many generals. I shall make room for you...)

Тэгснээ Жамух “ямар гээч зайран үйлийн үрийн салхинд хөөгдсөнийг хэн мэдэх вэ?” гэж хадуурч, төдөлгүй “нэгэнт чи далд санаа агуулж, андгайгаасаа буцсан учир хувь тавилан чамд хариуг чинь өгнө дөө” хэмээн Чингис хааныг буруутган занах юм.
(...Who knows what kind of holy shaman has been blown by the gentle wind of karma?...Because, once you have reneged upon the oath, into which you are entering with hidden thoughts, such things will be even more focussed upon destiny…).

Уг нь эх зохиолдоо бол “Үйлийн хонгор салхийг минь ямар тэнгэрийн зайран бөө хөөрөгдсөнийг бүү мэд. Атгаг санаат эмийн үгэнд орж андгай тангарагаа няцсан цагаас хойш тавилан заяаны хувь зэрэгт улам бүр шахагдсаар хаан анд чиний өмнө хүрч ирлээ” гэж хэлдэг атал орчуулагч маань Чингис хааныг андгайгаа эвдсэн хариугаа хүртэх учиртай далд муу санаатан төдийгүй атгаг санаат эм болгон төрөл арилжуулаадахжээ. Мөн Жамух “би өөрийн хүчиндээ найдах юм бол…чи ч миний зааврыг дагахгүй” гэх ухааны юм ярьснаа удалгүй ахин самуурах мэт “чи бол ариун бөө“ хэмээн Чингис хааныг “хувилгана”...
(If I think to count upon my own strength to take part in many battles, And nor can you bear to come under my instruction, You are a holy shaman...)

Эдгээр жишээгээр орчуулга хийхийн тулд Монгол хэлний бүх үгийг мэддэг байх ёстой гэж гоочлох гэсэнгүй, харин монгол үгийг мэдэхгүй байлаа гэхэд муйхарлан гөрдөх бус, ядаж монгол-англи хэлний толь ашиглаж болмоор сон. Бас монгол хэлний өгүүлбэрийн бүтэц, найруулгын онцлогийг мэдэж ойлгодог болчихоод, орчуулгаа жаахан няхуур нямбай, тогтож хийсэн сэн бол арай ч ийм түвшинд орчуулахгүй байв. Ер нь энэ зохиолыг орчуулахдаа эрхэм орчуулагч хэдэн удаа уншсан бол гэмээр?!.

Жамухын өчил цааш үргэлжлэх тусам үгс, хэлж байгаа санаа нь улам авцалдаагүй болох нь Чингис хаанаас сүрдсэндээ ухаан санаа нь орж гараад, яриа нь ээрч муураад байна уу гэсэн бодол уншигчдад төрөх вий гэхээс яс хавталзмаар. Жамух цааш “Чамд өнө үүрд итгэгдэх ийм замыг сонголоо” хэмээн өчдөгийг “өнө эртнээс итгэгдсэн найдвартай энэ замыг би сонголоо” гэх утга авцалдаа тааруухан өгүүлбэр болгон орчуулсны дээр “Тэнгэрт ганц нар, Дэлүүн болдогийг гийгүүлэх ганц сар байг” гэдгийг “Дэлүү ихтийг номхотгох ганц сар байг” гэжээ. Дэлүүн болдог хэмээх түүхт газрын нэрийг мэдэхгүй байж Чингис хааны тухай зохиолыг орчуулахаар зориглодог нь ихээхэн бөх зүрхтэй хүний шинж биз. “Дэлүү” гэдэг үгийг толь бичгээс харсан бололтой, “splenetic” буюу дэлүү ихт, монголоор цөс ихт гэдэгтэй дүйцүүлж болмоор, их ойворгон самуун, ааш муут гэсэн утгатай хоёрын хоёр үгээр орчуулсан нь “гийгүүлэх” гэдгийг “номхотгох” болгож давхар гөрдөхөд хүргэсэн хүчээр хөрвүүлсэн үйлдэл болжээ.Тэгээд ер нь тэр ганц сар нь яаж дэлүү ихт, ааш муутыг номхотгодог юм бол доо?!
(For you have I chosen the way which was relied upon in ancient times... And may there be only one moon to pacify the ill-tempered and splenetic!)

Улмаар Жамух нэгэнт “ганц нарны дор оршиж чадахгүйн учир хоёр агуу хаан, хоёр агуу Монгол эрийн хуулиар энэ нөхцөл байдлыг нэгтгэе” (For this reason, may the law of two great haans, two great heroes, and two great Mongol men unify the situation) гэж хэлж байгаа нь орчуулагч Монгол хэлний “нэг тийш болгоё” гэснийг мөн л буруу ухаж, “нэгтгэх” гэж ойлгосных. Жамух анддаа “I shall make of myself your footstool” буюу “би чиний өлмийн тавиур нь болъё” гэж амлах нь түүний эх зохиол дээрх “өлмий, өвдөг дор чинь өөрийн биеэ ивье” гэсэн далд утгатай санааг мушгин Жамухыг нэг үгээр хэлбэл footstool буюу хөлийн гишгүүр хэмээх эд зүйл болгон хувиргаж, Чингис хааныг андгай өргөсөн андынхаа дээр гишгэсэн “хүнээ байсан” ёс суртахуунгүй хүн мэтээр дүрсэлсэн болхидуухан хөрвүүлэг болж.

Есөн хөлт цагаан тугийг “есөн сүүлтэй цагаан туг” (the nine-tailed white banner) болгосон нь “хөл” гэдэг үгийг “сүүл” хэмээн толь бичгээс андуу харсных уу, эсхүл есөн хөхөл нь сүүл шиг харагдсан юм болов уу гэж гайхмаар. Уг нь энэ үг наад захын жуулчны халаасан дахь Монголын тухай танилцуулгад тогтсон англи хэллэгээрээ бий дээ. Эсвэл гадныхан манай есөн цагаан сүлдийг сүүлээр хийсэн гэж, бас биднийг сүүлэн тугтай гэж доромжилдог юм болов уу? Мөн Жамухын “Хүчирхэг гүрэн өнө мөнх оршихыг бэлгэдэж хаан биеэрээ туг сүлдийг чинь тахия! Эзэнт улсын чинь төлөө миний өргөх өчүүхэн энэ хувь багадах учиргүйг тэнгэр мэднэ” гэсэн өчлийг “Чиний эрхэмсэг улс орны төлөө миний өчүүхэн тавилан хамааралгүй гэдгийг Тэнгэр мэднэ” гэж буулгасан нь “хувь нэмэр” гэсэн санааг “хувь тавилан” болгож андуу ойлгосных. Уг нь “багадах” гэдэг үг “хамааралгүй” гэдэг үгтэй харин ч хамааралгүй баймаар сан. .
(Heaven knows that, for the sake of your noble land, this little destiny of mine is irrelevant!)

“Харь дайсан хатгалдахыг санаархвал Монгол цэргийн тахир сэлмээр дэлхийн дайдыг нумлан хэмжигтүн!“ гэснийг “Хэрэв чи гадны дайсныг довтолъё гэвэл” гэж Чингис хаан аливаа дайныг эхэлж өөрөө сэдэж, (энх тайвныг эвддэгийг нь баталсан) өдөөн хатгадаг байсан мэт болгосон эндүүрэл ч байна.
(If you intend to pierce the foreign enemy, please measure around the wide world with the curved blade of the Mongol army! Please notice from where the sun rises in the east! Please know of where the sun sets in the west!)

Мөн “Их төр, эзэнт гүрний хэргийг эмсийнхээ үгтэй хутгалдан зөвшигч надаар төгсгөл болог! Энэ мөчөөс хойш хаан Жамухын алдар урван тэрслэгч хэнийг ч болов төрийн цээрлэл цааз үл тойрохын хууль болог!” гэснийг “Агуу улс, эрхэмсэг хүмүүсийн тухай чиний үгсийг би бодож биелүүлж болгоох болтугай! Энэ мөчөөс эхлэн Жамух хааны нэрийг гутаасан хүн гэсгээлээс зайлахгүй нь хууль болог!” гэж орчуулсан нь Жамух өөрөө Чингис хаанд хэлмэгдсэн, нэр алдар нь цэвэр хүн гэдгийг баталсан мэт болсон төдийгүй “өшөө хорсол буцалсан хамгийн бэрх цагт ч Өүлэн эхийн сүү цусгүй байсныг санаж” гэдгийг “...хамгийн бэрх цагт ч чиний ээж Өүлэний цус болоод сүү нь надад байгаагүйг бодож” хэмээн хөрвүүлсэн нь үнэндээ дуугүй өнгөрч болшгүй орчуулгын алдаа юм.
(And may I consider your healing words about the state of the great state and the noble people, and fulfill them! From this moment forth, may it be law that anyone who betrays the name of Jamuh Haan will not avoid punishment! ... thinking that I have neither the blood not the milk of your mother Oulen...)

Зохиолын төгсгөл хэсэг дэх Чингис хааны зарлиг уг өгүүллэгийн оргил болох ёстой атал орчуулга дээрээ харин зохиолын өрнөл дунд орчуулагчийн далд совингоороо гэнэ гэнэ илрүүлээд, цухас хэлээд байсан Чингис хааны далд санааны тайлал болж хувирна. Эх зохиол дээрээ “Ийнхүү айлдан эргэхэд Чингис хааны ов товхон буурал суусан армаг тармаг сахал дээр нулимсан дусал гялтганав” гэж байдаг атал “туг буурал сахал дээр зальжин овт нулимс гялтганав” хэмээн орчуулсан нь “ов тов” гэдгийг “ов мэх, заль” гэж эндүү ухаарснаас болсон нь гарцаагүй. Энэ нь үнэхээр орчуулагчийн зохиолын ерөнхий санааг буруугаар ойлгосныг нь улам баталсан тайлал үг болсон бололтой. Орчуулган дээр ийнхүү хааны заавар (уг нь англи хэлэнд ‘decree’ буюу зарлиг гэдэг үг байдаг сан) хууль тул биелэгдэж, зохиол “бүс нутгийн эрхэмсэг салхи нөхөрлөлийн тухай үгийг олж урагш илгээхээр хялганыг хайн Жамухын цогцос дээгүүр гунигтайяа хэсүүчилж” байгаагаар төгсөнө.
(As he issued this decree, Chinggis Haan's cunning glittered teardrops in his wispy grey beard. The haan's instruction was law, it was in keeping with the will of Eternal Heaven...
Eight centuries later, the noble wind of this region is wandering sadly above the body of Jamuh, searching the feathergrass for words about friendship and sending them southwards).

Уг нь зохиол “Найман зууны тэртээх Жамухын шарил дээгүүр эх нутгийн ноён салхи гунигтайхан хэсүүчилж нөхрийн тухай үгсийг хялганы бутанд шивнэн эрин зуунд илгээнэ” хэмээн уярам эмгэнэлтэйгээр төгсдөг. Энэ бол түүхэн зохиолыг төдийгүй зохиолчийн авьяас, ур чадвар, хөдөлмөр зүтгэлийг доромжилж байгаа хэрэг! Зохиолыг ч, зохиолчийг ч, эх хэлийг нь ч хүндэтгэж үзэх ёстой байдаг нь орчуулагчийн баримтлах үндсэн зарчим байдгийг эцэст нь цохон тэмдэглэе.

Зөвхөн ганц өгүүллэгээр жишээ авахад ийм л байна. Энэ бол зөвхөн С.Смитийн орчуулга болон түүний алдааны тухай биш юм. Манай өнөөгийн уран зохиолын орчуулга ямар түвшинд байна вэ? Хийсэн нь буруутдаг гэсэн зарчмаар хандах бус харин яагаад ийм нөхцөл байдалд хүрэв ээ гэдгийг бодож тунгаах учиртай мэт.

“Монгол улс дэлхий дахинд үүдээ нээж байна. Чухамдаа оюун сэтгэлгээнийхээ охь шимийн үүцээ задалж байна. Монголын уран зохиолын элчин сайд С.Смит Монголын уран зохиолын шилдэг бүтээлүүдийг дэлхийн хамгийн “чухал” хэл болох англи хэлнээ орчуулахад маш их хүчин чармайлт хөдөлмөр зүтгэл гаргасан” хэмээн “Монголын уран зохиолын түүвэр эмхэтгэл”2-ийн өмнөх үгэнд эрхлэн гаргагч зохиолч, яруу найрагч СГЗ Г.Мэнд-Ооёо тэмдэглэсэн байна. Монголын утга зохиол дэлхий дахинд танигдах хэрэгтэй ч, эрхтэй ч. Гэвч монгол хэлээр “ус цас” шиг ярихаа байг гэхэд бичгийн хэл сайн мэдэхгүй хүнээр хамаг орчуулгаа хийлгээд иймэрхүү чанаргүй, алдаа мадаг ихтэй, амт шимтгүй орчуулгаар танигдаж байгаа нь нэг талаар харамсалтай хэрэг юм.

Зөвхөн энд жишээ болгосон ганц энэ богино өгүүллэг төдийгүй бусад томоохон хэмжээний бүтээлүүд, ялангуяа бүр илүү их утга уянгын үг хэллэг ихтэй үргэлжилсэн үгийн зохиолууд хэр чанартай орчуулагдсан бол гэх эргэлзээ ч үүнээс үүдэн гарах нь эргэлзээгүй. Үүнийг тайлбарлахдаа Монголын уран зохиолын орчуулгыг гадаад хэлнээ буулгах чадварлаг боловсон хүчин цөөн, тэдгээрийг бэлтгэх бодлого алдагдсан, ажиллах нөхцөл бололцоо муу, уран бүтээлчид, мэргэжилтнүүдийн идэвхи сул, мэдлэг, ур чадвараа дээшлүүлэх боломж хомс гээд маш урт үй олон шалтгааныг дурдаж болох л доо. Нэгэнт гадаад хэлийг эх хэл шигээ эзэмшсэн чадварлаг орчуулагч, боловсон хүчин дутмаг байгаа өнөө үед юуны түрүүнд орчуулгын чанар чансааг сайжруулахын тулд дотоод гадаадын уран бүтээлчид нэг нэгнийхээ дутууг нөхөж хамтран ажиллах ёстой мэт. Мөн утга зохиолын салбарт боловсон хүчин бэлтгэх бодлогыг дахин сэргээх, уран зохиолын шүүмж судлал, тэр дундаа орчуулгын шүүмж судлалыг хөгжүүлэх, үүнд утга зохиолын салбарын болон хэл судлалын салбарын оролцоо, хамтын ажиллагааг дэмжих, энэ чиглэлээр ажиллах идэвхи, ур чадвараа ахиулах нөхцөл бололцоог сайжруулах гээд хийх шаардлагатай зүйл ч нэн олон, маш чухаг байна.

Монгол түмний өнө эртнээс бүтээн туурвиж баяжуулан уламжилж ирсэн ардын билиг, ялангуяа утга зохиолын аман болон бичгийн их өв санг дээдлэн биширч, оюуны охь шим болсон бүтээл туурвилыг хүмүүст хүргэхсэн гэж хүсч эрмэлзэж явдгийн хувьд энэ талаар та бүхэнд цухас боловч хүргэхийг хүссэн билээ.

Дараагийн удаад Монголын яруу найргийн орчуулгын чанарын талаар хэдэн жишээг татан өгүүлэх болно.

Г.Дэлгэрмаа
“Нарлаг Монгол өнөөдөр” сэтгүүлийн эрхлэгч

1 – “The Translation Theory and Practice”
2 – “An Anthology of Mongolian Literature”, Улаанбаатар, 2008